TÜRK ATASÖZLERİNDE DAMGALAMA

Yıl 2025, Cilt: 34 Sayı: 2, 1149 - 1168, 24.10.2025

Nilgün Dağ , Mustafa Aydın Başar

https://doi.org/10.35379/cusosbil.1654614

Öz

Bu çalışmada, Türk atasözleri damgalama açısından eleştirel söylem analizi kullanılarak incelenmiştir. Pala’nın ortaöğretim çağı gençliğini hedef alan “Dünden Bugüne Atasözleri” adlı eserinde yer alan 993 atasözü bu çalışmanın veri kaynağı olarak kullanılmıştır. Verilerin analizinde, Braun ve Clarke’nin tematik analize dayalı altı adımı izlenmiştir. Yapılan analiz sonucunda, çalışmanın veri kaynağını oluşturan 993 atasözünün 218’inde beş farklı damgalama (toplumsal kimlik temalı damgalar, karakter özelliğinden kaynaklı damgalar, statüsel damgalar, kitlesel damgalar ve bedensel damgalar) olduğu tespit edilmiştir. Bu atasözlerinden 83’ünün toplumsal kimlik temalı olduğu; 40’ının karakter özelliğinden kaynaklı damgalar içerdiği; 35’inin statüsel, 32’sinin kitlesel ve 28’inin de bedensel damgalar içerdiği saptanmıştır. Bu 218 atasözünde toplam 63 damga tespit edilmiş ve toplumsal kimlik temalı damgaların daha fazla, kitlesel damgaların ise daha az olduğu saptanmıştır. Araştırma bulguları, atasözlerindeki damgaların heterojenliğine dair kanıtlar sunmakta ve damgalama türlerine ilişkin çıkarımlar ortaya koymaktadır. Ayrıca sonuçlar, atasözlerindeki damgalama olgusunu resmetmekle birlikte atasözlerinde damgalamanın hangi formlarda işlendiğini de göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Atasözleri , Damgalama , Ayrımcılık , Stereotipleştirme , Etiketleme

STIGMATIZATION IN TURKISH PROVERBS

Öz

In this study, Turkish proverbs were examined in terms of stigmatization using critical discourse analysis. 993 proverbs in Pala’s book “Dünden Bugüne Atasözleri”, which targets secondary school youth, were used as the data source of this study. In analysing the data, Braun and Clarke’s six steps thematic analysis was followed. As a result of the analysis, that 218 of the 993 proverbs contained five different stigmatizations: stigma based on social identity, character traits, status, collectivity, and physical attributes. 83 of these proverbs are on the theme of social identity; 40, character traits; 35, status-related, 32, collective and 28, physical stigmas. A total of 63 stigmas were identified in these 218 proverbs, and it was determined that social identity-themed stigmas being the most prevalent and collective stigmas the least. The findings provide evidence of the heterogeneity of stigma in Turkish proverbs and offer insights into the types and forms of stigmatization present. Additionally, the results illustrate not only the presence of stigmatizing discourse in proverbs but also how these forms of stigma are constructed and transmitted through traditional sayings.

Anahtar Kelimeler

Proverbs , Stigma , Discrimination , Stereotyping , Labeling

Kaynakça

• Allison, E. (2023). Stigma: The shaming model. European Journal of Philosophy, 1-16. https://doi.org/10.1111/ejop.12883
• Allport, G. W. (1958). The nature of prejudice. Addison-Wesley, Reading, Mass.
• Andersen, M. M., Somogy, V., & Folker, A. P. (2022). On the definition of stigma. Journal of Evaluation in Clinical Practice, 28(5), 847-853. 10.1111/jep.13684
• Andersson, D. (2012). Courting is like trading horses, you have to keep your eyes open: Gender-related proverbs in a Peasant Society in Northern Sweden. Journal of Northern Studies, 6, 9-36.
• Andersson, D. (2013). Understanding figurative proverbs: A model based on conceptual blending. Folklore, 124(1), 28-44. https://doi.org/10.1080/0015587X.2012.734442
• Atalay, H. (2009). Psikiyatride stigma. Psikeart, 2, 10-19.
• Babič, S., & Voolaid, P. (2023). A sociocultural view of Estonian and Slovenian proverbs on alcohol and drinking. Folklore, 134(3), 370-394. https://doi.org/10.1080/0015587X.2023.2175972
• Baltaoğlu, F. (2009). Bilim stigmaları silebilir mi?. Psikeart, 2, 30-35.
• Baataar, C., Agana, T. A., & Akapule, S. A. (2023). Wise saying or “foolish” saying: Assessing the views on the impact of some Ghanaian proverbs and sayings on gender relations in the Frafra traditional area of Ghana. Open Access Library Journal, 10(2), 1-14. 10.4236/oalib.1109770.
• Baş, T. (2008) Nitel araştırma yöntemleri: Nvivo 7.0 ile nitel veri analizi. Ankara: Seçkin Yayınları.
• Beyazyüz, M. (2009). Stigmatizasyon: Küçük kapatılma. Psikeart, 2, 20-25.
• Biray, N. (2017). Türk dünyasının ortak değeri olarak “akıl” konulu atasözleri. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 81, 133-150.
• Braun, V., & Clarke, V. (2020). One size fits all? What counts as quality practice in (reflexive) thematic analysis?. Qualitative Research in Psychology, 18(3), 328-352. https://doi.org/10.1080/14780887.2020.1769238
• Clarke, V., & Braun, V. (2014). Thematic analysis. In: Michalos, A. C. (eds), Encyclopedia of quality of life and well-being research, Springer, Dordrecht. https://doi.org/10.1007/978-94-007-0753-5_3470
• Crocker, J., Major, B., & Steele, C. (1998). Social stigma. In D. T. Gilbert, S. T. Fiske, & G. Lindzey (Eds.), The handbook of social psychology (4th Ed., pp. 504-553). McGraw-Hill.
• Diener, E., Diener, M., & Diener, C. (2009). Factors predicting the subjective well-being of nations. In: Diener, E. (eds) Culture and well-being. Social indicators research series, Vol 38, Springer, Dordrecht. https://doi.org/10.1007/978-90-481-2352-0_3
• Duran, E., & Cengiz, Ş., (2022) Türk atasözlerinde çocuk ve çocukluk kavramı. Folklor Akademi Dergisi, 5(3), 674-697.
• Ercan, R. (2014). Türk atasözlerinde çocuk imgeleri. Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 11(27), 15-31.
• Erçetin, Ş. Ş., Güngör, H., & Açıkalın, Ş. N. (2016). Different sides of a reality: “Positive stigma”. In handbook of research on chaos and complexity theory in the social sciences (pp. 125-132), Ş. Ş. Erçetin & H. Bağcı (Eds.), IGI Global, New-York.
• Fayemi, A. K. (2009). Deconstructing proverbs in African discourse: The Yoruba example. Afroeuropa: Journal of European Studies, 3, 1-18.
• Goffman, E. (2022). Damga: Örselenmiş kimliğin idare edilişi üzerine notlar. Türkçe Söyleşenler: Ş. Geniş, Ş. Ünsaldı & S. N. Ağırnaslı, 2.. Baskı, Ankara: Heretik Yayınları.
• Gökkaplan, Y. (2022). Atasözleri ve deyimlerde akıl kavramı. Dil Araştırmaları, 16(31), 43-63. 10.54316/dilarastirmalari.1097784
• Green, S. et.al. (2005). Living stigma: The impact of labeling, stereotyping, separation, status loss, and discrimination in the lives of individuals with disabilities and their families. Sociological Inquiry, 75(2), 197-215. 10.1111/j.1475-682x.2005.00119.x
• Günindi-Ersöz, A. (2010). Türk atasözleri ve deyimlerinde kadına yönelik toplumsal cinsiyet rolleri. Gazi Türkiyat, 1(6), 167-182.
• Güzel, A., & Karadağ, Ö. (2013). Kelime sıklığı açısından Türk atasözleri üzerine bir değerlendirme. Mersin Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 9(1), 274-280.
• Gyan, C., Abbey, E., & Baffoe, M. (2020). Proverbs and patriarchy: Analysis of linguistic prejudice and representation of women in traditional Akan communities of Ghana. Social Sciences, 9(3), 10.3390/socsci9030022
• Hoffner, C. A. (2023). Stigma communication. In: E. Y. Ho, C. L. Bylund, J. C. M. van Weert, I. Basnyat, N. Bol & M. Dean (eds), The international encyclopedia of health communication. https://doi.org/10.1002/9781119678816.iehc0977
• İlyasoğlu, A. (2009). Etkilet ve damgalama. Psikeart, 2, 42-45.
• Jones, L. C. (2024). Gender stereotypes and victimization. In The Encyclopedia of women and crime, F.P. Bernat & K. Frailing (Eds.). https://doi.org/10.1002/9781118929803.ewac0228
• Köroğlu-Türközü, H. (2023). Atasözleri bağlamında Türk ve Kore kadını. SDÜ Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 59, 29-43.
• Kurtoğlu-Zorlu, Ö. (2018). Türkçe ve İngilizce atasözlerinde “ötekilik”. International Journal of Social Sciences and Education Research, 4(3), 483-500. https://doi.org/10.24289/ijsser.428635
• Lauhakangas, O. (2007). Use of proverbs and narrative thought. Folklore: Electronic Jpurnal of Folklore, 35, 77-84.
• Liamputtong, P., & Rice, Z. S. (2021). Stigma, discrimination, and social exclusion. In: Liamputtong, P. (eds), Handbook of social inclusion. Springer, Cham. https://doi.org/10.1007/978-3-030-89594-5_6
• Link, B. G., & Phelan, J. C. (2021). Conceptualizing stigma. Annual Review of Sociology, 27, 363-385. https://doi.org/10.1146/annurev.soc.27.1.363
• Mieder, W. (2004). Proverbs: A handbook. Greenwood Press, Westport.
• Mullet, D. R., (2018). A general critical discourse analysis framework for educational research. Journal of Advanced Academics, 29(2), 116-142. https://doi.org/10.1177/1932202X18758260
• Murthy, R. S. (2002). Stigma is universal but experiences are local. World Psychiatry, 1(1), 28.
• Načisčione, A. (2020). Proverbs in the system of language and their creative use: A cross-cultural view. Culture Crossroads, 1, 4-15.
• Okray, Z. (2015). Türk atasözleri ve deyimlerinde kadın imgesi. LAÜ Sosyal Bilimler Dergisi, 6(1), 93-102.
• Ören, M. F. (2022). Modernization, stigmatization and religion: The example of the Yaprak newspaper. The Journal of Near East University Faculty of Theology, 8(2), 210-226. https://doi.org/10.32955/neu.ilaf. 2022.8.2.04
• Öz, Y. (2009). Cinsel yönelim üzerinden etkiletlenme. Psikeart, 2, 80-85.
• Özen, Ş. (1996). Bürokratik kültür 1: Yönetsel değerlerin toplumsal temelleri. Ankara: TODAİE Yayınları.
• Pala, İ. (2021). Dünden bugüne atasözleri. 7. Basım, İstanbul: Kapı Yayınları.
• Pei-Kai, C. (2020). Proverbs and sayings: Understanding a culture’s biases, thoughts and way of life. Think China, available at: https://www.thinkchina.sg/proverbs-and-sayings-understanding-cultures-biases-thoughts-and-way-life
• Rogers, R. (2016). Critical discourse analysis in education. In: Wortham, S., Kim, D., May, S. (eds), Discourse and education. Encyclopedia of language and education. Springer, Cham. https://doi.org/10.1007/978-3-319-02322-9_3-1
• Saldana, J. (2016). The coding manual for qualitative researchers (3rd ed.). Sage.
• Subu, M. A., et al. (2021). Types of stigma experienced by patients with mental illness and mental health nurses in Indonesia: A qualitative content analysis. International Journal of Mental Health System, 15, 77. doi: https://doi.org/10.1186/s13033-021-00502-x
• Tapan, A. (2023). Türk atasözlerinde toplumsal kabulün şartları: Kalıpyargılar ve simgesel sınıflar. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 10, 679-702. https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1235956
• Tekin, F. (2023). Türk dünyası atasözlerinde toplumsal cinsiyet: “Kadın”, “erkek”. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 23(2), 543-572. https://doi.org/10.32449/egetdid.1345814
• Thornicroft, G., et.al. (2010). Stigma and discrimination. In C. Morgan & D. Bhugra (Eds.), Principles of Social Psychiatry (2nd Ed., pp. 331-340). Wiley Blackwell. https://doi.org/10.1002/9780470684214.ch26
• Timurturkan, M. (2023). Kadın bedeni ve bedene gömülü iktidar pratikleri. Beden ve Anlam (s. 189-216), Edt. A. Aydın, İstanbul: VakfBank Kültür Yayınları.
• Torino, G. C., & Sue, D. W. (2010). Stereotyping. In: Clauss-Ehlers, C.S. (eds) Encyclopedia of Cross-Cultural School Psychology. Springer, Boston, MA. https://doi.org/10.1007/978-0-387-71799-9_401
• Ünsaldı, L. (2022). Takdim ve Heretik’in onuncu kitabı vesilesiyle. Stigma (ss. 7-19), 8. Baskı, Ankara: Heretik Yayınları.
• Van der Geest, S. (1975). Appearance and reality: The ambiguous position of women in Kwahu, Ghana”. In: Kloos, P. and van der Veen, K.W., Eds., Rule and reality: Essays in honour of André J. F. Köbben (pp. 50-65), Antropologisch-Sociologisch Centrum, Amsterdam.
• Wæraas, A. (2022). Thematic analysis: Making values emerge from texts. In: Espedal, G., Jelstad Løvaas, B., Sirris, S., Wæraas, A. (eds), Researching values. Palgrave Macmillan, Cham. https://doi.org/10.1007/978-3-030-90769-3_9