YUMURTALIK (AYAS) LİMANI’NI MODERNLEŞTİRME GİRİŞİMLERİ (1880-1914)

Yıl 2025, Cilt: 34 Sayı: 2, 1480 - 1492, 24.10.2025

Namık Saçlı

https://doi.org/10.35379/cusosbil.1674469

Öz

Bu çalışmada Osmanlı Devleti’nin son döneminde Yumurtalık (Ayas) Limanı’nın modernizasyonuna dair girişimler ele alınmıştır. Söz konusu dönem Osmanlı limanlarının modernize edildiği bir dönemdir. Sahip olduğu doğal limanı ile eski ve orta çağlarda Doğu Akdeniz’de faal bir durumda olan şehrin etkisi zaman içinde azalmıştır. Mersin ve İskenderun gibi daha büyük iki liman arasında kalan Yumurtalık, denizcilik faaliyetlerinde atılım yapamamıştır. Ancak 19. yüzyılın sonlarında Yumurtalık’a modern bir liman inşa etme fikri ortaya çıkmıştır. Bu girişim için İstanbul’da sırasıyla iki müteşebbise imtiyaz verilmiş olmasına rağmen liman inşa edilememiştir. Akabinde Cebel-i Bereket Mutasarrıflığı bölgenin ticaretinin geliştirilmesi için liman talebinde bulunmuştur. Mutasarrıflık süreç içinde talebinin gerekçelerine kamu sağlığı harcamaları ve güvenlik gibi sebepleri de eklemiştir. Yerel idarenin bu taleplerinin arkasında gelirlerin artırılma çabalarının olduğu tespit edilmiştir. Merkezî hükümet tarafından karşılanamayan liman talebi zamanla demirden tek bir iskele inşasına evrilmiştir. Ancak Osmanlı devrinde iskele talebi için yürütülen çabalar da sonuçsuz kalmıştır. Çalışma Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA) belgeleri temel alınarak kronolojik bir tema ile hazırlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Yumurtalık , Ayas , Cebel-i Bereket , Liman , Modernizasyon

EFFORTS TO MODERNIZE THE YUMURTALIK (AYAS) PORT (1880-1914)

Öz

This study examines the modernization attempts regarding the Yumurtalık (Ayas) Port during the late Ottoman period. The period in question corresponds to a time when many Ottoman ports underwent modernization. The city, which had a natural harbor and played an active role in the Eastern Mediterranean during antiquity and the Middle Ages, gradually lost its influence. Located between two major ports, Mersin and İskenderun, Yumurtalık could not make a breakthrough in maritime activities. However, towards the end of the 19th century, the idea of building a modern port in Yumurtalık emerged. Although concession rights were granted to two separate entrepreneurs in Istanbul, the port was never constructed. Subsequently, the Cebel-i Bereket District Governorship requested the construction of a port to enhance regional trade. Over time, public health expenses and security concerns were added to the rationale behind this request. These local demands were essentially driven by efforts to increase revenue. The initial demand for a port, which the central government could not meet, eventually evolved into the construction of a single iron pier. However, this initiative also failed during the Ottoman era. This study is structured around a chronological thematic framework and is primarily based on documents from the Ottoman Archives of the Presidency of the Republic of Türkiye (BOA).

Anahtar Kelimeler

Yumurtalık , Ayas , Cebel-i Bereket , Port , Modernization

Kaynakça

• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Sadâret - Mukâvelenameler (A.}DVN.MKL): 24/3.
• Babıali Evrak Odası (BEO): 1348/101089; 1523/114169; 3239/242917; 3239/24917; 3239/24917; 4195/314588.
• Dahiliye Nezâreti - İdare (DH.İD): 75 1/30.
• Dahiliye Nezâreti - Mektubî Kalemi (DH.MKT): 1184/56; 1254/62; 2156/71; 2162/97; 2235/153; 2779/24; 539/76.
• Dahiliye Nezâreti - Şifre Kalemi (DH.ŞFR): 230/98.
• Hariciye Nezâreti - Hukuk (HR.H): 386/27.
• Hariciye Nezâreti - Londra Sefareti (HR.SFR.3): 293/7.
• Hariciye Nezâreti - Tahrirât-ı Hariciye Odası (HR.TH) 219/40; 221/86.
• İrâde - Meclis-i Mahsûs (İ.MMS): 73/3342.
• Meclis-i Vükela Mazbataları (MV): 117/133.
• Şûrâ-yı Devlet (ŞD): 16/25; 2121/14; 2136/11; 2136/14; 2137/25; 2138/3; 2769/51.
• Yıldız - Sadâret Resmi Evrakı (Y.A.RES): 158/42; 6/41.
• İkincil Kaynaklar
• Akkuş Yiğit, F. (2016). Doğu Akdeniz’in önemli liman-kalesi: Ayas. İçinde Y. Kurt & M. F. Sansar (Ed.), Tarihte Adana ve Çukurova: C. I (s. 451-467). Akademisyen Kitabevi.
• Altan, E. (2005). Dördüncü Haçlı Seferi’nden sonra Anadolu. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 42.
• As, E. (2015). Lozan Barış Antlaşması’nda demir yollarına yönelik alınan kararlar ve cumhuriyetin ilk yıllarında yaşanan gelişmeler. 90. Yılında Lozan ve Türkiye Cumhuriyeti Uluslararası Sempozyumu Bildiriler, 13-15 Kasım 2013 Ankara, I, 663-698.
• Bayram, S. (2009). Osmanlı döneminde Selanik Limanı: 1869-1912 [Doktora]. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Beşirli, M. (2004). Bağdat Demiryolu’nun Akdeniz uzantısı: Toprakkale-İskenderun Demiryolu. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, XI(23).
• Bilgili, N. (2016). İstanbul Limanları’nın modernizasyonu: Dersaadet Rıhtım ve Anadolu Demiryolları Şirketlerinin inşa faaliyetleri (1890-1934) [Yüksek Lisans]. İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü.
• Demir, F. (2016). Kilikya’daki Aigeai kenti ve tarihi. Çukurova Araştırmaları Dergisi, 2(2), 1-13. http://dx.doi.org/10.18560/cukurova.1059
• Ersan, M. (1999). Wilbrand von Oldenburg Seyahatnamesine göre XIII. yüzyılın başlarında Çukurova. III. Uluslararası Çukurova Halk Kültürü Bilgi Şöleni, 30 Kasım-2 Aralık 1998, Ankara, 279-285.
• Fesch, P. (1999). Abdülhamid’in son günlerinde İstanbul (E. Üyepazarcı, Çev.). Pera Turizm ve Ticaret A.Ş.
• İnan, A. (1989). Samsun-Kayseri Demiryolu yapım sözleşmesi. Türk Dünyası Araştırmaları, 60.
• Karakoç, F. D. (2013). 19. yüzyıl sonunda Halep’te İngiliz belgelerine göre toplum, yönetim ve konsoloslar arasındaki ilişkiler. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, XXIV(24).
• Karlangıç, O. (2022). Kuruluşundan lağvedilişine kadar Cebel-i Bereket Sancağının idari yapısı [1879-1933]. Osmanlı Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, 15. https://doi.org/10.21021/osmed.1155659
• Kaynar, İ. S. (2015). Haydarpaşa-İzmi̇t Demi̇ryolu ve iskelelerle ili̇şki̇si̇. Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 5(12).
• Kütükoğlu, M. (2011). İzmir Rıhtımı inşaatı ve işletme imtiyazı. Tarih Dergisi, 32.
• Örenç, A. F. (2016). Modern İstanbul Limanı’nın inşası sürecinde Galata ve Eminönü semtlerinde kentsel değişim. Osmanlı İstanbulu IV: IV. Uluslararası Osmanlı İstanbulu Sempozyumu Bildirileri 20-22 Mayıs 2016, 205-258.
• Özer, S. (2010). Chester Projesi’nin Hakimiyet-i Milliye gazetesine yansıması. History Studies, 287-299.
• Özüçetin, Y., & Altay, E. (2013). Demiryolu inşası fikri ve sahibinin adıyla ifade edilen bir proje: “Chester Projesi”. JASSS: The Journal of Academic Social Science Studies, VI(1).
• Saçlı, N. (2024). Osmanlı Devleti’nde Amerikan ekonomik varlığı (1850-1908). Filiz Kitabevi.
• Şakiroğlu, M. H. (1990). Venedikli seyyah Marco Polo ve eseri (hakkında yapılan en yeni metin neşri vesilesiyle). Erdem: Atatürk Kültür Merkezi Dergisi, VI(17).
• Tezel, Y. S. (1970). Birinci Büyük Millet Meclisi anti-emperyalist miydi? : Chester ayrıcalığı. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 25(04). https://doi.org/10.1501/SBFder_0000001284
• Tuncel, M. (2000). İskenderun. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 22, s. 580-582). TDV Yayınları.
• Turan, Ş. (1988). Karadeniz ticaretinde Anadolu şehirlerinin yeri. Birinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri, 13-17 Ekim 1986, Samsun, 147-158.
• Umar, Ö. O. (2001). Trablusgarb Savaşı sırasında İtalya’nın Beyrut’u bombardımanı. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, XVII(51).
• Ünver, M. (2022). Osmanlı Devleti’nin son döneminde kara ve demir yolu ulaşımının Antalya Limanı’nın ihracat ve ithalatına etkisi. İçinde F. Şimşek (Ed.), Antalya’nın Denizcilik ve Deniz Ticareti Tarihi (s. 299-319). İMEAK Deniz Ticaret Odası Antalya Şubesi Yayınları.
• Völay, Ş., & Münir, F. (1998). Balkan Harbinden sonra Akdeniz sorunu ve Osmanlı Asyasını tehdit eden tehlikeler. Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, 12.
• Yavuz, B. S. (2003). Türk Kurtuluş Savaşı yıllarında uluslararası rekabet alanı olarak Transkafkasya ve Türkiye’nin ekonomik ilişkileri (13 Ekim 1921 Kars Antlaşması Sonrası). Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, II(4).
• Yılmazçelik, İ., & Erdem, S. (2014). Sultan II. Abdülhamid devri deniz ulaşımı ağı ve denizlerarası nakliyat. Uluslararası Piri Reis ve Türk Denizcilik Tarihi Sempozyumu 26-29 Eylül 2013, Türk Denizcilik Tarihi, V, 157-220.