SÖYLEM BELİRLEYİCİ OLARAK “HAZIR” SÖZCÜĞÜ ÜZERİNE

Yıl 2023, , 817 - 833, 21.12.2023

Ezgi Aslan

https://doi.org/10.32321/cutad.1362963

Öz

Bu çalışmanın amacı; Türkçede hem bitimli hem de bitimsiz yan tümceler kurabilen, belirteç kaynaklı bir bağlaç ve söylem belirleyici olan hazır sözcüğünü incelemektir. Çalışmada hazır ile başlayan karmaşık tümceler ele alınmıştır. İncelenecek olan bu tümceler için TS TimeLine derlemi (Sezer, 2013, 2016, 2017)nden örnekler çekilmiş ve hazır ile kurulan bu karmaşık tümceler; sözdizim, görünüş ve edim özellikleri bakımından incelenmiştir. Bağlaçlar ve söylem belirleyiciler ile ilgili çalışmalar çoğunlukta olsa da bu sözcükleri bağlam üzerinde ayrıntılı inceleyen çalışmalar sınırlıdır. Her bir bağlacın genel bir işlevi olmasının yanı sıra bağlamda tespit edilebilen farklı kullanımları da söz konusudur. Dolayısıyla çalışmanın Türkçenin işlevsel bağlamda betimlenmesine katkı sağlamasının yanı sıra söylem çözümlemesi, metindilbilim ve edimbilim alanları için de farklı bir perspektif sunması beklenmektedir. TS TimeLine derleminde hazır ile başlayan tümceler incelendiğinde (Toplam 769 örnek) yan tümcelerin en sık eylem+-{mI4ş}+-{ken} kalıbıyla oluşturulduğu görülmüştür (Toplam 489 örnek). Bununla birlikte derlemde 67 bitimli yan tümce örneği tespit edilmiştir. Hazır ile başlayan yan tümceler çoğunlukla bitmişlik görünüşünde olup yan tümce eyleminin henüz tamamlandığı ya da tamamlanmak üzere olduğu; temel tümcedeki eylemin de genellikle başlamak üzere bulunduğu, başladığı ya da sürdüğü an ifade edilmektedir. Çalışmada, hazırın fırsat/zamanlama işlevi, nezaket işlevi ve konu değiştirme işlevi olmak üzere üç ana edimsel işlevi üzerinde durulmuştur. Sözcüğün özellikle fırsat ve zamanlama bağlamında, bir durumun olgunluğunu veya eyleme geçilebilir olma durumunu ifade ettiği gözlemlenmiştir. Ayrıca nezaket bağlamında, sözcüğün dil kullanıcıları arasında sosyal uyumu kolaylaştırdığı ve dilin edimbilimsel boyutunu zenginleştirdiği belirlenmiştir. Son olarak bir konudan başka bir konuya geçişi yumuşatma, konuyu spesifik bir yöne çekme, konuşulan konuyu belirli bir çerçeveye oturtma, konuya başka bir bakış açısı getirme ya da belirli bir konu konuşulurken arada hatırlatma yapmaya olanak sağlama gibi “konu değiştirme” başlığında ele alınan edimbilimsel işlevleri de tespit edilmiştir. Çalışma; daha geniş bağlamlarda, diğer söylem belirleyicileri de gerek tek tek gerek karşılaştırmalı olarak araştırma, inceleme ve işlev haritalarını çıkarma konusundaki gelecek çalışmaları da hedeflemektedir.

Anahtar Kelimeler

Bağlaç, Bağlaçlık, Belirteç, Belirteçlik, Söylem Belirleyici, Hazır

Etik Beyan

yok

Destekleyen Kurum

yok

Proje Numarası

yok

Teşekkür

yok

ON THE WORD “HAZIR” AS A DISCOURSE MARKERS

Öz

The aim of this study is to examine adverbial conjunction hazır, which can form both finite and non-finite subordinate clauses in Turkish and serves as a discourse marker. In the study, complex sentences starting with hazır were analyzed. Examples of the relevant structures were extracted from the TS TimeLine corpus (Sezer, 2013, 2016, 2017), and these complex sentences were examined in terms of syntax, aspectual, and pragmatic features. While there are studies on conjunctions and discourse markers, detailed investigations on these words in context are limited. Besides having a general function for each conjunction, different uses can also be identified in context. Therefore, it is expected that the study will contribute not only to the description of Turkish but also to a different perspective for discourse analysis, textlinguistics, and pragmatics. When the sentences starting with 'hazır' were examined in the TS TimeLine corpus (a total of 769 examples), it was observed that subordinate clauses were most commonly formed with the verb+-{mI4ş}+-{ken} pattern (a total of 489 examples). However, 67 finite subordinate clauses starting with hazır were identified in the corpus. It was observed that sentences starting with hazır predominantly had a perfect aspect for the finite clauses, indicating that the action of the subordinate clause had already been completed or was about to be completed. The action in the main clause was generally in the process of starting, started, or ongoing. In the study, three main functions of hazır were emphasized: its function in terms of opportunity/timing, politeness, and topic shifting. Particularly in the context of opportunity and timing, it was observed that the word expresses the maturity of a situation or the readiness to take action. Additionally, in the context of politeness and courtesy, it was determined that the word facilitates social harmony among language users and enriches the pragmatic dimension of language. Finally, it was found that hazır serves various pragmatic functions, such as smoothing transitions between topics, directing a topic in a specific direction, framing a discussed topic within a certain context, providing a different perspective on a topic, or making reminders while discussing a specific subject. The study aims to inspire future research and examination, both individually and comparatively, of other discourse markers in broader contexts and the creation of function maps.

Anahtar Kelimeler

Conjunction, Conjunct, Adverb, Adverbial, Discourse Marker, Hazır

Proje Numarası

yok

Kaynakça

• Akçataş, A. (2019). Belirteçler. Türkiye Türkçesi III Sözcük Türleri içinde (Boz, E., Ed.) (ss. 110-134). Ankara: Gazi Kitabevi.
• Akın, L. (2004). Türkiye Türkçesinde bağlaçlar. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• Altıparmak, A. (2022). An analysis of Turkish interactional discourse markers ‘şey’,‘yani’, and ‘işte’. Journal of Psycholinguistic Research, 51(4), 729-762.
• Atasoy, G. (2020). Türkçe amaç yantümcelerinin derlem-temelli eşyapı incelemesi. DEÜ Edebiyat Fakültesi Dergisi, 7(2), 362-385.
• Austin, J. L. (1967). How to do things with words. Oxford University Press.
• Bal Gezegin, B. (2013). How do we say no in Turkish?: A corpus-based analysis of hayır and cık in Turkish. Mersin University Journal of Linguistics & Literature, 10(2). pp. 53-73.
• Boz, E. (2012). Türkiye Türkçesinde sözcük türlerinin sözlüksel ve dil bilgisel anlamsal işlevli tasnif denemesi. V. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu Bildirileri, Pamukkale Üniversitesi, Denizli.
• Boz, E. (2020). Türkiye Türkçesinde sözcük türleri üzerine bir tasnif denemesi. Uluslararası Yunus Emre Sosyal Bilimler Dergisi. 1(1), 1-10.
• Brown, P., and Levinson S. C. (1978). Universals in language usage: Politeness phenomena. In Questions and Politeness: Strategies in social interaction (Goody, E. N., Ed.) (pp. 56–310). Cambridge University Press.
• Brown, P., and Levinson, S. C. (1987). Politeness: some universals in language usage (Vol. 4). Cambridge University Press.
• Comrie, B. (1976). Aspect: an introduction to the study of verbal aspect and related problems (Vol. 2). Cambridge University Press.
• Corcu, D. (2006). Analysis of discourse particles zaten and ya in relation to the informational structure. Sprache und Datenverarbeitung, 30(1), 57-68.
• Çürük, Y. (2021). Sözcüklerin sınıflandırılmasında kullanılan ölçütler ve sınıflandırmaya hermeneutik yaklaşım. Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 23 (1), 371-389.
• Delice, H. İ. (2012). Sözcük türleri nasıl tasnif edilmelidir?. Turkish Studies International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 7(4). 27-34.
• Delice, H. İ. (2017). Sözcük türleri. İzmir: Asitan.
• Erdoğan, Y. (2013). Interactional functions of şey in Turkish: evidence from spoken Turkish corpus. Dil ve Edebiyat Dergisi, 10(2), 33-52.
• Fraser, B. (1998). Contrastive Discourse Markers in English. In Discourse Markers: Descriptions and Theory (Jucker, A. H., and Ziv, Y., Ed.) (Vol. 57). John Benjamins Publishing.
• Gencan, T. N. (1997). Dilbilgisi. İstanbul: Kanaat Yayınları.
• Goffman, E. (1967). International ritual: essays on face-to-face behavior. New York: Double Day Anchor Books.
• Göksel, A. ve Kerslake, C. (2005). Turkish: a comprehensive grammar. Routledge.
• Hopper, P. J., and Traugott, E. C. (2003). Grammaticalization. Cambridge University Press.
• https://data.tdd.ai/#/7535f4af-c337-4b3d-9ffb-d8c8e1f67ee1 (Erişim tarihi: 18.09.2023)
• https://plato.stanford.edu/entries/pragmatics/ (Erişim tarihi 14.09.2023)
• https://www.dilbilimdernegi.org/derlem-dilbilim/ (Erişim tarihi: 18.09.2023)
• İşsever, S. (2006). Türkçede takısız nesne ad öbekleri ve çalkalama. Dil Dergisi, 131, 42-55.
• Kamacı Gencer, D. (2023). Türkiye Türkçesi ağızlarında söylem işaretleyicileri. Paradigma.
• Karaoğlu, S. (2022). Tam… eylem-görünüş/kiplik-(y)DI⁴-şahıs eki ki dizimi üzerine. Kocatepe Beşeri Bilimler Dergisi, 1(2), 1-11.
• Karaoğlu, S. (2022). Türkiye Türkçesinde hızlılık (kavram alanı ve işaretleyicileri). Ankara, Gazi.
• Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi grameri şekil bilgisi. Ankara: TDK.
• Lakoff, R. (1973). The logic of politeness: Or, minding your p's and q's. In Proceedings from the Annual Meeting of the Chicago Linguistic Society (Vol. 9, No. 1, pp. 292-305). Chicago Linguistic Society.
• Leech, G. (1983). Principles of pragmatics. London: Longman.
• Oturakçı Orbay, N. (2020). Türkiye Türkçesinde bağlaç işlevli birimler. Akademisyen Kitabevi.
• Özbek, N. (1995). Discourse markers in Turkish and English: A comparative study (Unpublished doctoral dissertation). Nothingham University.
• Özbek, N. (1998). Türkçede söylem belirleyicileri (discourse markers in Turkish) Dilbilim Araştırmaları Dergisi, 9. 37–47.
• Özbek, N. (2000). Yani, İşte, Şey, Ya: Interactional markers of Turkish. In Proceedings of the 9th International Conference on Turkish Linguistics (Göksel, A., and Kerslake, C., Ed.) (pp. 393–401). Wiesbaden: Harrosowitz.
• Özmen, M. (2001). Eksik olan dil bilgisi terimlerimiz üzerine. Doğu Akdeniz Üniversitesi Uluslararası Sözlükbilim Sempozyumu Bildirileri (ss. 20-23).
• Ruhi, Ş. (2013a). Interactional markers in Turkish: a corpus-based perspective. Dil ve Edebiyat Dergisi, 10(2), 1-7.
• Ruhi, Ş. (2013b). The interactional functions of tamam in spoken Turkish. Dil ve Edebiyat Dergisi, 10(2), 9-32.
• Sarı, İ. (2020). Dede Korkut Kitabı’nda söylem belirleyiciler. Bilig, 93, 29-52.
• Schiffrin, D. (1987). Discourse markers. Cambridge University Press.
• Schiffrin, D. (2001). Discourse markers: language, meaning, and context. The Handbook of Discourse Analysis (Schiffrin, D., Tannen, D., and Hamilton, H. E., Ed.). Blackwell Publishers.
• Searle, J. R. (1969). Speech acts: an essay in the philosophy of language (Vol. 626). Cambridge University Press.
• Sebzecioğlu, T. (2017). Dilbilim kavramlarıyla Türkçe dilbilgisi. Kesit Yayınları.
• Sezer, T. (2016). Tweets corpus: building a corpus by social media. Journal of Milli Eğitim Education and Social Sciences, 210, 621-633.
• Sezer, T. (2017). TS corpus project: an online Turkish dictionary and TS DIY corpus. European Journal of Language and Literature, 9(1), 18-24.
• Sezer, T. ve Sezer, B. (2013). TS corpus: herkes için Türkçe derlem. Proceedings 27th National Linguistics Conference. May, 3-4 Mayıs 2013 Antalya, Kemer (ss. 217-225). Hacettepe University, English Linguistics Department.
• Turan, F. (1998). Türkçede zarflar üzerine. Prof. Dr. Dursun Yıldırım Armağanı içinde (ss. 301-306).
• Vendler, Z. (1967), Verbs and times. In Linguistics in Philosophy (pp. 97–121). Ithaca: Cornell University Press.
• Yavuz, S. (2011). Türkiye Türkçesi ağızlarında bağlaçlar. Diyalektolog-Ağız Araştırmaları Dergisi, 3, 59-107.
• Yener, M. L. (2007). Türk dilinde sözcük türleri tasnifi sorunu üzerine. Electronic Turkish Studies, 2(3). 606-623.
• Yılmaz, E. (2004). A pragmatic analysis of Turkish discourse particles: yani, işte and şey. Yayımlanmamış doktora tezi, Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara.
• Yılmaz, E. (2020). Edimbilim. Dilbilim Teorik ve Uygulamalı Alanlar (Boz, E., Ed.). Ankara: Gazi.