TUVA TÜRKLERİNİN MİTLERİ ÖRNEĞİNE GÖRE KÜLTÜREL KAHRAMAN KAVRAMI

Yıl 2024, , 234 - 248, 25.06.2024

Mariia Eren

https://doi.org/10.32321/cutad.1417671

Öz

Dünya mitolojilerinde ve epik anlatılarında genelde keşif veya icat vasıtasıyla dünyayı değiştiren kültürel kahraman (culture hero) olarak adlandırılan bir tip karşımıza çıkmaktadır. Kültürel kahramana ateş elde etmesi, ziraatı geliştirmesi; şarkı, gelenek, kanun, din vd. kavramları ortaya koyması; balıkçılık, avcılık için araçları yapması; insanlara çeşitli bilgileri öğretmesi, müzik aletlerini vermesi gibi birtakım özellikler atfedilmektedir. Arkaik menşeli olan söz konusu kahramanın içinde ilahî ile insanî özelliklerin bulunması eski insanların bilincinde sanat ve din alanlarının ayrılmamasına işaret etmektedir. Bazı mitolojik geleneklerde kültürel kahraman Yaratıcı veya totemizm atasıyla özdeşleştirilmektedir. Kültürel kahramanın sadece insan biçiminde değil, kır kurdu, kurt, kuzgun, yılan gibi hayvanlar biçiminde vücut bulabilmesi söz konusu karakterin çok eski olması niteliğini göstermektedir. Yunan mitolojisinde Prometheus, Perseus, Theseus; Kalevala Destanında Vyanyamöynen adlı karakter ve demirci İlmarinen, Polinezya kültüründe Mauyi, Kızılderililerde Kuzgun Gürcü mitlerinde Amirani gibi karakterler kültürel kahramanlar niteliklerini taşımaktadır. Kültürel kahraman evrensel bir imaj olduğundan S. Thompson’un “Motif-İndex of Folk-Literature” adlı kataloğunda da adı geçen kahramana ilişkin on beşten fazla motif bulunmuştur. Dünya mitoloji geleneğinde kültürel kahramanın demonik-komik ikizi ise hilebaz anlamına gelen trikster karakteri sayılmaktadır.
Tuva Türklerinin mitolojisi ve destanlarında da aynı işlevleri yerine getiren kahramanlar yer almaktadır. Araştırma sırasında kullanılmış “Sibirya ve Uzak Doğu Rusya’sı Halklarının Folklor Örnekleri. Tuva Türklerinin Mitleri, Efsaneleri, Rivayetleri” (2010) adlı kitaba, G.N. Potanin’in derlediği (1883) mitlere ve Tuva Türklerinin epik geleneğine dayanarak Güney Türkler arasında yaygın bir şekilde bilinen Kezer-Çingis, Sartakpay (Sartaktay), Tuva destansı karakter Tanaa-Herel gibi kültürel kahramanların var olduğu tespit edilmiştir. Tuva mitik metinlerinde Kezer-Çingis Dünya’yı, dağlar ve ırmakları, hayvan ve bitkileri yaratmaktadır. Sartakpar adlı kahramanın ise ilk köprü inşa ettiğinden ve nehirlerin yönlerini değiştirdiğinden söz edilmektedir.
Bahsi geçen örnekler dışında şaman figürü de kültürel kahramanın devamı olarak değerlendirilebilmektedir. Şaman şarkıları, efsane ve mitlerinin epik gelenekle yan yana bulunduğunu söylemek mümkündür. Şaman da destan kahramanı olduğu gibi kendini bir serüvene atmış olmaktadır.
Çalışmamızda kültürel kahraman kavramı dünya geleneği çerçevesinde genel olarak incelendikten sonra yukarıda söz edilmiş Tuva Türklerine özgü kültürel kahramanlar ele alınmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Tuva Türkleri, Kültürel Kahraman, Mitoloji, Kezer-Çingis, Sartakpay, Tanaa-Herel

THE CONCEPT OF CULTURAL HERO ACCORDING TO THE EXAMPLE OF MYTHS OF TUVA TURKS

Öz

In world mythologies and epic narratives, we generally encounter a type called a cultural hero who changes the world through discovery or invention. The cultural hero is required to obtain fire and develop agriculture; song, tradition, law, religion, etc. introducing concepts; making tools for fishing and hunting; Some characteristics are attributed to him, such as teaching people various information and giving them musical instruments. The presence of divine and human characteristics in the hero in question, which is of archaic origin, indicates that the fields of art and religion were not separated in the consciousness of ancient people. In some mythological traditions, the cultural hero is identified with the Creator or the ancestor of totemism. The fact that the cultural hero can be embodied not only in human form but also in the form of animals such as coyotes, wolves, ravens and snakes shows that the character in question is very old. In Greek mythology, Prometheus, Perseus, Theseus; Characters such as Vyanyamöynen and blacksmith Ilmarinen in the Kalevala Epic, Mauyi in Polynesian culture, Raven in Indians and Amirani in Georgian myths have the characteristics of cultural heroes. Since the cultural hero is a universal image, more than fifteen motifs related to the mentioned hero were found in S. Thompson's catalog called "Motif-Index of Folk-Literature". In the world mythology tradition, the demonic-comic twin of the cultural hero is considered the trikster character.
There are heroes who perform the same functions in the mythology and epics of the Tuvan Turks. Based on the book “Monuments of the Peoples of Siberia and the Russian Far East. Myths, Legends, Traditions of the Tuvans” (2010), on the myths collected by G.N. Potanin (1883), as well as on the epic tradition, the presence of such cultural heroes as Kezer-Chingiz, known among the Turks of Southern Siberia, Sartakpai (Sartaktai) ) and the epic hero Tanaa-Kherel. In Tuvan mythical texts, Kezer-Çingis creates the Earth, mountains and rivers, animals and plants. It is said that the hero named Sartakpar built the first bridge and changed the directions of the rivers.
Apart from the examples mentioned, the shaman figure can also be considered as a continuation of the cultural hero. It is possible to say that shaman songs, legends and myths exist side by side with the epic tradition. The shaman throws himself into an adventure, just like the hero of the epic.
In our study, after examining the concept of cultural hero in general within the framework of world tradition, the cultural heroes specific to the Tuvan Turks mentioned above are discussed.

Anahtar Kelimeler

Tuva Turks, Cultural Hero, Mythology, Kezer-Çingis, Sartakpay, Tanaa-Herel

Kaynakça

• Alekseyev, N.A. vd. (2010). Pamyatniki narodov Sibiri i Dalnego Vostoka. Mifı, legendı, predaniya tuvintsev. T. 28. Novosibirsk: Nauka.
• Barthold, W. (1964). Soçineniya. Rabotı po otdelnım problemam istorii Sredney Azii. T. II. Moskova: Nauka.
• Büyük Rus Ansiklopedisi (2010). Kulturnıy geroy. T. 16. Moskova. 321.
• Büyük Rus Ansiklopedisi (2016). Tuvintsı. T. 32. Moskova. 474.
• Campbell, J. (2018). Tısyaçelikiy geroy. Sankt-Petersburg: Piter.
• Dilek, İ. (2021). Türk mitoloji sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Elektronik Tarihî Terimler Sözlüğü (Slovar istoriçeskih terminov) https://slovar-istoricheskih-terminov.slovaronline.com/9067-%D1%85%D1%83%D0%B1%D0%B8%D0%BB%D0%B3%D0%B0%D0%BD [Erişim: 27.11.2023]
• Grebnev, L.V. (1960). Tuvinskiy geroiçeskiy epos. Moskova: İzdatelstvo vostoçnoy literaturı.
• Herdek, L.K (2005). Mifologiçeskiye traditsii v tuvinskih geroiçeskih skazaniyah. Dissertatsiya na soiskaniye uçyonoy stepeni kandidata filologiçeskih nauk. Moskova.
• Jirmunskiy, V. (1962). Narodnıy geroiçeskiy epos. Sravnitelno-istoriçeskiye oçerki. Moskova, Leningrad: Gosudarstvennoye izdatelstvo hudojestvennoy literaturı.
• Jung, C.G. (1991). Arhetip i simvol. Moskova: Renessans.
• Kalevala. (1985). Moskova: İzobrazitelnoye iskusstvo.
• Kasumova, F. (2012). Suşçnost i funktsii kulturnogo geroya-demiurga v mifologii. Uçyonıye zapiski Tavriçeskogo natsionalnogo universiteta im. V.İ. Vernandskogo. Tom 25 (64), №3, ç.1. 214-218.
• Katuu (2003). Baruun Mongolın domog, huuç yaria. Emhetgen bolovsruulj orşil biçsen B. Katuu, Ç.Daşzeveg. Ulanbator: Soyömbo printing.
• Kravçenko, A.İ. (2000). Kulturnıy geroy. Kultura i kulturologiya: Slovar. Moskova: Akademiçeskiy prospekt.
• Meletinskiy, E.M. (1982). Kulturnıy geroy. Entsiklopediya “Mifı narodov mira”. T.2. Moskova: Sovetskaya entsiklopediya. 25-28.
• Meletinskiy, E.M. (2004). Pervobıtnıye istoki eposa. Proishojdeniye geroiçeskogo eposa: Ranniye formı i arhaiçeskiye pamyatniki. Moskova: Vostoçnaya literatura.
• Moskovskiy Komsomolets Gazetesi https://www.mk-tuva.ru/social/2023/01/30/itogi-perepisi-naseleniya-tuvincevtodzhincev-stalo-bolshe.html [Erişim: 2.12.2023].
• Müller, M. (1863). Sravnitelnaya mifologiya. Moskova: Tipografiya Graçyova i K.
• Nadelayev, V.M. vd. (1969). Drevnetürkskiy slovar. Leningrad: Nauka.
• Nam, Ye.V. (2012). O nekotorıh istokah şamanskogo mirovozzreniya (kulturnıy geroy şaman). Vestnik Tomskogo gosudarstvennogo universiteta, 358, 34-38.
• Oynotkinova N.R., Mindikbekova, V.V., Yuşa, J.M. (2018). Folklor türkskih narodov Yujnoy Sibiri: epos, mif, ritual. Mif i ritual türkskih narodov Yujnoy Sibiri (altaytsev, hakasov, tuvintsev). Çast 2. Astana: Gılım baspası.
• Potanin, G.N. (1883). Oçerki Severno-Zapadnoy Mongolii. Vıp. IV. Sankt-Petersburg: Tipografiya V.Kirşbauma.
• Räsänen M. (1969). Versuch eines etymologischen wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki.
• Rerih, Yu.N. (1999). Mongoliya. Put zavoyevatelya/Tibet i Tsentralnaya Aziya: Statyi, lekstii, perevodı. Samara: İzd.dom “Agni”.
• Sadalova, T.M., Paştakova, T.N. (2022). Obraz kulturnogo geroya Sartakpaya v altayskom folklore. Oriental Studies. 15(6). 1401-1409.
• Samdan, Z.B. (2002). Poetika tuvinskogo mifa. Uçyonıye zapiski. Vıp. 19. 235-246.
• Samdan, Z.B. (2018). Simvolika vremeni i prostranstva v tuvinskoy mifologii. Mir nauki, kulturı, obrazovaniya. 6(73). 501-504.
• Thompson, S. (1966). Motif-index of folk-literature: a classification of narrative elements in folktales, ballads, fables, mediaeval romances, exempla, fabliaux, jest-books and local legends. 6 vols. Bloomington: Indiana University Press.
• Yıldırım, S. ve Hallaç, A.T. (2022). Altay Tıvaları ve Er Töştük anlatısının Altay Tıva varyantı: Bay Nazar. Motif Akademi Halk Bilimi Dergisi, 15(37). 1-21.
• Yuşa, J.M. (2005). Obryadovaya poeziya tuvintsev: struktura i semantika. Aftoreferat na soiskaniye uçenoy stepeni kandidata filologiçeskih nauk. Ulan-Ude.