DİL VE KÜLTÜR DEĞİŞİMİ BAĞLAMINDA DÂNİŞMEND-NÂME VE MİRKÂTÜ’L-CİHÂD ÜZERİNE SÖYLEM İNCELEMESİ

Yıl 2025, Cilt: 10 Sayı: 2, 447 - 475, 14.12.2025

Ayşe Tarhan

https://doi.org/10.32321/cutad.1696536

Öz

Türkler, Orta Asya’da yaşanan kuraklık, siyasi problemler, uzak diyarları fethetme arzuları vb. nedenlerden dolayı yeni topraklar aramışlardır. Birçoğu güneşin batışına doğru hareket ederken birçoğu da Orta Asya’da kalmıştır. Bu da Türk nüfusunun, dilinin ve kültürünün büyük coğrafyalara yayılmasına neden olmuştur. Orta Asya’da yaşanan uzun göçler sonrası Anadolu’da yerleşik hayata geçen Oğuzlar, bu topraklarda da edebî üretimlere yönelmişlerdir. Akınlar sonucu elde ettikleri ganimetler beyliklerin zengin, ferah bir yaşama adım atmalarını sağlamıştır. Gerek fütuhat ve gaza yoluyla elde edilen ganimetler ve gerekse gittikçe gelişen ticaret hayatı, Anadolu beyliklerinin zenginleşmesine yol açmış; beyliklerin daha şâşaalı bir hayat yaşamasını sağlamıştır. Ayrıca, zenginlik ve refah ile doğru orantılı olarak üretilen bilim, sanat ve mimarî dalları hızlı bir gelişme göstermiş, beylerin saray hayatlarında önemli bir yer elde etmiştir. Yerleşik hayata geçen Oğuzlar, bu topraklarda da sözlü ve yazılı edebî üretimlere yönelmişlerdir. Standart bir dile sahip olmayan bu metinleri ilerleyen yüzyıllarda hem dil hem de içerik açısından yenilikler ve değişiklikler izlemiştir. Bu çalışmada, farklı yüzyıllarda farklı yazarlar tarafından kaleme alınmış Dânişmend-nâme ve Mirkâtü’l-Cihâd adlı eserlerde üslup, kültür ve zihniyet değişimi açısından karşılaştırmalı söylem incelemesi yapılacaktır. Ulaşılan veriler doğrultusunda 14. ve 16. yüzyıl Türk dilinin ve kültürün gelişimi ve değişimi hakkında bir sonuca ulaşılacaktır. Çalışmada her iki eserden alınan Melik Dânişmend Ahmed Gâzi’nin Artuhı ile dövüşmesi, sonrasında Artuhı’nın Melik Gâzi’nin yiğitliği karşısında Müslüman olması ve Artuhı’nın yaşam hikâyesinin anlatıldığı bölüm anlam halkalarına ayrılarak detaylı bir incelemeye tâbi tutulacaktır. Bölümde anlam birliği olarak ayrılan halkalara dayalı karşılaştırmalı bir analiz sunulacaktır. Çalışmada belirlenen anlam halkaları bir yargıyı bildiren ifadeler olacaktır. Bu yargı kaynak metindeki cümlelere bağlı olarak belirlenecektir. Anlam halkalarında, metinlerdeki üslup, kültür ve zihniyet değişiminin hangi boyutta olduğu iki nüsha üzerinde anlam bağlantılarıyla kurulan ek, sözcük ve cümle bakımından karşılaştırılacaktır. Çalışmada iki yüzyıl ara ile yeniden yazılan metin aracılığıyla kabile geleneğinden imparatorluğa geçiş aşamasında dilde ve kültürde yaşanan değişim açıklanacaktır.

Anahtar Kelimeler

Dânişmend-Nâme , Mirkâtü’l-Cihâd , Dil ve Kültür Değişimi , Üslup İncelemesi , Söylem İncelemesi

A DISCOURSE ANALYSIS ON DANISHMEND-NAME AND MIRKATU’L-CIHAD IN THE CONTEXT OF LANGUAGE AND CULTURE CHANGE

Öz

The Turks sought new lands due to drought, political problems, desire to conquer distant lands, etc. in Central Asia. While some Turks moved towards the sunset, many remained in Central Asia. This caused the Turkish population, language, and culture to spread to large geographies. The Oghuz, who settled in Anatolia after the long migrations in Central Asia, also turned to literary production in these lands. These texts, which did not have a standard language, were followed by innovations and changes in terms of both language and content in the following centuries. In this study, a comparative discourse analysis will be conducted in terms of style, culture, and mentality changes in the works of Danishmend-name and Mirkatu’l-Cihad, written by different authors in different centuries. In line with the data obtained, a conclusion about the development and change of the Turkish language and culture in the 14th and 16th centuries will be reached. In the study, the section where Melik Dânişmend Ahmed Gazi fights with Artuhı, Artuhı becomes a Muslim after Melik Gazi's bravery, and Artuhı's life story, which is taken from both texts, will be divided into semantic rings and subjected to a detailed examination. A comparative analysis based on the rings separated as semantic unity will be presented in this section. The semantic rings determined in the study will be expressions of a judgment. This judgment will be determined depending on the sentences in the source text. In the semantic rings, the extent of the style, culture, and mentality change in the texts will be compared in terms of the suffixes, words, and sentences established with semantic connections on the two copies. In the study, the change in language and culture during the transition from tribal tradition to empire will be explained through the text rewritten with an interval of two centuries.

Anahtar Kelimeler

Danishmend-name , Mirkatu'l-Cihad , Language and Culture Change , Style Analysis , Discourse Analysis

Kaynakça

• Ak, M. (2017). Yörüklerde kadın. The Journal of Academic Social Science Studies, 5(58). 307-336.
• Akar, A. (1998). Mirkâtü’l-Cihâd’ta tarihî ve destani unsurların değerlendirilmesi. Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 112, 33-40.
• Akar, A. (1999). Bir Dânişmendnâme nüshası: Mirkâtü’l-cihâd. Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 122, 209–219. Akar, A. (2005). Türk dili tarihi: Dönem, eser, bibliyografya. Ötüken.
• Akar, A. (2006). Gelibolulu Mustafa ʿâlî-Mirkatü’l-Cihad [cihadın basamakları]: metin-dil özellikleri-metin-dizin. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu. https://www.academia.edu/27959176/Gelibolulu_Mustafa_Ali_Mirkat%C3%BCl_Cihad_Metin_Dil_%C3%96zellikleri_Dizin_S%C3%B6zl%C3%BCk_Gelibolulu_Mustafa_Ali_Mirkat%C3%BCl_Cihad_Text_Language_Features_Index_Dictionary
• Akar, A. (2014). Bir dil-içi aktarma metni olarak Mirkâtü’l-Cihâd. Gelibolulu Mustafa Alî Çalıştayı Bildirileri içinde (ss. 75–84). https://www.academia.edu/22615174/Bir_Dil_i%C3%A7i_Aktarma_Metni_Olarak_Mirk%C3%A2t%C3%BCl_Cih%C3%A2d_Mirk%C3%A2t%C3%BCl_Cih%C3%A2d_as_a_Intralingual_Translation_Text
• Aktaş, Ş. (2009). Şiir tahlili teori ve uygulama. Akçağ Yayınları.
• Ayverdi İ. (2005). Misalli büyük Türkçe sözlük. Kubbealtı Neşriyat.
• Bertrandon de la Broquière, (1432/1433). The Travels of Bertrandon de La Brocquiere, counsellor and first esquire-carver to Philippe le Bon, duke of Burgundy, to Palestine, and his Return from Jerusalem Overland to France, during the Years 1432 and 1433. (Thomas Jhones, Çev.) (s. l). Hafod Press, James Henderson.
• Cats in Islamic culture | Muslim heritage, Meet the Kuwaitis who live with their pet cheetahs. (2024). Middle East Eye. http://www.middleeasteye.net/in-depth/features/My-pet-cheetah-Kuwaiti-woman-cheetahs-1758178737
• Çelik, H. ve Ekşi, H. (2013). Söylem analizi. Marmara Üniversitesi Atatürk Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri Dergisi, 27(27). Article 27.
• Dalyan, A. (2015). Kasidelerde zihniyet değişimi [Yayımlanmamış doktora tezi]. Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi.
• Dalyan, A. (2016). Edebiyatta zihniyet incelemesi ve Ahmed Paşa’nın kerem redifli kasidesinde zihniyet çözümlemesi. Bilig Journal of Social Sciences of the Turkish World Ahmet Yesevi University, 78, 327–359.
• Derleme Sözlüğü I. (1993). Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları.
• Develi, H. (2010). Söze boğulan tarih: Osmanlı tarih yazıcılığının dili. Eski Türk Edebiyatı Çalışmaları V Nesrin İnşâsı: Düzyazıda Dil, Üslûp ve Türler, 84–123. https://www.academia.edu/26084088/S%C3%B6ze_bo%C4%9Fulan_tarih_Osmanl%C4%B1_tarih_yaz%C4%B1c%C4%B1l%C4%B1%C4%9F%C4%B1n%C4%B1n_dili
• Elbirlik, T. ve Karabulut, F. (2015). Söylem kuramları: bir sınıflandırma çalışması. Dil Araştırmaları, 9(17), Article 17.
• Kaplan, M. (2010). Dede Korkut kitabında kadın. Journal of Turkology 9:99-112. doi:10.18345/tm.44186.
• Karahancı, İ. (2016). Sözcük birimlerin üslup oluşumuna katkısı I. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (TEKE) Dergisi. 5(4). https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/264901
• Karataş, M. (2022). Ali Akar, Gelibolulu Mustafa ʿâlî-Mirkâtü’l-Cihâd (Cihadın Basamakları)-Dil İncelemesi-Metin-Dizin. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2016. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 100, Article 101.
• Koç, Y. (2017). Banu Çiçek’ten Gülcemal’e alp kadın tipinin izleri. Littera Turca Journal of Turkish Language and Literature 3(2).
• Köprülü, F. (1978). Alp. İslam Ansiklopedisi (C. 1, ss. 379-384). Milli Eğitim Yayınları.
• Küçük, M. A. (2020). Orta Asya’dan Anadolu’ya Türk geleneğinde ‘don değiştirme’. Bilig, (94), 97-122.
• Özer, S. (2007). Söylem çözümlemesi ve rivayetlerin anlaşılmasına yönelik katkıları. İslam Araştırmaları Dergisi, 20(1), 39–57.
• Şahin, Y. (2017). Michel Foucault’da söylem analizi. Sosyal ve Kültürel Araştırmalar Dergisi (SKAD), 3(6), Article 6.
• TDK. (2005). Türkçe Sözlük (10th ed.). Atatürk, Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu.
• Tekin, G. A. (1992). Çengname Ahmed-i Da’i critical edition and textual analysis. Harvard University Press.
• Torun Çelik, E. (2016). Türk Kadın Kahramanı Kara Fatma. Journal of Turkish Studies 11(16), 131-131.
• Tulum, M. (2002). XVII ve XVIII. yüzyıllarda İstanbul Türkçesi: sesler ve uyumlar üzerine bir değerlendirme. Türkler Ansiklopedisi 11—Osmanlı (C. 11) (Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek ve Salim Koca, Eds.). Yeni Türkiye Yayınları.
• Türktaş, M. M. (2019). Türklerde Ad Verme ile İlgili Bazı Tespitler. International Language, Literature and Folklore Researchers Journal, 1(17), 34-44.
• Uluyol, K. D. (2025). Söylem çözümlemesinde bağlam. Disiplinler Arası Dil Araştırmaları, 10(10). Article 10.
• Wittek, P. (1986). Menteşe Beyliği: 13-15’inci asırda Garbî Küçük Asya tarihine ait tetkik (Orhan Şaik Gökyay, Çev.). Türk Tarih Kurumu.