DÂNİŞMEND Ü MELÎKE HEZÂR SUÂL ADLI ESERDE GEÇEN YERALTI TASVİRLERİ

Yıl 2025, Cilt: 10 Sayı: 2, 496 - 510, 14.12.2025

Özge Aktaş , Mesut Şen

https://doi.org/10.32321/cutad.1789369

Öz

Dânişmend ü Melîke Hezâr Suâl, Klasik Sonrası Çağatay Türkçesi ile kaleme alınmış dinî içerikli bir metindir. Söz konusu eserin iki yazması doktora tezi olarak tarafımızdan çalışılmaktadır. Dânişmend ü Melîke Hezâr Suâl’de dinî konular arasında geçen, özellikle evrenin ve öteki âlemin yaratılışı ile ilgili yeraltı, gökyüzü, cennet, cehennem kısımları ilginç betimlemelerle anlatılmaktadır. Eserin iki yazması Lund Üniversitesi Jarring Koleksiyonu arasında bulunmaktadır.
Rum padişahının kızı Melîke ile Melîke’nin sorduğu soruları yanıtlamak için Türkistan’dan gelen Dânişmend Abdülalim arasında geçen diyaloglar eserin esasını teşkil etmektedir. Söz konusu diyaloglar Sokratik yöntem ya da Platoncu yaklaşım diyebileceğimiz bir tarzda sürdürülmektedir. Makalenin amacı eserde geçen yeraltı betimlemelerini bilim dünyasına tanıtmak ve eser hakkında filolojik bilgi sunmaktır. Çünkü eserde bahsedilen yeraltı betimlemeleri, yeraltının özellikleri başka eserlerle mukayese edilemeyecek kadar özgün bir anlatımla ele alınmıştır. Makalede yöntem olarak nitel bakış açısıyla alanyazın taraması kullanılmıştır.
Makalemizin giriş bölümünün dipnotunda, Dânişmend ü Melîke Hezâr Suâl’de geçen yeraltı betimlemelerinin orijinal metni çeviri yazılı olarak verilmiştir. Giriş bölümünde ayrıca eserin iki kahramanı olan Melîke ile Dânişmend hakkında kısa bilgi verilmiş sonra da eserdeki yeraltı betimlemelerinin anlatıldığı kısım günümüz Türkçesine çevrilmiştir. Eserde verdiğimiz dil içi çeviri, aslına sadık kalınarak yapılsa da eksik anlatım kalmaması için yer yer sözcük eklenmesi gerekmiştir. Makalede orijinal metin verildiği için metni sadece bire bir çeviri yapıp bırakmak yerine eserde geçen yeraltı betimlemelerinden bahsedilirken konu ile ilgili bazı açıklamalarda bulunma gereği de duyulmuştur.
Yeraltı betimlemeleri İslam etkisiyle yazılmış kimi eserlerde de karşımıza çıkmaktadır. Örneğin Acâibü’l-mahlûkat, Marifetnâme gibi eserlerde bu konuda bilgiler verildiğini görebiliyoruz. Kur’an ve hadislerde de yeraltı dünyası hakkında bazı bilgiler bulunmaktadır. Bizim eserimizi farklı kılan husus, yeraltı dünyası ile ilgili anılan kaynakların hiçbirinde söz edilmeyen -elbette bazı ortak yanlar olmakla birlikte- benzersiz betimlemelerin bulunmasıdır. Makalemizin tartışma bölümünde, Türk edebiyatında yazılmış ya da sonradan yazıya geçirilmiş İslam öncesi ve sonrası metinler, söylenceler taranarak yeraltı dünyası ile ilgili bulunan bilgiler metnimizdeki bilgilerle karşılaştırılmış, ortak veya farklı yanlar tespit edilmiştir. Metnimizde geçen yeraltı betimlemeleri ile ilgili edindiğimiz söz konusu bulgular makalemizde tartışılmıştır.
Dânişmend ü Melîke Hezâr Suâl’de dünya ve evrenin yaratılışının anlatıldığı kısımlarda geçen yeraltı betimlemelerinin Kur’an ve hadis kaynaklı olarak Acâibü’l-mahlûkat, Marifetnâme gibi başka eserlerle ortak yanları bulunsa da betimlemelerin çoğu esere özgü anlatımlardır. Eser bu özgün anlatımları ile gerek dünya ve gerekse Türk edebiyatındaki yaratılış (kozmogoni) ve dünyanın sonu (eskatoloji) söylencelerine katkı verecek niteliktedir.

Anahtar Kelimeler

Klasik Sonrası Çağatay Türkçesi , Dânişmend ü Melîke Hezâr Suâl , Yeraltı Tasviri , Yedi Kat Yer , Mitoloji , Kozmogoni , Eskatoloji

UNDERGROUND DESCRIPTIONS IN THE WORK TITLED DÂNIŞMEND U MELIKE HEZAR SUAL

Öz

Dânişmend ü Melîke Hezâr Suâl is a religious text written in Post-Classical Chagatai Turkish, preserved in two manuscripts housed in the Jarring Collection at Lund University. This article presents the study of those manuscripts in detail as part of a doctoral thesis. The article explores religious themes, particularly the creation of the universe and the afterlife, with striking depictions of the underworld, sky, heaven, and hell.
The study employes a qualitative literature review and at the heart of the article are dialogues between Melike, daughter of the Byzantine emperor, and Dânişmend Abdülalim, who journeys from Turkistan to answer her questions. These dialogues unfold in a style reminiscent of the Socratic method or the Platonic approach. The purpose of this article is to introduce the text’s unique descriptions of the underworld and to provide philological insights into the work. The underworld is portrayed with such originality that its features cannot be fully compared with other sources.
In the footnote of the introduction to our article, the original text of the underground descriptions in Dânişmend ü Melîke Hezâr Suâl is provided in written translation. The introduction also provides brief information about the two protagonists of the work, Melîke and Dânişmend, followed by a translation into modern Turkish of the section describing the underground descriptions in the work. Although the translation provided in the work is faithful to the original, it was necessary to add words in places to ensure that the meaning was not lost. Since the original text is provided in the article, rather than simply providing a literal translation, it was also necessary to provide some explanations related to the subject when discussing the descriptions of the underworld in the work.
While descriptions of the underworld appear in Islamic-influenced works such as Acâibü’l-mahlûkat and Marifetnâme, as well as in the Qur’an and hadiths, Dânişmend ü Melîke Hezâr Suâl offers depictions absent from these sources, despite certain overlaps. In the discussion section, we compare these descriptions with pre-Islamic and post-Islamic Turkish texts and legends, identifying both commonalities and divergences.
In its treatment of cosmogony and eschatology, the work stands out with its unique narratives of the underworld, although it shares some motifs with other texts. With these original elements, Dânişmend ü Melîke Hezâr Suâl contributes significantly to the mythologies of creation and the end of the world in both Turkish and world literature.

Anahtar Kelimeler

Post-Classical Chagatai Turkish , Dânişmend ü Melîke Hezâr Suâl , Depiction Of The Underworld , Seven Layers Of The Earth , Mythology , Cosmogony , Eschatology

Kaynakça

• Aktaş, Ö. (t.y.) Dânişmend ü Melîke Hezâr Suâl Adlı Çağatayca Eserin Dil Özellikleri, Transkripsiyonlu Metni ve Dizini Hazırlanarak Dil ve Edebiyat Eğitimi Yönünden İncelenmesi [Hazırlanmakta olan doktora tezi]. Marmara Üniversitesi.
• Altay Destanı/Maaday Kara. (1999). (E. Gürsoy Naskali, Haz.). Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık.
• Buhâri. (1978). Kitâbü’l-Bedilhalk( K. Miras, Çev.). Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Erzurum-Hasankaleli İbrahim Hakkı. (1979). Marifetname (T. Ulusoy, Haz.). İbrahim Hakkı Hz.nin Camii ve Külliyesini Yaptırma ve Yaşatma Derneği.
• Kastalanî. (1972). Mevâhibü’l-ledüniyye (M. Abdülbaki, Haz.; İ. Uzungüngör, Çev.). Semerkand Yayınları.
• Kâşgarlı Mahmut. (1990). Dîvânü Lûgati’t-Türk. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Kur’an-ı Kerim ve Türkçe Anlamı. (1988). (H. Atay ve Y. Kutluay, Haz.). Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Müslim. (2014). Sahih-i Müslim (M.B. Eryarsoy, Çev.). Karınca ve Polen Yayınları.
• Oğuz Kağan Destanı. (1936). (Bang W. ve G. R. Rahmeti, Haz.). Burhaneddin Basımevi.
• Tekin, T. (1995). Orhon yazıtları. Simurg Yayınevi.
• Ögel, B. (1971). Türk mitolojisi. Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Ögel, B. (1995). Türk mitolojisi II. Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Steingass, F.(2005). Persian-English dictionary. Çağrı Yayınları.
• Tercüme-i Acâ’ibü’l-mahlûkât. (2019). (B. Sarıkaya Haz.). Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Süleyman Çelebi. (1990). Mevlid (F. K. Timurtaş, Haz.). Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.