Kutadgu Bilig I Zaman-Mekân-Konuşur: XI. yüzyılda Balasagun'dan Kâşgar'a, Balasagunlu'dan Kâşgarlı'ya

Yıl 2017, Cilt: 2 Sayı: 2, 12 - 63, 31.12.2017

Sema Barutçu Özönder

https://doi.org/10.32321/cutad.358071

Cited By: 2

Öz

Balasagunlu
Yûsuf, Kutadgu Bilig'de dilinin bütün
sosyal ve kültürel iletişim kodlarını yetkinlikle kullanarak, 11. yüzyıl Türk
hükümdarlık kutunun öğretisini, Türk
devlet erkânı, âdâbı ve usûlünü bütün incelikleriyle edebî-bediî bir mesaj
hâlinde ilk dili Türkçe olanlar ile artık Türk kılığına girmiş olanlara
vermiştir. Yûsuf ve eseri tarihsel diyalektolojinin zaman - mekân - konuşur
bilgisini dakik olarak sunması bakımından bir yandan Türkçenin standartlaşma
süreçlerinin daha iyi anlaşılması bir yandan da bize ulaşan nüshaları ile Türk dilinin
hem Erken Orta hem de izleyen aşamalarındaki diyalektal türlenme akışının
tanımlanabilmesi için birinci el kaynak değerindedir. Bütün Kutadgu Bilig yazmaları, ne yazıcıların kendi diyalektlerine bir tercüme ne
de metnin dili ile yazıcının dilinin uzlaştırıldığı kısmî uyarlamalar
değildirler. Her üç Kutadgu Bilig yazması da yazıcılarının metni hiç
değiştirmeden olduğu gibi bir ayna kopyasını yapmaya çalıştıkları ayna
kopyalardır. Ancak her üç metin arasında yazıcı müdahalelerinin sonuçları
olarak görülen farklılıkların birleştikleri özellikler, yazmaların yazıcılarının
diyalekti ile metnin kaynak diyalektinin aynı, fakat devamı olduğuna
götürmektedir. Elbette Kutadgu Bilig yazmalarındaki yazıcı
müdahalelerinin neler ve nerelerde olduğunu belirlemek, hem şecerevî hem de
tarihsel diyalektoloji açısından bize aydınlatıcı bilgiler verecek, değişme
süreçlerinin istikametlerini ve niteliklerini anlamamıza yardımcı olacaktır. Bu
itibarla, eldeki yazı bu sorulara cevap arayacak bundan sonraki "Kutadgu Bilig II: Kutadgu Bilig'in metin türü ve tarihsel diyalektoloji için değeri"
başlıklı incelemeye dair, eserin zaman - mekân - konuşur bilgilerini anlamak
için yapılmış bir giriş olarak değerlendirilmelidir.

Anahtar Kelimeler

Yûsuf Has Hacib, Kutadgu Bilig, Erken Orta Türkçe

Kaynakça

• ALIŞIK C. Eralp (2008) "Divânu Lûgati't-Türk'te Oğuz Damgaları", Kâşgarlı Mahmûd Kitabı, (Ed. F. Sema BARUTCU ÖZÖNDER), Ankara: T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Anma ve Armağan Kitapları Dizisi 11, 65-78.
• ARAT R. Rahmeti (19742), Kutadgu Bilig II Çeviri. Ankara : Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• ARAT R. Rahmeti (1979) Kutadgu Bilig III İndeks. İndeksi neşre hazırlayanlar: K. ERASLAN, O. F. SERTKAYA, N. YÜCE. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları: 47. Seri: IV-Sayı: A 12. İstanbul.
• ARAT R. Rahmeti (19792) Kutadgu Bilig I: Metin. Ankara : Türk Dil Kurumu Yayınları.
• BARTHOLD Vasiliy Vladimiroviç (1925). "Kutadgu Bilig'in zikrettiği Bugra Han kimdir?" ve E. Denison Ross'un notu, Türkiyat Mecmuası I, 221-226.
• BARTHOLD Vasiliy Vladimiroviç (1975) Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, (Hzr. K. Y. KOPRAMAN ve İ. AKA), Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• BARUTCU ÖZÖNDER, F. Sema (1999) "Mahmud Kâşgarlı ve Dil Anlayışı", 7-8 Mayıs 1999, Dîvânü Lûgati't-Türk Bilgi Şöleni, TÜRKSOY ve Türk Dil Kurumu, Ankara.
• BARUTCU ÖZÖNDER F. Sema (2003) "Erken Orta Türkçe'de Buddhist ve İslâmî Terminoloji Üzerine Bir Karşılaştırma", KÖK Araştırmalar, V(1) Bahar, 13-31.
• KLIMKEIT H.-J., R. MESERVE, E. E. KARIMOV ve C. SHACKLE (2000) "2. Religious and religious movements", ed. BOSWORTH C. E. ve M. S. ASIMOV, History of Civilizations of Central Asia, Volume IV The age of achievement: A.D. 750 to the end of the fifteenth century, Part Two The achievements içinde, Multiple History Series, UESCO Publishing. 60-90.
• BUHARALI Eşref (1990-1991) "Çigiller", AÜ DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, XV/26 (1990-1991), 59-62.
• ÇAĞATAY, Saadet (1967) "Kutadgu Bilig'de Odgurmış'ın Kişiliği", Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 1967, 39-49.
• CHAVANNES Éd., P. PELLIOT (1911, 1913) “Un traité manichéen retrouvé en Chine.” Journal Asiatique 1911 nov.-déc., 499-617; (deuxième partie) Journal Asiatique 1913 jan.-fév., 99-199 & mar.-avr., 261-394, + 2 pls.
• CLAUSON Sir Gerard (1972) An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth- Century Turkish. Oxford University Press.
• CLEAVES Francis Woodman (1949) "Sino-Mongolian Inscription of 1362 in Memory of Prince Hindu", Harvard Journal of Asiatic Studies, Vol. 12, No. 1/2 (Jun., 1949), 1-133+ 27 plates.
• DANKOFF Robert (1983) Yūsuf Khaṣṣ Ḥājib, Wisdom of Royal Glory (Kutadgu Bilig), A Turko-Islamic Mirror for Princes. Chicago and London: The University of Chicago Press.
• DANKOFF Robert (1981) "Inner Asian Wisdom Traditions in the Pre-Mongol Period", Journal of the American Oriental Society, Vol. 101, No. 1, Oriental Wisdom (Jan. - Mar., 1981), 87-95.
• DOERFER Gerhard (1963–1975) Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen. Unter besonderer Berücksichtigung älterer neupersischer Geschichtsquellen, vor allem der Mongolen- und Timuridenzeit. Bd. I-IV, Wiesbaden: Franz Steiner Verlag.
• DONUK Abdulkadir (1988) Eski Türk Devletlerinde İdarî ve Askerî Ünvan ve Terimler. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları.
• EKREM, Erkin (2008) "11. Yüzyılda Türk Dünyasının Doğu Kısmı", Kâşgarlı Mahmûd Kitabı, (Ed. F. Sema BARUTCU ÖZÖNDER), Ankara: T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Anma ve Armağan Kitapları Dizisi 11, 29-62.
• ERCİLASUN Ahmet B. ve Ziyat AKKOYUNLU (2014) Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti't-Türk. Giriş - Metin - Çeviri - Notlar - Dizin. Ankara : TDK Yayınları.
• ERDAL Marcel (1984) "The Turkish Yarkand Documents", Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 47, No. 2, 260-301.
• ERDAL Marcel (1991) Old Turkic word formation: a functional approach to the lexicon, I-II. Wiesbaden: Otto Harrassowitz Verlag.
• EREN Hasan (1999) Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Bizim Büro Basım Evi.
• ESİN Emel (1968) "Orduğ (Başlangıçtan Selçuklulara Kadar Türk Hakan Şehri", Tarih Araştırmaları Dergisi, Sayı: 10, 135-215.
• ESİN Emel (1969) "Evren Selçuklu Sanatı Evren Tasvirinin Türk İkonografisindeki Kökenleri", Selçuklu Araştırmaları Dergisi, Sayı I: 1969, Ankara 1970, 161-182 [E. Esin (2003) Orta Asya'dan Osmanlıya Türk Sanatında İkonografik Motifler, Kabalcı Yayınevi: İstanbul, 137-150].
• ESİN Emel (1976) "Farḫar-ı Halluḫ (Karluk Budist Sanatı)", Türkiyat Mecmuası, C. XVIII, 79-106 + XIV Levha.
• ESİN Emel (2001) Türk Kozmolojisine Giriş, Toplu Eserler 1, İstanbul: Kabalcı.
• GENG Shimin (1978) "Huihuwen monijiao siyuan wenshu chushi". Kaogu xuebao 4, 497-516. 耿世民：《回鹘文摩尼教寺院文书初释》，刊于《考古学报》，1978年第4期.
• GOLDEN Peter B. (2000) "Orta Asya'da İslâmiyetin İlk Dönemleri ve Karahanlılar", (Çev. H. BERKTAY), Erken İç Asya Tarihi içinde, Ed. D. SINOR, İletişim Yayınları: İstanbul, 459-497.
• GOLDEN Peter B. (1992) An Introduction to the History of Turkic: Ethnogenesis and State-formation in Medieval and Early Modern Eurasia and the Middle East. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• GOLDEN Peter B. (2011) Central Asia in World History, New York - Oxford: Oxford University Press.
• GRENARD M. Fernand (1900) "La légende de Satok Boghra Khan et l'histoire", Journal Asiatique, 9/ 15, 5-79. Türkçe Çevirisi: O. TURAN (1929) "Satuk Buğra Han Menkıbesi ve Tarihi", Ülkü, Sayı: 74, 145-149; Sayı: 79, 45-52; Sayı: 80, 153-160; Sayı: 82: 343-350; Sayı: 83: 429-436.
• GRONKE, A. (1986) "The Arabic Yarkand Documents", Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 49, No. 3, 454-507. Doc. III = Tekin Ş. (1979-1980).
• HO Kai-lung (2008) "The New Creation of the Seal Transmitting the State Myth by the Mongol-Yuan and the Manchu-Qing", New History, XIX/1 (March 2008), 1-54.
• HO Kai-lung 何啟龍 (2008) "The Myth of the Seal Transmitting the State in the Yuan and Qing Dynasties 蒙元和滿清的「傳國玉璽」神話－－兼論佛教「二教之門」的虛構歷史", New History, XIX/1 (March 2008), 1-54.
• HUART Clément (1914) "Trois actes notariés Arabes de Yârkend, Documents de l’Asie Centrale (Mission Pelliot)", Journal Asiatique, 4, 607-627.
• HUCKER Charles O. (1985) A Dictionary of Official Titles in Imperial China. Stanford: Stanford University Press.
• HUNKAN Ömer Soner (2005). Orta Asya'da İlk Müslüman Türk Devleti Türk Hakanlığı (Karahanlılar) Kuruluş - Gelişme - Çöküş. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Doktora Tezi.
• HUNKAN, Ömer Soner (2008) "Kâşgarlı Mahmûd ve 11. Yüzyılda Türkler" Kâşgarlı Mahmûd Kitabı, (Ed. F. Sema BARUTCU ÖZÖNDER), Ankara: T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Anma ve Armağan Kitapları Dizisi 11, 3-27.
• HUNKAN Ömer Soner (2015) İpek Yolunun Muhafızları. Steplerden Kentlere Türk Hakanlığı (Karahanlılar) Ordusu. Antalya: Otorite Kitap 25.
• İNALCIK Halil (1966) "Kutadgu Bilig'de Türk ve İran siyaset nazariyeleri ve gelenekleri" Reşit Rahmeti Arat İçin, TKAE, 259-271.
• KAFESOĞLU, İbrahim (1970) "Yazılışının 900. yılı münasebetiyle Kutadgu Bilig ve kültür tarihimizdeki yeri", İÜ Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, I (Ekim 1970), 1-38.
• KASAI Yukiyo (2014) "The Chinese Phonetic Transcriptions of Old Turkish Words in the Chinese Sources from 6th-9th Century: Focused on the Original Word Transcribed as Tujue 突厥", 内陸アジア言語の研究 / Studies on The Inner Asian Languages, C. XXIX, 57-135.
• KOÇNEV Boris D. (1995) “Svod Nadpisey na Karahanidskih Monetah: Antroponimy i Titulatura (Çast 1)” Vostoçnoe storiçeskoe storiçnikovedenne i Spetsialnie Distsipliny, Vıpusk 4, Moskova, 201-278.
• KOÇNEV Boris D. (1997) “Svod Nadpisey na Karahanidskih Monetah: Antroponimy i Titulatura (Çast 2)” Vostoçnoe storiçeskoe storiçnikovedenne i Spetsialnie Distsipliny, Vıpusk 5, Moskova, 245-314.
• KOŁODZİEJCZYK Dariusz (2011) The Crimean Khanate and Poland-Lithuania: International Diplomacy on the European Periphery (15th–18th century): A Study of Peace Treaties Followed by Annotated Documents. The Ottoman Empire and its Heritage Politics, Society and Economi, Vol. 47, Leiden-Boston : Brill.
• KONUKÇU Enver (1992) "Balasagun", TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt: 5, 4.
• KORMUŞİN İgor V. (1997) Tyurkskiye Yeniseyskiye Epitafii. Tekstı i issledovaniya. Moskova: Nauka.
• KÖPRÜLÜ Fuad (1939) "Eski Türk unvanlarına âit notlar", Türk Hukuk ve İktisat Tarihi Mecmuası, II, 17-33.
• LIEU, Samuel N. C. (1981) "Precept and Practice in Manichaen Monasticism", The Journal of Theological Studies, XXXII/1, 153-173, özellikle 163-173.
• LIEU Samuel N. C. (1998) Manichaeism in Central Asia and China. Nag Hammadi and Manichaen Studies, Leiden ; New York ; Köln : Brill.
• MACKERRAS Colin (1972) The Uighur Empire According to the T'ang Dynastic Histories: A Study in Sino-Uighur Relations 744-840. Columbia, South Carolina: University of South Carolina Press.
• MAU-TSAI Liu (2006) Çin Kaynaklarına Göre Doğu Türkleri. Çev.: E. KAYAOĞLU ve D. BANOĞLU, İstanbul: Selenge Yayınları.
• MERÇİL Erdoğan (2007) "Resuldar", TDV İslam Ansiklopedisi, C. 34, 588.
• MINORSKY Vladimir (1942) "Some early documents in Persian (I)", Journal of the Royal Asiatic Society, 1942, 181-194.
• MOLNÁR Ádám ve Peter ZIEME (1989) "Ein weiterer uigurischer Erntesegen". Altorientalische Forschungen 16/1, 140-152.
• MORIYASU Takao /森安 孝夫 (1991) ウイグル=マニ教史の研究 Uiguru manikyōshi no kenkyū. A Study on the History of Uighur Manichaeism. Research on Some Manichaean Materials and their Historical Background. Memoirs of the Faculty of Letters, Osaka University 31-32, Heise 3 nen. 1-248, 44 Resim. DOI: 10.11501/3063585. Almanca çevirisi: MORIYASU Takao (2004) Die Geschichte des uigurischen Manichäismus an der Seidenstrasse : Forschungen zu manichäischen Quellen und ihrem geschichtlichen Hintergrund. übersetzt von Christian STEINECK, Studies in Oriental religions ; v. 50, Wiesbaden: Harrassowitz 2004, xix, 292 p.
• MORİYASU Takao (2003). Four lectures at the Collège de France in May 2003. History of Manichaeism among the Uighurs from the 8th to the 11th centuries in Central Asia. (Osaka University the 21st Century COE Program Interface Humanities Research Activities 2002*2003. 3: world history reconsidered through the Silk Road.) Osaka, 23-111.
• ÖGEL Bahaeddin (1962) İslâmiyetten Önce Türk Kültür Tarihi. Orta Asya Kaynak ve Buluntularına Göre. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• PRITSAK Omeljan (1953/1997) "Kara-Hanlılar", İslâm Ansiklopedisi, VI, İstanbul, 251-273.
• PRITSAK Omeljan (1951) "Von den Karluk zu den Karachaniden", Zeitschrift der Deutschen Morgeslandischen Gesellschaft, Bd. 10, 270-300+2 harita.
• RADLOFF Wilhelm (1928) Uigurische Sprachdenkmäler. Materialien nach dem Tode des verfassers von S. MALOV herausgegeben. Leningrad.
• RÖHRBORN, Klaus (1977-1998) Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien, Lieferung 1-6. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag.
• RYBATZKI Volker (2006) Die Personennamen und Titel der mittelmongolischen Dokumente •eine lexikalische Untersuchung. Publications of the Institute for Asian and African Studies 8, Helsinki.
• SALMAN Hüseyin (2001) "Karluklar", TDV İslâm Ansiklopedisi, 24, 509-510.
• SARICAOĞLU Fikret (2008) "İlk Türk Haritacısı: Kâşgarlı Mahmûd" Kâşgarlı Mahmûd Kitabı, (Ed. F. Sema BARUTCU ÖZÖNDER), Ankara: T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Anma ve Armağan Kitapları Dizisi 11, 121-134.
• SIMS-WILLIAMS N., J. HAMILTON (1990) Documents turco-sogdiens du IXe–Xe siécle de Touen-houang. Corpus Inscriptionum Iranicarum II:3, London.
• ŞAHİN İbrahim (2008) "Divanü Lügâti't-Türk'te Geçen Uç şehrinin Yeri ve Anlamı", Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 19, 117-122).
• STEINGASS Francis J. (1892) A Comprehensive Persian-English Dictionary. London.
• TAAFFE Robert (2000) "Coğrafî Ortam", Erken İç Asya Tarihi içinde, Ed. D. SINOR, İletişim Yayınları: İstanbul, 33-59.
• TAKATA, Tokio (1987) "Note sur le dialecte chinois de la région du Hexi aux IXe-Xe siècles", Cahiers d'Extrême-Asie, Vol. 3, Numéro spécial Etudes de Dunhuang / Special Issue on Dunhuang Studies en l'honneur de Fujieda Akira, 93-102.
• TAŞAĞIL Ahmet (2004) Göktürkler, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• TEKİN Şinasi (1975) "Bilinen en eski İslami Türkçe metinler: Uygur harfleriyle yazılmış Karahanlılar devrine âit tarla satış senetleri", Selçuklu Araştırmaları Dergisi, IV, 1975, 157-86.
• TEKİN Şinasi (1979-1980) "A Qaraḫanid document of A.D. 1121 (A.H. 515) from Yarkand", Eucharisterion: essays presented to Omeljan Pritsak. (Harvard Ukrainian Studies, III-IV, 2: 868-883=Gronke 1986, Doc. III).
• TEKİN Talat (1993) Hunların Dili, İstanbul: Doruk Yayınları 33.
• TEZCAN Semih (1981) "Kutadgu Bilig Dizini Üzerine". Türk Tarih Kurumu Belleten, XLV/2, 178, 23-78.
• TEZCAN Semih ve Peter ZIEME (1990) "Antiislamische Polemik in einem alttürkischen buddhistischen Gedicht aus Turfan", Altorientalische Forschungen, 17, 146-151 + 2 Taf.
• THOMAS F. W. ve G. L. M. CLAUSON (1927) "A Second Buddhist Text in Tibetan Characters", Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, No. 2 (Apr., 1927), 281-306.
• TOGAN Zeki Velidi (19795) "Balasagun", MEB İslâm Ansiklopedisi, II, 269-272.
• TOGAN İsenbike, G. Gülnar KARA ve C. BAYSAL (2006) Eski Çin Kaynaklarına Göre Eski Tang Tarihi (Chiu T'ang-Shu) 194a """" Türkler" Bölümü (Açıklamalı Metin Neşri). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• WITTFOGEL Karl ve Feng CHIA-SHENG (1949) History of Chinese Society, Liao (907- 1125). Philadelphia: Transactions of the American Philosophical Society, 1949.
• YAKUPOĞLU Cevdet (2010) "Türkistan’ın Büyük Türk Boylarından Çigiller ve Anadolu’da İskân İzleri", AÜ DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, 29/47, 103-136.
• YOKKAICHI Yasuhiro (2010) "Chinese Seals in the Mongol Official Documents in Iran: Re-examination of the Sphragistic System in the ll-khanid and Yuan Dynasties" Journal of the Turfan Studies: Essays on the Third International Conference on Turfan Studies, The Origins and Migrations of Eurasian Nomadic Peoples, May 2010, 215-230.
• YÜ Ying-shih (2000) "Hsiung-nu (Şyunğ-nu)", Erken İç Asya Tarihi içinde, Denis SINOR, İletişim Yayınları: İstanbul, 167-208.
• ZIEME Peter (1975a) "Ein uigurischer Text über die Wirtschaft manichäischer Klöster im Uigurischen Reich", L. LIGETI (ed.) Researches in Altaic Languages. Papers read at the 14th Meeting of the Permanent International Altaistic Conference held in Szeged, August 22-28, 1971, Budapest, 331-338.
• ZIEME Peter (1975b) "Ein uigurischer Erntesegen", Altorientalische Forschungen, 3, 109-142.