SOVYET TÜRKMENİSTANI’DA EDEBÎ DİL ARAŞTIRMALARI: H. DERYAYEV ÖRNEĞİ

Yıl 2019, Cilt: 4 Sayı: 1, 121 - 131, 23.06.2019

Tahir Aşirov

https://doi.org/10.32321/cutad.533534

Öz

XX. yüzyılın başı
Türkmen topraklarında değişik kültürel sorunların tartışıldığı, oylaşma
yapıldığı ve yazıya döküldüğü bir dönem olarak tarihe geçmiştir. Söz konusu dönemde
Türkmen kültürünün en önemli ve başlıca sorunlarından biri olan dil mevzuu
üzerine kaleme alınan yazılar ve yayınlar içinde dikkat çeken düşünceler,
görüşler ve öneriler şeklinde ortaya çıkmaktadır. Bu dönemde Türkmen dili,
özellikle de Türkmen edebî dili üzerinde görüş açıklayan Hıdır Deryayev’in
(1905-1988) ayrı bir yeri bulunmaktadır. Türkmen halkının zihnine “Ikbal” adlı
romanı ile yerleşen Hıdır Deryayev, Türkmen dili üzerine yaptığı çalışmaların,
özellikle Türkmen edebî dili hakkındaki “Türkmen Köne Edebî Dili” adlı
araştırma makalesinin ayrı bir değeri olduğu söylenebilir. XX. yüzyılın baskıcı
otuzuncu yıllarında Türkmen edebî dili hakkında düşüncelerini açıklayan
Deryayev, 1917 İhtilalinden önce de Türkmen edebî dilinin olduğunu söylemektedir.
Bu düşüncesinden dolayı dönemin siyasî ideolojisinin dilinden konuşan yazarlar
tarafından milliyetçilik ile eleştirilen Deryayev, görüşünden döndüğünü ifade
etse de 19 yıl geçireceği Sibirya hapishanelerine 1937 tarihinde
gönderilmiştir. Türkmen tarihi, düşüncesi, dili, kültüründe, XX. yüzyılın ilk
yarısında gelenekle Sovyetler Birliği’nin devrimci anlayış arasında canı
pahasına köprü olmaya gayret gösterenlerden biri de Hıdır Deryayev’dir. Türkmen
düşünürü Deryayev’in yazılarında, dönemin sorunlarına özgür bakış açısıyla
çözüm getirmeye çalıştığı görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Türkmen Dili, Türkmen Edebî Dili, Deryayev, Eleştiri, mücade

THE LITERARY LANGUAGE STUDIES IN SOVIET TURKMENISTAN: SAMPLE OF H. DERYAYEV

Öz

The
beginning of the XX Century was recorded as a history in which the various
cultural problems were discussed, voted and written in Turkmen Lands. In the
mentioned period, this issue arises in the form of thoughts, opinions and
suggestions that attracts attention in the articles and publications on the
language topic  which is one of the most
important and major problems of Turkmen culture. Hidir Deryayev (1905-1988) who
expressed his thoughts on Turkmen language, especially on the Turkmen literary
language in this period, has a special place. Hidir Deryayev who settled in the
minds of Turkmen people with his novels “Ikbal”, can be said that his studies
on the Turkmen language, especially the research article “Turkmen Kone Edebi
Dili” which is about Turkmen Literary Language, has an especial value. Deryayev
who is describing his thoughts about the Turkmen literary language in the
repressive thirtieth years of XX century, says that there has been already a
Turkmen Literary language before the 1917 Revolution. Deryayev who was criticized
with nationalism by the authors of the political ideology of the period because
of his mentioned idea, was sent to Siberian prisons in 1937 for 19 years,
although he has stated that he returned from his opinion. Hidir Deryayev was
one of those who strived to be a bridge between the tradition and the
revolutionary understanding of the Soviet Union in the first half of XX century
on issues such as Turkmen History, thought, language and culture. It is seen
that in the works of Deryayev, the Turkmen thinker, tried to solve the problems
of the period with free perspective.

Anahtar Kelimeler

Turkmen language, Turkmen literary language, Deryayev, Criticism, Struggle

Kaynakça

• Anonim (1933). Deryayev’in Silâhsızlandırılması. Şuralar Türkmenistanı. Aşkabat.
• Aşirov, T. (2017). Sovyetler Birliği’nin İlk Yıllarında Türkmenistan’da Tartışma Kültürü. Türk Yurdu. (357), 58–62.
• Azimov, P. (1980). Talantlivıy uçenıy, znamenitıy pisatel: (K 75-letiyu so dnya rojdeniya H. Deryayeva). Aşkabat.
• Azimova, D. P. (1980). Hıdır Deryayev - Romanist. Aşkabat.
• Deryayev, H. (1932). Türkmen Köne Edebi Dili. Komünistler Maarifi. Aşkabat, (19-20), 44-49.
• Kurbansahatov, M. (1975). Hıdır Deryayev, Aşkabat.
• Nazarov, G. (1933). Meselâni Magtımgulı Çözyâr. Şuralar Türkmenistanı. Aşkabat.