THE RISALAH NAMED SIFAT AL-QAYAMAT THAT SHOWS FEATURES OF KHWAREZM TURKISH AND A NEW THEORY ON KHWAREZM TURKISH

Yıl 2021, Cilt: 6 Sayı: 2, 907 - 946, 01.12.2021

Samet Onur

https://doi.org/10.32321/cutad.918401

Öz

In studies on Khwarezm Turkish, this historical Turkish literary language was mostly confined between the 13th and 14th centuries and was accepted as a transitional language. Similarly, the theory that the literary language standardized by Nava'i was used as a common written language by all Muslim Turks outside the region of Western Turkish from the 15th to the early 20th century has been widely accepted. In this study, not only a short text was added to a few Khwarezm Turkish texts but also these theories were reviewed. In the conclusion part of our study, it was pointed out that Khwarezm Turkish continued its existence especially in Kazan even after it lost its characteristic of being the common written language in Turkistan, and a new theory was put forward by considering this situation in the framework of Chagatai and Jochi uluses.

Anahtar Kelimeler

Sifat al-Qayamat, Khwarezm Turkish, Kazan Tatar Turkish, Chagatai Ulus, Jochi Ulus

HAREZM TÜRKÇESİ ÖZELLİKLERİ GÖSTEREN SIFATÜ’L-KIYÂMET RİSALESİ VE HAREZM TÜRKÇESİ ÜZERİNE YENİ BİR TEORİ

Öz

Harezm Türkçesi üzerine yapılan çalışmalarda bu tarihî Türk edebî dilinin XIII-XIV. yüzyıllar arasına sıkıştırıldığı ve bir geçiş dili olarak telakki edildiği görülmektedir. Yine benzer biçimde Mîr Ali Şîr Nevâyî tarafından standartlaştırılan edebî dilin XV. yüzyıldan XX. yüzyıl başlarına kadar Batı Türklük sahası dışında kalan tüm Müslüman Türkler tarafından ortak yazı dili olarak kullanıldığı teorisi de ekseriyetle kabul görmektedir. Bu çalışmada hem mezkûr teoriler gözden geçirilmiş hem de az sayıdaki Harezm Türkçesi metinlerine kısa bir metin daha eklenmiştir. Çalışmamızın sonuç kısmında Harezm Türkçesinin Türkistan’da ortak yazı dili olma vasfını yitirdikten sonra da bilhassa Kazan’da varlığını sürdürdüğüne dikkat çekilmiş ve bu durum Çağatay ve Coçi ulusları çerçevesinde değerlendirilerek yeni bir teori ortaya konmuştur.

Anahtar Kelimeler

Sıfatü’l-Kıyâmet, Harezm Türkçesi, Kazan Tatar Türkçesi, Çağatay Ulusu, Coçi Ulusu

Kaynakça

• Abdürraûf Fıtrat (1928). Oʻzbek edabiyoti namunalari. Taşkent.
• Aghatabai, S. (2014). Türkmen mektep ve medrese tahsilinde okutulan bir eser: Revnaku'l-İslām. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara.
• Aktan, B . (2015). Nehcü’l-Ferâdîs’in cümle yapısı ile ‘takı’ ve ‘kim’ bağlaçlarının kullanılışı. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. 16, 47-61.
• Alışık, C. E. (2003). Hülagu Han. Türk Yolu Dergisi. 7, 32-38.
• Argunşah, M. (2014). Çağatay Türkçesi (2. bs.). İstanbul: Kesit Yayınları.
• Ata, A. (2002). Harezm-Altınordu Türkçesi. TDAD: 36, İstanbul: Kebikeç Yayınları.
• Barthold, V. V. (2017). Orta Asya Türk tarihi hakkında dersler (Özdem, R. H, Çev.) (3. bs.). Ankara: TTK Yayınları.
• Barutçu Özönder, F. S. (2017) Kırım Türklüğüne ve diline bir bakış. Polatlı Kırım Tatar Türkçesi Sözlüğü (Evirgen, D. ve Evirgen, C., Haz.) (s. 3-27). Ankara: Öncü Basım Yayın.
• Battal, A. (1997). İbni-Mühenna Lûgati (İstanbul nüshasının Türkçe bölümünün endeksidir). Ankara: TDK Yayınları.
• Bedevâm (1906), Kazan: Tipo-Litografiya İmperatorskago Universiteta.
• Berbercan, M. T. (2015). Türk tercüme edebiyatı üzerine incelemeler: Harezm Türkçesi ile ilk adaptasyonlar. Dede Korkut Dergisi. 4(7), 1-11.
• Bodrogligeti, A. J. E. (2001). A grammar of Chagatay. Languages of the World/Materials 155, Muenchen: Lincom Europa.
• Borovkov, A. (1954). Özbek yazı dilinin kurucusu Ali Şir Nevaî. (Rasime Uygun, Çev.). Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 2, 59-96.
• Caferoğlu, A. (2000). Türk dili tarihi II (4. bs.). İstanbul: Enderun Yayınları.
• Clauson, Sir G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenh-centruy Turkish. London: Oxford Clarendon Press.
• Çabuk, A. Ç. (2019). Cümcüme Sultan hikâyesinin Harezm Türkçesi nüshaları üzerine. Yeni Türkiye Dergisi: İlk Dönem Türkçe İslami Eserler Özel Sayısı - II. 106, 429-434.
• Çetin, A. (1998). Hacıoğlu Hüseyin: Miftâhü’l-adl. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Atatürk Üniversitesi, Erzurum.
• Çetin, Ç. Z. (2006). Tatar edebiyatının gelişimi. Akademik Bakış Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi. 9, 1-19.
• Dağıstanlıoğlu, B. E. (2017). 14. yüzyıl Doğu Türkçesine adını veren Hüseyn-i Hârezmî ve Bûsîrî’nin Kasîde-i Bürde’sine yazdığı şerhi Keşfü’l-Hüdâ. International Journal of Language Academy, 5(1), 26-39.
• Dağıstanlıoğlu, B. E. (2018). Keşfü’l-Hüdâ, Doğu Türkçesiyle yazılmış bir Kaside-i Bürde şerhi (Kaside-i Bürdeyi şerh eden: Hüseyn-i Hârezmî). Ankara: TDK Yayınları.
• Doğan, C. (2014). Harezm Türkçesi ile Memlük Kıpçak Türkçesi eserlerinin karşılaştırmalı gramer denemesi. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara.
• Eckmann, J. (1959) Das Chwarezmtürkische. Philologiae Turcica Fundamenta I (113-137). Wiesbaden: Aquis Mattiacis Apud Franciscum Steiner.
• Eckmann, J. (1958). Çağatay Dili hakkında notlar. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 6, 115-126.
• Eckmann, J. (1964). Çağatay edebiyatının son devri (1800-1920). Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 11, 121-156.
• Eckmann, J. (1969). Sadî Gülistan’ının bilinmeyen Çağatayca bir çevirisi. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 16, 17-29.
• Eckmann, J. (1988a). Çağatayca. Tarihi Türk şiveleri (Akalın, M., Çev.) (225-262). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Ensitüsü Yayınları.
• Eckmann, J. (1988b). Harezm Türkçesi. Tarihi Türk Şiveleri (Akalın, M., Çev.) (183-223). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Ensitüsü Yayınları.
• Eckmann, J. (2017). Çağatayca el kitabı. (Karaağaç, G., Çev.), Ankara: TDK Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (2017). Başlangıçtan yirminci yüzyıla Türk dili tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Fazılov, E. I. (1989). Eine neue quelle zur Choresmtürkischen sprache. Journal of Turkish Studies. 13, 47-80.
• Galiyeva, E. (2013). Tatar medreseleri (Sırtı, E. Akt.), Yeni Türkiye Dergisi: Türk Dünyası Özel Sayısı - II. 54, 2026-2031.
• Gaynetdinov, A. (2014). Siracel-Kolub eseri hem Tatar edebiyatında anıng traditsiyeleri. Kazan: Tehsi.
• Güzeldir, M. (2002). Abuşka Lügati (giriş-metin-indeks). Yayımlanmamış doktora tezi, Atatürk Üniversitesi, Erzurum.
• Hacıeminoğlu, N. (1997). Harezm Türkçesi ve grameri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Hacıeminoğlu, N. (2015). Türk dilinde edatlar (en eski Türkçe metinlerden zamanımıza kadar) - yazı dilinde-. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Hisamova, F. M. (2011). XVI.-XVIII. yüzyıl Eski Tatar edebî dilinin karmaşıklık nedeninin tarihî-kültürel durumu. Erişim Tarihi: 12.02.2021, https://www.ayk.gov.tr/icanas38/dil-bilimi-dil-bilgisi-ve-dil-egitimi-linguistics-grammar-and-language-teaching-teaching-языкознание-граммат/ İnan, A. (1949). Alişîr Nevai (Makaleler dergisi). Belleten, 837-844.
• İnan, A. (1953). XIII-XV. yüzyıllarda Mısır'da Oğuz-Türkmen ve Kıpçak lehçeleri ve halis Türkçe. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 1, 53-71.
• Kadirova, E. H. (2014). Grafo-foneticheskaya variativnost' starotatarskogo yazyka v pis'mennykh pamyatnikakh Kazanskogo khanstva. Erişim Tarihi: 02.02.2021, https://www.gramota.net/materials/2/2014/4-3/23.html.
• Kalsın, Ş. (2004). Harezm Türkçesinde isim. Yayımlanmamış doktora tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara.
• Kaya, Ö. (2007). ᶜAlî Şîr Nevâyî’nin divanları. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi. 4(1), 46-56.
• Kerderli Mahmûd bin Ali. Nehcü’l-Ferâdîs. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Yeni Cami, nu. 879.
• Kocatürk, V. M. (1964). Büyük Türk edebiyatı tarihi, başlangıçtan bugüne kadar Türk edebiyatının tarihi, tahlili ve tenkidi. Ankara: Edebiyat Yayınevi.
• Köktekin, K. (2013). Yûsuf Emirî Dehnâme (inceleme - metin - dizin - tıpkıbasım). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Köprülü, M. F. (1945). Çağatay edebiyatı. İslâm Ansiklopedisi (C. 3, s. 270-323). İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Köprülü, M. F. (1980) Türk edebiyatı tarihi. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Kurat, A. N. (1954). Kazan Hanlığı (1437-1556). DTCF Dergisi, 227-248.
• Kurtulmuş, F. (2020). Tansukname-i İlhani (giriş - metin - notlar - sözlük). Yayımlanmamış doktora tezi, Ardahan Üniversitesi, Ardahan.
• Kut, G. (1997). Ali Şîr Nevâî. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 2, s. 449-453). İstanbul: TDV Yayınları.
• Küçük, S. (2019). Doğu ve Batı Türkçesi satır altı Kur’an tercümelerinde kıyamet günü kavramı için kullanılan ad aktarmaları. Dede Korkut Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi. 8(18), 71-89.
• Li, Yong-Sǒng (2004). Türk dillerinde sontakılar. İstanbul: Kebikeç Yayınları.
• Minnegulov, K, (2017). Fiction. The history of the Tatars since ancient times in seven volumes, volume 5 Tatars in Russia (Second half of the 16–18th century) (544-555). Kazan: Sh. Marjani Institute of History.
• Mirashane (t.y.). Sbornik drevnikh proizvedenii raznykh avtorov. Erişim Tarihi: 11.01.2021, http://miras.info/projects/mirasxane/manuscript/330-sbornik-drevnih-proizvedenii-raznyh-avtorov.html.
• Nadjib, E. (1960) Datirovannaya tyurkoyazychnaya rukopis' XVI v. «Siradzh al-kulub» iz tsentral'nogo gosudarstvennogo arkhiva SSSR Moskve. Moskva: Izd-vo vostochnoy literatury.
• Nadjib, E. (1989). İssledovaniya po istorii Tyurskix yazıkov XI-XIV vv. Moskva: Nauka.
• Nalbant, M . (2017). Kıpçak grubu Türk lehçelerinin tasnifinde yeni bir ölçüt: ünlü türemeleri. Türkbilig. (33), 57-68.
• Onur, S. (2020). Harezm Türkçesiyle yazılmış bir fal kitabı, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi. 17(1), 96-119.
• Öner, M. (2009). Kazan-Tatar Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Öner, M. (2012). Tatar Türkçesi (Ercilasun, A. B., Ed.). Türk Lehçeleri Grameri (679-748). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Özaydın, A (1997). Hârizm. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 16, s. 217-220). TDV Yayınları.
• Pâdişâh Hoca. Miftâhü’l-Adl. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Kütüphanesi, Seyfettin Özege Bölümü, nu. 0138121.
• Polat, R. (2019). Ali Şir Nevayi'nin eserlerinde yardımcı fiiller. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Erciyes Üniversitesi, Kayseri.
• Sağol Yüksekkaya, G. (2013). İkinci bölüm Harezm Türkçesi. Karahanlıca Harezmce Kıpçakça Dersleri (Develi, H., Ed.) (3. bs.) (161- 264). İstanbul: Kesit Yayınları.
• Samoyloviç, A. N. (1935). Cuci Ulusu veya Altın Ordu edebî dili. Türk Dili. 12, 34-49.
• Samoyloviç, A. N. (1941). Orta Asya edebi dili tarihine dair (İnan, A., Çev.). Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları 1940-1941 - Dil ve Tarih - Coğrafya Fakültesi Yılık Çalışmaları Dergisinin 1. Sayısından Ayrı Basım 73-95. İstanbul: Cumhuriyet Matbaası.
• Seyhan, T. (2012). Pâdişâh Hōca külliyâtı 1: Miftâhü’l-ʿAdl. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Sözer, A. (2008). Harezm Türkçesinde görevli kelimeler. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Harran Üniversitesi, Şanlıurfa.
• Steingass, F. J. (1963). A comprehensive Persian-English dictionary. London: Routledge & K. Paul.
• Şahin, E. (1999). Osmanlıların İdil boyu Tatar Türklerinin kültürü ve diline etkileri. Osmanlı Ansiklopedisi (C. 9, s. 353-360). Yeni Türkiye Yayınları.
• Şihâbüddîn Mercânî (1897). El kısmü'l-evvel min kitâbu müstefâdü’l-ahbâr fî-ahvâli Kazan ve Bulgar. Kazan: Dombrevski Tabhanesi.
• Şimşek, Y. (2019). Harezm Türkçesi Kur'ân tercümesi (Meşhed nüshası [293 no.], giriş - metin - dizin). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Togan, Z. V. (1981). Umumî Türk tarihine giriş (3. bs.). İstanbul: Enderun Yayınları.
• Toker, M. ve Uygun, M. (2019). Hüsam Kâtip’in Cümcümenâmesi. Yeni Türkiye Dergisi: İlk Dönem Türkçe İslami Eserler Özel Sayısı - II, 106, 422-428.
• Uğurlu, M. (1986), Harezm Türkçesiyle yazılmış dinî bir risâle, Türk Kültürü Araştırmaları, 24(2), 197-220.
• Ünlü, S. (2012). Harezm Altınordu Türkçesi sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• Yaman, Ü. (2016). Doğu Türkçesi ile yazılan Sirâcü’l-Kulûb’un dili üzerine. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 55(55) , 91-102.
• Yazır, E. H. (2000). Kur'ân-ı Kerim ve Türkçe meali. İstanbul: Temel Neşriyat.