ÇUKUROVA HALK KÜLTÜRÜNDE SITMA HASTALIĞI

Yıl 2023, Cilt: 8 Sayı: 2, 927 - 944, 21.12.2023

Ali Doğaner

https://doi.org/10.32321/cutad.1350796

Öz

Hastalıkların ortaya çıkması ve seyri; toplumların sosyoekonomik, kültürel yapıları üzerinde belirleyici etkilere sahiptir. Modern tıp alanındaki gelişmeler küresel boyut kazanarak hızlanıp artmakla birlikte halk kültüründe hastalıklara karşı yaklaşım, zaman içerisinde geleneksellik kazanmıştır. Laboratuvar ortamında tespiti yapılmadan ve tedavisi için kesin sonuca ulaşılmadan önce halk, hastalıklara maruz kalmaktadır. Tıp alanında çalışanlar yanında halk da kendi kültürüne, tecrübelerine göre hastalığı adlandırmakta, tarif etmekte ve geleneksel tedavi usulleriyle yenme mücadelesine girmektedir. Çeşitli hastalıklarda başvurduğu bitkisel tedavi yolları, dua etme, muska yazdırma, şifalı sulardan faydalanma, ziyaret yerleri ve ocaklara gitme gibi uygulamalar halkın kültüründe muhafaza ettiği hazır kalıplardır. Bunun yanında hastalığın tedavisi konusunda üretilen bireysel çözümler, sözlü kültür ortamında yayılarak toplumsal ölçekteki uygulamalara dönüşebilmektedir. Deneme yanılma yöntemiyle bunlar yaşatılmakta ya da faydasız olduğu sonucuna ulaşılarak terk edilmektedir. Tıp ilmindeki, ilaç sanayisindeki gelişmeler halkın tutumunda da olumlu değişikliklere neden olmaktadır. Hastalık, modern tıpla yok edilemediğinde geleneksel uygulamalar da eş zamanlı olarak sürdürülebilmektedir. Çukurova, tarih boyunca sıtma hastalığının görüldüğü bir bölge olmuştur. Yaz sıcakları, bitki örtüsü, su kaynakları, arazi yapısı gibi etmenlerle hastalık kolay ve hızlı bir şekilde yayılmıştır. Hayvancılığa bağlı konargöçer yaşamı sürdüren ve yaylacılık faaliyetleriyle yaz aylarında bölgeden uzaklaşan halk, sıtma hastalığına yakalanmaktan bir nebze de olsa kurtulmuştur. Bunun yanında tarımın gelişmesi, özellikle pamuk ve çeltik ekimleriyle yaz aylarında işçi sayısına paralel olarak sıtma hastalığı da artış göstermiştir. Bölgede sivrisineklere sebep olan bataklık ve sazlık alanları kurutmak için okaliptuslar dikilmiş, bu ağaçların dikili olduğu alanlara sıtmalık adı verilmiştir. Islah edilen bu yerler, zamanla tarım ve yerleşim alanı hâline gelmiştir. Günümüzde sıtma hastalığı kalmasa da bu hastalığa neden olan sivrisinekler yaz aylarında ortaya çıkmaya ve rahatsızlık vermeye devam etmektedir. Sıtma hastalığı olgusu hafızalarda; halk şiiri, efsane, halk hikâyesi, ağıt, fıkra, atasözü gibi halk edebiyatı ürünlerinde konu edilmekte ve böylece gelecek nesillere aktarılarak yaşamaya devam etmektedir. Makalede sıtma hastalığı, halk kültürü bakımından ele alınmış; literatür taraması ve alan araştırması yöntemleriyle Çukurova bölgesinden elde edilen veriler tasnif edilip değerlendirilmiştir. Böylece sıtma örneğinden hareketle halkın hastalıklara karşı yaklaşım ve tutumu anlaşılmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Çukurova, Sıtma, Sivrisinek, Halk Hekimliği, Halk İnanışları

Destekleyen Kurum

-

Proje Numarası

-

Teşekkür

-

MALARIA DISEASE IN ÇUKUROVA FOLK CULTURE

Öz

The emergence and course of diseases have decisive effects on the socioeconomic and cultural structures of societies. Although the developments in the field of modern medicine have gained a global dimension and increased, the approach to diseases in folk culture has become traditional in time. The public is exposed to diseases before it is detected in the laboratory environment and before the definitive result is reached for its treatment. In addition to those who work in the field of medicine, the public also names and describes the disease according to their own culture and experience and struggles to overcome it with traditional treatment methods. Herbal remedies for various diseases, praying, writing amulets, benefiting from healing waters, visiting holy places and going to quarries are ready-made patterns that people preserve in their culture. In addition, individual solutions produced for the treatment of the disease can be transformed into social-scale practices by spreading in the oral culture environment. By trial and error method, they are kept alive or abandoned after reaching the conclusion that they are useless. Advances in medical science and the pharmaceutical industry also cause positive changes in the attitude of the public. When the disease cannot be eradicated with modern medicine, traditional practices can be continued simultaneously. Çukurova has been a region where malaria has been seen throughout history. The disease spread easily and quickly with factors such as summer heat, vegetation, water resources, and land structure. The people, who lead a nomadic life depending on animal husbandry and move away from the region during the summer months due to transhumance activities, have survived to a certain extent from catching malaria. In addition, with the development of agriculture, especially cotton and paddy plantings, malaria increased in parallel with the number of workers in the summer months. Eucalyptus was planted to dry the marsh and reed areas that cause mosquitoes in the region, and the areas where these trees were planted were called very malarious. These improved areas have become agricultural and residential areas over time. Although there is no malaria disease today, the mosquitoes that cause this disease continue to appear and cause discomfort in the summer months. Malaria fact is in the memories; folk poetry, legend, folk tale, lament, anecdote, proverb, etc. are the subject of folk literature products and thus continue to live by being transferred to future generations. In the article, malaria is discussed in terms of folk culture; The data obtained from Çukurova region were classified and evaluated by literature review and field research methods. Thus, it has been tried to understand the approach and attitude of the people towards the diseases based on the example of malaria.

Anahtar Kelimeler

Çukurova, Malaria, Mosquito, Folk Medicine, Folk Beliefs

Proje Numarası

-

Kaynakça

• Ağcalar, A. (2009). Silifke halk kültürü araştırması. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Mersin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Mersin.
• Akbaba, M. (1978). 1970-1977 yıllarında Adana ilinde sıtma epidemisi ve bu epidemiyi etkileyen faktörler. Yayımlanmamış tıpta uzmanlık tezi, Çukurova Üniversitesi Tıp Fakültesi, Adana.
• Akbaş, A. (2012). İşgal çantası. Cebelibereket müftüsünün anıları. Ankara: Neyir Matbaacılık.
• Akdur, R. (2004). Sıtma temel bilgiler. Ankara: Palme Yayıncılık.
• Albayrak, N. (2009). Türkiye Türkçesinde atasözleri. İstanbul: Kapı Yayınları.
• Arı, N. (2021). 1950’li-60’lı yıllarda Osmaniye’de çocuk olmak. Osmaniye: Hasret Matbaası.
• Aşçı, H. (2022). Kadirli halk kültürü araştırması. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Osmaniye Korkut Ata Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Osmaniye.
• Aydın, E. (1994). Halk sağlığı yönüyle Türkiye’de sıtma savaşı. Yayımlanmamış tıpta uzmanlık tezi, Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi, Ankara.
• Aydın, E. (2017). Türkiye’de sıtma savaşı ve sıtma savaş örgütünün tarihi. Tarihsel Süreçte Anadolu’da Sıtma (Köse, Ş. vd., Ed.), (ss. 161- 195) Ankara: Gece Kitaplığı.
• Başgöz, İ. (2003). Karac’oğlan. İstanbul: Pan Yayıncılık.
• Başgöz, İ. (2017). Gemerek nire Bloomington nire-hayat hikâyem. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Can, İ. (2018). Kadirli bohçası. Adana: Ekrem Matbaası.
• Cumbur, M. (2001). Karacaoğlan. Ankara: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Çağımlar, Z. (2013). Adana halk kültüründe efsaneleriyle yatır-türbe ziyaret inancı. Ceyhan Belediyesi Kültür Yayınları.
• Çakmak, F. (2017). Türkiye Büyük Millet Meclisi zabıtlarına göre Türkiye Cumhuriyeti’nin sıtma savaşı (1920-1946). Tarihsel Süreçte Anadolu’da Sıtma (Köse, Ş. vd., Ed.), (ss. 421-461) Ankara: Gece Kitaplığı.
• Çetin, Y. (t.y.). Çocukluğumda Kozan ve Kadirli. İstanbul: Ufuk Matbaası.
• Çıblak, N. (2005). Çukurova’da Halk hekimliği ve ilgili uygulamalarda eski Türk inançlarının izleri. Türk Kültürü, 507-508, 199-214.
• Davutluoğlu, İ. K. (2011). Çukurova’da bir alabohça (Sayman, F., Dzl.). Adana Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları.
• Dilek, İ. (2020). Kült kavramı ve söz kültü. bilig – Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, 95, 47-77.
• Dinç, H. (2021). Osmaniye/ Hasanbeyli halk kültürü araştırması. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Osmaniye Korkut Ata Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Osmaniye.
• Erkoçak, M. (1998). Osmaniye yöresinde ağıtlar, türküler. Osmaniye: Osmaniye Belediyesi Kültür Yayınları.
• Frayliç ve Ravlig (2008). Türkmen aşiretleri. (Cin, A. vd., Haz.). İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
• https://mardinism.saglik.gov.tr/TR,69342/dunya-sitma-gunu.html (Erişim: 27.04.2020).
• https://sozluk.gov.tr/ (Erişim: 30.04.2023).
• İşlek, B. (2009). Tekeden teleme çalmak. İstanbul: Çatı Kitapları.
• Karakaş, A. (2016). Değişim sürecinde Osmaniye halk hekimliği. Adana: Karahan Kitabevi.
• Kemal, Y. (2007). Sarı defterdekiler (Kabacalı, A., Haz.). İstanbul: Yapı Kredi Yayıncılık.
• Koç, E. (2008). Osmaniye’nin sosyo-ekonomik ve kültürel yapısı. Adana: Nobel Yayın & Dağıtım.
• Küçük, İ. (2010). Halet Abla destanı. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Nikiforuk, A. (2020). Mahşerin dördüncü atlısı-salgın ve bulaşıcı hastalıklar tarihi. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Özçelik, M. (2004). Âşık Deli Hazım. Isparta: Fakülte Kitabevi.
• Sakaoğlu, S. (2002). Kadirlili Âşık Halil Karabulut-destan destan üstüne. Sumbas Kaymakamlığı.
• Sarıköse, S. T. (2021). XIX. yüzyılda Çukurova’da doğal afetler ve salgın hastalıklar. Konya: Çizgi Kitabevi.
• Şerafeddin Mağmumi (2001). Bir Osmanlı doktorunun anıları-yüz yıl önce Anadolu ve Suriye (Kayra, C., Çev.). İstanbul: Büke Yayınları.
• Tarhan, E. (2020). Adana’da anlatılan fıkraların mizah teorileri, bağlam, işlev ve yapı bakımından incelenmesi. Yayımlanmamış doktora tezi, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Adana.
• Tat, A. B. (2021). Yörük kültürü araştırması. Yayımlanmamış lisans tezi, Osmaniye Korkut Ata Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Osmaniye.
• Tekir, S. (2017). Cumhuriyet’in ilk yıllarında Türkiye’de sıtma ile mücadele faaliyetleri (1923-1930). Tarihsel Süreçte Anadolu’da Sıtma (Köse, Ş. vd., Ed.), (ss. 397-420) Ankara: Gece Kitaplığı.
• Tuğluoğlu, F. (2008). Türkiye’de sıtma mücadelesi (1924–1950). Türkiye Parazitoloji Dergisi, 32(4), 351–359.
• Ünalan, A. (1946). Sıtma-sıtmalı yerlerde çalışan ve yaşayanlara pratik bilgiler. İstanbul Hüsnütabiat Basımevi.
• Velieceoğlu, R. (2017). Saçıkara Yörükleri’nin yakın tarihi. Ankara: ÖZ-GEM Matbaacılık Ltd. Şti.
• Yalman (Yalgın), A. R. (2000). Cenupta Türkmen oymakları C. I. (Emir, S., Haz.). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Yurtsever, C. (2016). Kadirli’de Akçasaz Bataklığı’nın sosyal olaylara etkisi. Stratejik Kalkınmada Kent Değerleri Sempozyumu 3-5 Mayıs 2016 içinde (ss. 447-455), Osmaniye.
• Yücel, A. (1982). Türkiye’de sıtma savaşı. Türkiye’de Atatürk Döneminde Bulaşıcı Hastalıklarla Savaş Toplantısı içinde (ss. 44-53). İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Yayınları.