THE INTRUDERS OF SIBERIA AND THEIR POSTS ABOUT THE SOCIOCULTURAL LIFE OF SAKHAS (YAKUTS) AND TUNGUSES (1800-1850)

Yıl 2024, Cilt: 9 Sayı: 1, 40 - 78, 25.06.2024

Gülay Karadağ Çınar , Celal Cengiz

https://doi.org/10.32321/cutad.1364125

Öz

Sakhas and Tunguses, who live in Northeastern Siberia in the clamp of Europe and Russia, hosted many foreigners in the early 19th century. The main reason for the increased interest in Northeastern Siberia at that time was the efforts of the Russian and European governments to benefit from the region’s natural resources. Secondly, Russia aimed to restrict the mobility of other states by opening all of Siberia to Russian settlement. When some intruders tried to understand the region’s geography, economic opportunities, and commercial value, others pursued political calculations. Travels carried out for both purposes allowed getting to know the Turk and Tungus peoples of the region closely. This study aimed to address the identity, characteristic features, and sociocultural values of Sakhas and Tunguses and even all the features that make them different from others in the eyes of foreigners. Therefore, traveler notes constituted the primary sources of this study. Today, the the ethnic origins of Sakha and Tungus people, like all communities, are challenging to identify, and genetic studies have not produced sufficient results to make a definitive judgment. Because of this, research focused on people’s behavior, language, and cultural characteristics enables identification. The late cultural traces of the Sakha and Tungus people allow us to know their roots, too. In light of the impressions of travelers, this study brought to light the recent history of the Sakha and Tungus people in the Altai steppes and partially revealed the customs and traditions inherited. Despite the geographical differences and the passing years, the similarity between the social and cultural structures of the Sakha and Tungus people and their ancestors in the first half of the 19th century was emphasized. It was determined that both communities protected their past and cared about their differences by challenging the the difficult conditions of Siberian geography and the imperialist policy of Russia. Their free spirit, livestock-based economy, diet, and beliefs shaped in the center of Shamanism contributed significantly to this state of affairs. At that time, the Tungus people came to the fore with their economy based on reindeer breeding. It has been observed that the Sakha Turks were engaged in fur hunting, fishing and reindeer breeding, and especially those living in the pastures around the Upper Lena, Aldan, Olekma and Kolima rivers were skilled in horse and cattle breeding.

Anahtar Kelimeler

Northeastern Siberia, Sakha Turks (Yakuts), Tunguses, Shamanism

SİBİRYA’NIN DAVETSİZ MİSAFİRLERİ VE SAHA TÜRKLERİ İLE TUNGUZLARIN SOSYO-KÜLTÜREL YAŞANTILARINA DAİR PAYLAŞIMLARI (1800-1850)

Öz

Avrupa ve Rusya’nın kıskacında Kuzeydoğu Sibirya’da yaşayan Saha Türkleri (Yakutlar) ve Tunguzlar 19. yüzyıl başları itibariyle pek çok yabancıya ev sahipliği yapmışlardır. Söz konusu tarihte Kuzeydoğu Sibirya’ya yönelik ilginin artmasındaki başlıca sebep Rusya ve Avrupa hükümetlerinin bölgenin doğal zenginliklerden istifade edebilme gayretidir. Rusya’nın ikinci hedefi ise tüm Sibirya’yı Rus yerleşimine açarak başka devletlerin hareket kabiliyetini kısıtlamaktır. Davetsiz misafirlerin bir kısmı bölgenin coğrafyasını, ekonomik imkânlarını ve ticari değerini anlamaya çaba sarf ederken bir kısmı siyasi hesaplar peşinde koşmuştur. Her iki amaç doğrultusunda gerçekleştirilen seyahatler bölgenin Türk ve Tunguz soylu halklarını yakından tanıma fırsatı sağlamıştır. Bu çalışma yabancıların gözünden Saha ve Tunguzların kimliğini, karakteristik özelliklerini, sosyal ve kültürel değerlerini ayrıca onları diğerlerinden farklı kılan tüm niteliklerini ele almayı hedeflemiştir. Dolayısıyla seyyahların notları çalışmamızın birincil kaynaklarını oluşturmuştur. Günümüzde tüm topluluklar gibi Saha ve Tunguzların etnik kökenlerini tespit etmek güçtür ve genetik çalışmalar kesin yargıda bulunmak için yeterli sonuç üretememiştir. Bu nedenle insanların davranışları, dilleri ve kültürel özelliklerine yoğunlaşan araştırmalar kimlik tespitine imkân tanımaktadır. Saha ve Tunguzların geç dönem kültürel izleri de esasında onların köklerini teşhise olanak sağlamaktadır. Bu çalışma seyyahların izlenimleri ışığında Saha ve Tunguzların Altay bozkırlarındaki yakın geçmişini gün yüzüne çıkarmış, seleflerinden devraldıkları örf, adet ve gelenekleri kısmen gözler önüne sermiştir. 19. yüzyılın ilk yarısında Saha ve Tunguzlara mahsus sosyal ve kültürel dokunun coğrafi farklılığa ve geçip giden yıllara rağmen atalarıyla uyumu üzerinde durulmuştur. Her iki topluluğun Sibirya coğrafyasının zor koşullarına ve Rusya’nın emperyalist politikasına meydan okuyarak geçmişine sahip çıktığı ve farklılıklarını önemsediği görülmüştür. Özgür ruhlarının, hayvancılığa dayalı ekonomilerinin, beslenme tarzlarının ve Şamanizm merkezinde şekillenen inançlarının ise buna büyük katkı sağladığı tespit edilmiştir. Tunguzlar o tarihlerde ren geyiği yetiştiriciliğine dayanan ekonomileriyle ön plana çıkmışlardır. Saha Türklerinin ise kürk avcılığı, balıkçılık ve rengeyiği yetiştiriciliği ile iştigal ettikleri özellikle Yukarı Lena, Aldan, Olekma ve Kolıma nehir çevrelerindeki meralarda yaşayanların at ve sığır yetiştiriciliğinde mahir oldukları görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Kuzeydoğu Sibirya, Saha Türkleri (Yakutlar), Tunguzlar, Şamanizm

Kaynakça

• Alekseev, A.I. (1968). Gavrill Andreevich Sarychev. The Geographical Journal, V. 134, 138.
• Aliyev, Z. (2019). Rusya’nın küçük halkları ve küresel Dünyada hayatta kalma sorunları. Ege Stratejik Araştırmalar Dergisi. 10(2), 1-17.
• Alp, Y.R. (2017). Eski Türklerde din anlayışı ve Şaminizm. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Beykent Üniversitesi, İstanbul.
• Atasoy, E. (2010). Federal bölgelere göre Rusya’nın nüfus ve etnocoğrafya özellikleri. U.Ü. Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 11(19), 183-219.
• Baş, M. (2013). Dinlerde ve geleneksel Türk inanışlarında dağ kültü. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 13(1), 165-179.
• Bayat, F. (2006). Türk mitolojisinde dağ kültü. Folklor/Edebiyat, 12(46), 47-60.
• Bashkirov, M. and Ikonnikova A. (2019). Métis communities of Iakutiia: historical memory and ethnocultural representation. Region, 8(2), 127-148.
• Ceylan, S. (2009). Semâ. Diyanet İslâm Ansiklopedisi (C. 36, ss. 455-457).
• Cengiz, C. (2022). Avrupalı seyyahların gözünden 19. yüzyılın ilk yarısında Yakutlar ve Tunguzlar üzerine bir inceleme, Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Afyon Kocatepe Üniversitesi, Afyonkarahisar.
• Chisholm, H. (1911). Paul Erman. Encyclopaedia Britannica, V. 9, 749.
• Cochrane, J. D. (1829). A predestrian journey through Russia and Siberian Tartary, to the frontiers of China, the Frozen Sea, and Kamtchatka. V. I-II, Edinburgh.
• Cruikshank, T. and Argounova, T. (2000). Reinscribing meaning: memory and indigenous identity in Sakha Republic (Yakutia). Arctic Anthropology, 37(1), 96-119.
• Dobell, P. (1830). Travels in Kamtchatka and Siberia; With a narrative of a residence in China. V. I-II, London: Henry Colburn R. Bentley Press.
• Dönmez, M. ve Hasan Çelik, (2018). Alevilikte Cem ibadetine yüklenen anlamlar ve Cem ibadetinin manevi makamları. Milli Kültür Araştırmaları Dergisi, 2(2), 1-21.
• Duranlı, M. (2005). Saha Türklerinde Şaman ve üstlendiği mesleki fonksiyonlar, I. Ahi Evran-ı Veli ve Ahilik araştırmaları sempozyumu, (M. Fatih Köksal Haz.) C.I içinde (ss. 337-348). Kırşehir.
• Durgun, Z., Yazıcı C. ve İnan A. O. (2019). Tiroit hormonları ve hastalıkları. MJSS, 2(1), 28-40.
• Egorova, A. and T. Sidorova, V. Davydova, (2012). Ethnic stereotypes of indigenous people in the North of Yakutia, IPEDR, V. 58, 37-39.
• Erman, A. (1848). Travels in Siberia including excursions northwards, down the Obi, to the Polar Circle, and southwards, to the Chinese frontier, W. D. Cooley (Translated from German), V. I-II, London: Longman, Brown, Green, and Longmans Press.
• Fedotoviç, J. F. (1992). Saha yeri ve Saha Türkleri. TAD (Gömeç, S., Yay. Haz.), 16(27), 227-241.
• Forsyth, J. (1998). A history of the peoples of Siberia Russian’s north Asian colonial 1581-1990, England: Cambridge University Press.
• Gökalp, Z. (1976). Türk medeniyeti tarihi (Aka- Kopraman, İ. ve K. Y., Haz.). İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Gökbel, A. (1996). Anadolu’da yaşayan halk inanışlarından çaput bağlama ve nazar. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, I, 173-186.
• Gömeç, S. (1997). Tarihte ve günümüzde Saha Türkleri. Tarih Araştırmaları Dergisi, 19(30), 175-203.
• Gömeç, S. (2011). Şamanizm ve Eski Türk dini, Ankara: Berikan Yayınevi.
• Gumilev, L.N. (2006). Avrasyadan makaleler-1 (Batur, A., Çev.) İstanbul: Selenge Yayınları.
• Güngör, H. (2010). Şamanizm. Diyanet İslâm Ansiklopedisi (C. 38, ss. 325-328).
• İnan, A. (2017). Tarihte ve bugün Şamanizm materyaller ve araştırmalar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• İnan, A. (1962). Hurafeler ve menşeleri. Ankara: Nur Matbaası.
• İnan, A. (1998). Müslüman Türklerde Şamanizm Kalıntıları. Makaleler ve incelemeler C.I içinde (ss. 462-479). Ankara.
• İnan, A. (1998). Yakut (Saxa) Türkleri. Makaleler ve incelemeler C.I içinde (ss. 24-28). Ankara.
• Jochelson, W. (1933). Anthropological papers of the American Museum of Natural History Volume XXXIII, PART II The Yakut, New York: The American Museum of Natural History.
• Jordan, B. B. (2002). Geographichal perspective on ethnogenesis: the case of the Sakha Republic (Yakutia). Unpublished doctoral thesis, Austin.
• Kılıçaslan, Y. (2023). Rus Ortodoks misyoner kaynaklarına göre Yakut bölgesi (1632-1917). Yayımlanmamış doktora tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• Kılıçaslan, Y. ve Topsakal, İ. (2023). Saha (Yakut) ilinde Rus işgali ve misyonerliğin rolü. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları (HÜTAD), 38, 41-58.
• Kolga M. (2001). The red book of the peoples of the Russian Empire. Erişim Tarihi: 01.02.2024, https://www.eki.ee/books/redbook/kereks.shtml.
• Köprülüzade, F. (1996). Türk-Moğol Şamanizminin tasavvufî İslâm tarikatları üzerindeki etkisi. Bilig, 1, 1-7.
• Ksenefontov, G. V. (2011). Yakut Şamanlığı (Bağcı, A., Çev.), Konya: Kömen Yayınları.
• Levin, M. G. (1963). On the ethnogenesis of the Tungus. Arctic Anthropology, 1(2), 70-74.
• Nikanorova L. (2022). The Role of Academia in Finding, Claiming, and Authorizing Sakha Religions. In Religions around the arctic, (Rydving, H. and Kaikkonen, K., Ed.) (pp. 257-277). Stockholm.
• Noyan, B. (1971). Bektaşilik ve Şamanizm’le ilgili bazı konular I. Türk Folklor Araştırmaları, 13(258), 5839-5841.
• Ocak, A. Y. (2002). Alevî ve Bektaşî inançlarının İslâm öncesi temelleri, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Öngören, R. (2013). Zikir. Diyanet İslâm Ansiklopedisi (C. 44, ss. 409-412).
• Özbaş, M. (2020). Seyahatnamelerin aynasında Orta Asya ve Sibirya: 19. yüzyıl İngiliz seyahatnamelerinde Türk boylarının inanç unsurları. Yayımlanmamış doktora tezi, Ege Üniversitesi, İzmir.
• Peler, G.Y. (2020). Günümüzde Rus kuzeyinin küçük halkları ve dil durumları I: Samoyetler ve Samoyetçe 1-Nenets Samoyetleri ve Nenets Samoyetçesi. Tehlikeli Diller Dergisi, 16, Çeviri Özel Sayısı II, 1-36.
• Polat, İ. (2020). Yakut ve Yukagirlerin geleneksel Dünya görüşünde salgın hastalıklarla ilgili anlatı, inanış ve uygulamalar. Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Salgın Hastalıklar Özel Sayısı, 189-208.
• Sarytschew, G. (1806). Account of a voyage of discovery to the North-East of Siberia, the Frozen Ocean, and The North-East Sea, V. I-II, London.
• Sawin, C. T. (2008). Goiter. In The Cambridge world history of human disease, (Kiple, K. F., Ed.) (pp. 750-755). Cambridge.
• Şeroşevsky, V. L. (2019). Saka Yakutlar (Acaloğlu, A., Çev.), İstanbul: Selenge Yayınları.
• Shirokogoroff, S. M. (1929). Social organization of the Northern Tungus (with introductory chapters concerning geographical distribution and history of these groups). Shanghai: The Commercial Press.
• Solak Sağlam, M. (2014). Saha (Yakut) Kamlarının kıyafet adları ve sembolize ettiği anlamlar. Siberian Studies (SAD), 2(5), 55-74.
• Tammiksaar, E. (2001). Ferdinand von Wrangell: white spots on the Northeast Coast of Siberia disappear. Polar Record, 37(201), 151-153.
• Taşağıl, A. (2013). Yakutlar. Diyanet İslâm Ansiklopedisi (C.43, ss. 295-296).
• Teziç, M. C. (2014). Evenklerin toplumsal ve siyasal dönüşümü. Siberian Studies. 2(5), 75-96.
• Togan, A. Z. V. (l981). Umumî Türk tarihine giriş. İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Turaev, V. Sulyandziga, R. Sulyandziga, P. ve Bocharnikov, V. (2011). Even. In Encyclopedia of indigenous peoples of the North, Siberia and the Far East of the Russian Federation (pp. 81-97). Moscow.
• Turaev, V. Sulyandziga, R. Sulyandziga, P. and Bocharnikov, V. (2011). Evenk. In Encyclopedia of indigenous peoples of the North, Siberia and the Far East of the Russian Federation (pp. 98-116). Moscow.
• Ünal, F. (2015). Çarlık döneminde Rusların Sibirya araştırmaları. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 8(41), 613-647.
• Vasilevich G.M. (1969). Evenki: istoriko-etnographicheskie ocherki (18–nachalo 20 veka). [Evenks:historical and ethnographic essays (18th -early 20th century )]. Leningrad: Nauka Publishing House.
• Wrangel, F. V. (1840). Narrative of an expedition to the Polar Sea, in the years 1820, 1821, 1822, & 1823. (Sabine, E., Ed.). London: James Madden and Co. Press.
• Yıldırım, K. (2017). Tunguz halkı üzerine araştırmalar I: Mohe’lar. TDA, 117(231), 9-24.
• Yıldız H. (2022). Saha (Yakut) Türkçesinde geleneksel inançlara ait söz varlığı. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Pamukkale Üniversitesi, Denizli.