LÜTUF TEORİSİ ÇERÇEVESİNDE ALLAH-İNSAN İLİŞKİSİNİN MU’TEZİLÎ YORUMU

Yıl 2017, Cilt: 17 Sayı: 3, 237 - 276, 31.12.2017

Mahsum Aytepe

https://doi.org/10.33415/daad.478324

Cited By: 2

Öz

İnsan, âlemlerin Rabbi olan Allah tarafından yaratılmış ve teklife muhatap tutulmuştur. Teklif, insan için sorumluluk olduğu kadar bir imkândır. Teklifi imkâna dönüştüren şey, Allah’ın yardım ve inayetine konu olmasıdır. Mu’tezile Allah’ın yardımını lütuf kavramı ile izah eder. Lütuf, insanın mükellef olduğu sürece, ilahi yardıma mazhar olduğunu ifade eder. İnsan bir taraftan lütuf olarak gerçekleşen bir yardımla teklife muhatap olmakta, diğer taraftan özgürlüğünü koruyabilmektedir. 

Burada temel problem, insanın özgürlüğünü tartışmasız kabul eden Mu’tezilenin bu yardımı nasıl izah edeceğidir. Zira Mu’tezile hiçbir surette insanın irade ve ihtiyarının zedelenmesini kabul etmez. Bu çalışma, lütuf teorisi bağlamında Allah ile insan arasında gerçekleşen ilişkiye değinmekte, yardım ve özgürlük paradoksuna Mu’tezilenin nasıl bir açıklama getirdiğini ele almaktadır.

Anahtar Kelimeler

Mu’tezile, Kadı Abdülcebbar, Lütuf, Teklif, Ahlak

Kaynakça

• Abdülcebbar, Kadı, el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl, tahk.: Hadr Muhammed Nebha, Dârü’l-Kütübü’l-İlmiye, Beyrut 2012. (14 cilt) _____,“el-Muhtasar fî usûli’dîn”, Resâil fi’t-tevhid ve’l-adl, tahk.: Muhammed Ammare, Dârü’ş-Şürûk, 2. baskı, Kahire 1988. _____, Müteşâbihü’l-Kur’ân, tahk.: M. Adnan Zerzûr, Dârü’t-Türâs, Kahire h.1185, C. 1-2. _____, Şerhu usûli’l-hamse, tahk.: Abdülkerim Osman, Mektebetu Vehbe, 3. baskı, Kahire 1996. _____, Tenzîhü’l-Kur’ân ‘ani’l-metâin, Dârü’n-Nahdatü’l-Hadîse, Beyrut ts. Abrahamov, Binyamin, Akılcılığın Temelleri”, Kelam Araştırmaları, Çev. Fethi Kerim Ka-zanç, 1: 2 (2003), s.137-154. Ahmed, Mahmud Kamil, Mefhûmü’l-Adl, Dârü’n-Nahdatü’l-Arabiyye, Beyrut 1983. Amıdî, Seyfüddîn, Ebkârü’l-efkâr fî usûli’d-dîn, tahk.: Ahmed Muhammed el-Mehdî, Darü’l-Kütüb ve’l-Vesâik, 2.baskı, Kahire 2004, II. Aslan, İbrahim, Kadı Abdülcebbar’a Göre Dinin Akli ve Ahlaki Savunusu, Otto Yayınları, Ankara 2014. Askerî, Ebu Hilâl, Arap Dili’nde ve Kur’ân’da Farklar Sözlüğü, Ter. Veysel Akdoğan, İşaret Yay., İstanbul 2009. Aydın, Mehmet S., Din Felsefesi, İİFV Yayınları. 7.baskı. Bağdadî, Abdulkahir, Usûli’d-dîn, tahk.: Ahmed Şemseddin, Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2002. _____, el-Fark beyne’l-firâk, tahk.: Mahmud Muhyiddin Abdü’l-Hamîd, Mektebetü’d-Dârü’t-Türâs, Kahire ts. Bedevi, Abdurrahman Mezâhibü’l-İslâmiyyîn, Darü’l-İlmi li’l-Âlemiyyîn, Beyrut 1997. Belhî, Ebu’l-Kâsım Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd, Bâbu zikri’l-Mu’tezile min makâlâti’l-İslâmiyyîn, (Fadlu’l-i’tizâl ve tabâkâtü’l-Mu’tezile içinde), neşr: Fuad Seyyid, Dârü’t-Tûnisiyye li’n-Neşr, Tunus ts., s. 61-119. Beydâvî, Kadî Nâsirüddîn, Tavâli’ül-envâr min metâli’il inzâr, tahk.: Abbas Süleyman, Mek-tebetü’l-Ezheriyye, Kahire 1991. Cahiz, Kitâbü’l-hayevan, tahk.: Abdüsselam Muhammed Harun, 2.baskı, Mektebetü’l-Cahız, 1965, I. Carullah, Zühdî, el-Mu’tezile, el-Ehliyetu li’n-Neşr ve’t-Tevzî’, Beyrut 1974, Cüveynî, İmamü’l-Haremeyn Rüknüddin Abdülmelik b. Abdillah, Kitâbu’l-irşâd, tahk.: Muhammed Yusuf, Abdulmun’îm Abdulhamîd, Mektebetü’l-Hancî, Mısır 1950. Çelebi, İlyas, İslâm İnanç Sisteminde Akılcılık ve Kadı Abdülcebbar, Rağbet Yay., İstanbul 2002. Cürcânî, Seyyid Şerif, Kitâbü’t-ta’rîfât, Mektebetü Lübnan, Beyrut 1985. Deniz, Gürbüz, “İlahî Mânâ ve İsimlerin Müslüman Ahlâkına Etkileri”, İslâm Ahlâk Esasları ve Felsefesi, Grafiker Yay., Ankara 2013, s. 75-100. Düzgün, Şaban Ali, Allah, Tabiat ve Tarih, Lotus Yay., 2.baskı, Ankara 2012. Duğaym, Semih, Felsefetü’l-kuder fî fikri’l-Mu’tezile, Daru’l-Fikri’l-Lübnânî, 3.baskı, Beyrut 1992. Ebu Reyyan, Muhammed Ali, Tarihü’l-fikri’l-felsefî fi’l-İslâm, Dârü’l-Ma’rifeti’l-Câmiîyye, İskenderiye 1990. Emin, Ahmed, Düha’l- İslâm, Mektebetü’n-Nahda, 7.baskı, Kahire, 2001, C. 3. Ebû Rîde, Abdu’l-Hadî, Min şuyûhi’l-Mu’tezile İbrâhim bin Seyyâr en-Nazzâm, Dârü’n-Nedîm, 2.baskı, Kahire 1989. Eş’arî, Ebu’l Hasan, Makâlâtü’l-İslâmiyyîn, Muhammed Muhyiddin Abdu’l-Hamîd, Mektebe-tü’l-Asriyye, Beyrut 1990, C. 1-2. Ess, Josef Van, “Mu’tazılah”, Encyclopedia of Religion, Second Edition, vol, 9, s. 6327-6325. Evkuran, Mehmet, Ahlak, Hakikat ve Kimlik, Araştırma Yay., Ankara 2013. Fazlur Rahman, Ana Konularıyla Kur’ân, Ankara Okulu, Çev. Alparslan Açıkgenç, Ankara 1998. Gedikli, Fikret, “Kur’an’a Göre İnsanın İyilik ve Kötülük Karşısındaki Tavrı”, journal of Social and Humanities Sciences Research, 2017, Vol 4, Issue 3, s. 428-434. Gimaret, Daniel, “Mu’tazıla”, The Encylopedia of İslâm (New Edition) Leıden-New York, E. J. Brıll 1993. Vol. 7, s. 783-793. Gölcük, Şerafeddin, Bakıllânî ve İnsanın Fiilleri, TDV, 1997 Ankara. Güler, İlhami, İman Ahlâk İlişkisi, Ankara Okulu, Ankara 2010. _____, “Allah-İnsan İlişkisinin Ahlakî Boyutu”, İslâmî Araştırmalar, C. 5, sayı: 3, 1991, s. 194-207. Hanefi, Hasan, Mine’l-akîde ile’s-savra, Dârü’t-Tenvîr, Beyrut 1988, I. Hayyât, Abdurrahîm bin Muhammed, Kitâbü’l-intisâr, tahk.: Dr. Nîberg, Dârü’l-Arabiyyeli’l-Küttâb, 2. baskı, Beyrut 1993. Hökelekli, Hayati, “İdrak”, DİA, 2000, İstanbul C. 21, s. 477-478. Hume, Davıd, Din Üstüne, Çev. Mete Tunçay, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 1979. İbn Hazm, Ali bin Ahmed bin Saîd el-Endülüsî ez-Zahirî, el-Fasl fi’l-milel ve’l-ehvâi ve’n-nahl, tahk.: Muhammed İbrahim Nasr- Abdurrahman Umeyre, Dârü’l Cîl, 2. baskı, Beyrut 1996, C. III. İbn Metteveyh, el-Mecmû fî’l-muhît bi’t-teklîf, nşr. J. J. Houben, Matbaatü’l-Katolikiyye, Beyrut 1962, C. 1. _____, el-Mecmû fî’l-muhît bi’t-teklîf, nşr. J. J. Houben & Daniel Gimaret, Darü’l-Meşrık, Bey-rut 1981, C. 2. İbn Nedîm, Kitâbü’l-fihrist, tahk.: Rza Teceddüd, Tahran 1971. İzutsu, Toshihiko, Kur’ân’da Allah ve İnsan, çev.: Süleyman Ateş, AÜİFY, Ankara ts. McDermott, Martin J., theTehology of al-shaıkh al-Mufid, Dar el-Machreq, Beyrut 1986. Mennâî, Aişe Yusuf, Usûlü’l-akîdeti’l-Mu’tezile ve’ş-Şîati’l-İmâmiyye, Dârü’s-Sakâfe, Katar 1992. Meşkûr, Cevâd, Mezhepler Tarihi Sözlüğü, Çev. M. Söylemez-M. Ümit-C. Hakyetmez, Ankara Okulu Yay., Ankara 2011. Mez, Adam, Onuncu Yüzyılda İslâm Medeniyeti, İnsan Yay., Çev. Salih Şaban, İstanbul 2000. Murtazâ, Ali bin Hüseyin el-Musevî Şerif el- (v.436.), eş-Şafî fi’l-imâme, tahk.: Abdü’z-Zehrâî el-Hüseynî, Müessesetü’s-Sâdık, Tahran, 1986, I-IV. _____, Emâlî, Neşr. Ahmed Tacî el-Cemâlî-M. Emin el-Hancî, Matbaatü’s-Saade, Mısır 1907, C. 1. Murtazâ, Ahmed b. Yahya, Kitabü’l-kalâid fî tashihi’l-akâid, tahk.: A. Nasrî Nadir, Dârü’l-Meşrık, Beyrut 1985. Nesefî, Ebû’l-Mü’în, Tabsıratü’l-edille, tahk.: Hüseyin Atay-Şaban Ali Düzgün, DİBY., Ankara 2003, C. 2. _____, Kitabü’t-temhîd li kavâidi’t-tevhîd, tahk.: Hasan Ahmed, Bederşin, 1986. Onat, Hasan, “Şiî İmâmet Nazariyesi”, AÜİFD, C. XXXII, (1992) s. 94, s. 89-110. Ormsby, Eric Lee, İslâm Düşüncesinde İlahi Adalet Sorunu (Teodise), Çev. Metin Özdemir, Kitabiyat, Ankara 2001. Rahbar, Daud, God of Justice, Leiden, E.J.Brill, 1960. Râvî, Abdü’s-Settâr, el-Akl ve’l-hürriyye, Müessesetü’l-Arabiyye li’d-Dirâsâti ve’n-Neşr, Beyrut, 1980. _____, Sevretü’l-Akl, Darü’ş-Şuûn 2.baskı, Bağdat 1986. Râzî, Fahreddîn, el-Metâlibü’l-âliye, tahk.: Ahmet Hicâzî, Dar’ül-Kitabi’l-Arabî, Beyrut 1987, C. 3. _____, Kelâm’a Giriş (el-Muhassal), AÜİFY, 1978. Routledge, MahaElkaisy –Friemuth, God and Humans in Islâmic Thought, ‘Abd al-Jabbar, Ibn Sina and al-Ghazali’, New York 2006. Subhi, Ahmed Mahmud, Felsefetü’l-ahlâkiyye, fi’l-Fikri’l-İslâmî, Darü’l-Meârif, Kahire, 2002. _____, fî İlmi’l-kelâm (el-Mu’tezile), Dârü’n-Nahdatü’l-Arabiyye, 5. baskı, Beyrut 1985, C. 1. Şehristanî, Ebu’l-Feth Muhammed b. Abdilkerim, el-Milel ve’n-Nihal, tahk.: Emir Ali Mehna, Hasan Ali Faûr, Dârü’l Ma’rife, Beyrut 3.baskı, 1993. _____, Nihâyetü’l-ikdâm, Tash: Ferid Cuyûm, ts. Şeyh Müfid, Muhammed b. Nu’man Ebî Abdillah, Evâili’l-makâlât, tahk.: İbrahim el-Ensârî, el-Mü’temerü’l-Âlemî, H. 1413. Taftazanî, Sa’düddîn, Şerhü’l-makâsıd, tahk.: Abdurrahman Umeyre, Âlemü’l-Kütüb, 2.baskı, C. 4, Beyrut 1998. Tûsî, Nasıreddîn, Tecrîdi’l-Akâid, tahk.: Abbas Muhammed Hasan Süleyman, Dârü’l-Ma’rifetü’l-Camiiyye, İskenderiye 1996. Türker, Ömer, “İlahi Fiillerin Nedenliliği ve Gazzalî’nin Meseleye Yaklaşımı ve Katkısı”, İslâm Araştırmaları Dergisi, sayı, 17, 2007, ss: 1-24. Watt, W. Montgomery, İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri, Çev. Ethem Ruhi Fığlalı, Birleşik Yayıncılık, 2.baskı, İstanbul 1996. Wensinck, A. J., The Muslim Creed, Barnes&Noble, seC. imp., New York 1965. Yusuf, Hanim İbrahim, Aslü’l-adl inde’l-Mu’tezile, Darü’l-Fikri’l-Arabî, Kahire 1993.