The Conception of Predestination within context of Human Acts in Muslim Theology

Yıl 2007, Cilt: 7 Sayı: 1, 125 - 212, 01.02.2007

Fethi Kerim Kazanç

Öz

This paper aims at analysing the problem of relation of predestination to human acts that cause deep debates and sect diffrences in Muslim theology on one hand, and values the predestination as a process of construction on the other. So, everything was essentially predestined from the aspects of quality, form, aim, teleology and wisdom in eternity, depending on the fact that presestination is a process and creation. In this context, it is the most important thing that each creature is originally endowed with possibilities and abilities, and by some manner of means, human being determines his direction and future, activating them in his life. Moreover, the main principles and rules that govern natural facts and human deeds and successes were universally written and recorded in the Well-Preserved Tablet (al-Lawh al-Mahfûz). These universal principles never change near God, or in His omniscience. In part, everything is manifestation of them under conditions of particular time and place in universe. In this article, it is clearly stressed that human is a responsible being. Because he was provided with capacity to choice his acts freely, and his essential fate is that he uses freedom in its proper place.

Anahtar Kelimeler

God, predestination, divine judgment, acts of human, choice, responsibility, determination, possibil

İslâm Kelâmında İnsan Fiilleri Bağlamında Kader Anlayışı

Öz

Bu makale, bir yandan İslâm kelâmında derin tartışmalara ve fırkalaşmalara neden olan kader ve insan fiilleri ilişkisi sorununu analiz etmeyi amaçlamakta, öte yandan kaderi inşa’î bir süreç olarak değerlendirmektedir. Dolayısıyla, ka-derin bir süreç ve yaratış oluşuna bağlı olarak aslında her şey, ezelde vasfen, sûreten, amaçsallık ve hikmetlice belirlenmiştir. Bu bağlamda, her yaratığa doğuştan birtakım imkânlar ve yeteneklerin bahşedildiği ön plana geçer ve in-san bunları yaşamında etkin olarak kullanarak kendi yön ve geleceğini bir şe-kilde tayin eder. Dahası, tüm doğal ogular ile beşeri yapıp etmeleri ve başarıları yöneten temel ilkeler ve kurallar, Levh-i Mahfûz’da tümel olarak yazılıp kaydedilmiştir. Allah katında ya da O’nun ilminde bu evrensel ilkeler asla değişmez. Evrende her şey kısmen bunların belli bir zaman ve mekân koşulları altında bir gerçekleştirimi-dir. Bu makalede insanın sorumlu bir varlık olduğu açıkça vurgulanmaktadır. Çünkü insan eylemlerini serbestçe seçme gücüne sahip bir varlık olarak dona-tılmıştır ve onun asıl kaderi özgürlüğü yerli yerinde kullanmasıdır.

Anahtar Kelimeler

Allah, kader, kazâ, insan fiilleri, ihtiyâr, sorumluluk, belirleme, imkân, değişim ve yenilik.

Kaynakça

• ABDUH, Muhammed, Risâletü’t-Tevhîd, thk. Muhammed Reşî Rızâ, Mektebetü‟l-Kâhire, Kahire 1379 / 1960.
• ABDÜLBÂKÎ, Muhammed Fuâd Abdülbâkî, “Ktb” mad., el-Mu‘cemü’l- Müfehres li Elfâzi’l-Kur’âni’l-Kerîm, Çağrı Yayınları, İstanbul 1990, (ss. 591-595).
• ABDÜLCEBBÂR, el-Kâdî, el-Muğnî fî Ebvâbi’t-Tevhîd ve’l-Adl, thk. Ahmed Fuâd el-Ehvânî ve İbrâhîm Medkûr, c. VI/I (et-Ta„dîl ve‟t-Tecvîr), e- Müessesetü‟l-Mısriyyetü‟l-Amme li‟t-Te‟lîf ve‟t-Terceme ve‟t-Tıbâ„a ve‟n-Neşr, Kahire 1382 / 1962.
• ABDÜLCEBBÂR, el-Kâdî, el-Muğnî fî Ebvâbi’t-Tevhîd ve’l-Adl, thk. Mustafâ es-Sekâ, c. XIV (el-Aslah-İstihkâku‟z-Zem-et-Tevbe), Matba„atü Îsâ el- Bâbî el-Halebî ve Şürkâ‟ih, Kahire 1385 / 1965.
• ABDÜLCEBBÂR, el-Kâdî, el-Muğnî fî Ebvâbi’t-Tevhîd ve’l-Adl, thk. Tâhâ Hü- seyin, c. XIII (el-Lutf), Kahire Matba„atü Dâri‟l-Kütübi‟l-Mısriyye, 1382 / 1962.
• ABDÜLCEBBÂR, el-Kâdî, el-Muhît bi’t-Teklîf, thk. Ömer es-Seyyid Azmî, el- Mü‟ssesetü‟l-Mısriyyetü‟l-Âmme li‟t-Te‟lîf ve‟l-Enbâ‟ ve‟n-Neşr, Kahire 1965.
• ABDÜLCEBBÂR, el-Kâdî, Fazlü’l-İ‘tizâl ve Tabakâtü’l-Mu‘tezile, thk. Fuâd Seyyid, ed-Dârü‟t-Tûnusiyye li‟n-Neşr, Tunus 1393 / 1974.
• ABDÜLCEBBÂR, el-Kâdî, Müteşâbihü’l-Kur’ân, neşr. Adnân Muhammed Zerzûr, c. I, Dâru‟t-Türâs, Kahire 1386 / 1966.
• ABDÜLCEBBÂR, el-Kâdî, Şerhu’l-Usûli’l-Hamse, thk. Abdülkerîm Osmân, Mektebetü Vehbe, Kahire 1408 / 1988.
• ABDÜLCEBBÂR, el-Kâdî, el-Münye ve’l-Emel, cem. Ahmed b. Yahyâ el- Murtazâ, thk. Isâmüddîn Muhammed Alî, Dârü‟l-Ma„rifeti‟l-Câmi„iyye li‟-Tıbâ„a ve‟n-Neşr, el-İskenderiyye 1985.
• ABDÜLHAMÎD, İrfan, “Cebriyye” mad., T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, c. VII, İs- tanbul 1993, (ss. 205-208).
• ABDÜLHAMÎD, İrfan, İslâm’da İtikâdî Mezhepler ve Akaid Esasları, çev. M. Saim Yeprem, Marifet Yayınları, İstanbul 1983.
• AHMED B. HANBEL, Ahmed b. Muhammed b. Hanbel, el-Müsned, c. II, V, Kahire 1313 / 1895.
• AJDUKIEWICZ, K., Temel Kavramlar ve Kuramlar (Felsefeye Giriş), çev. Ahmet Cevizci, Gündoğan Yayınları, Ankara 1989.
• AKBULUT, Ahmet, Sahabe Devri Siyasi Hadiselerinin Kelami Problemlere Etkileri, Birleşik Yayıncılık, İstanbul 1992.
• ALİ, Cevâd, el-Mufassal fî Tarihi’l-Arab kable’l-İslâm, c. VI, Dârü‟l-İlm li‟l- Melâyin, Beyrut 1970.
• ALİUUÜ‟L-KÂRÎ, Mollâ, Şerhu’l-Fıkhi’l-Ekber, Dâru‟l-Kütübi‟l-İlmiyye, Beyrut 1404 / 1984.
• el-ALLÂME el-HİLLÎ, Cemâluddîn el-Hasan b. Yûsuf b. Alî b. el-Mutahhar, Keşfu’l-Murâd fî Şerhi Tecrîdi’l-İ‘tikâd, Mü‟essesetü‟l-A„lâ li‟l- Matbû„ât, Beyrut 1408 / 1988.
• ATAY, Hüseyin, Kur’ân’da İman Esasları, Atay Yayınevi, Ankara 1998.
• ATEŞ, Süleyman Ateş, Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsiri, c. IV, IX, Yeni Ufuklar Neşriyat, İstanbul (trz.).
• AYDIN, Mehmet S., “Süreç (Proses) Felsefesi Işığında Tanrı-Âlem İlişkisi”, Âlemden Allah’a: Makaleler I, Ufuk Kitapları, İstanbul 2000, (ss. 35- 108).
• el-BAĞDÂDÎ, Abdulkâhir b. Tâhir b. Muhammed, el-Fark beyne’l-Firak, thk. Muhammed b. Muhyiddîn Abdülhmîd, el-Mektebetü‟l-Mısriyye, Bey- rut 1413 / 1990.
• el-BÂKİLLÂNÎ, el-Kâdî Ebû Bekr, Kitâbu Temhîdî’l-Evâ’il ve Telhîsi’d-Delâ’il, thk. Imâdüddîn Ahmed Haydar, Mü‟esssetü‟l-Kütübi‟l-Arabiyye, Bey- rut 1414 / 1993.
• el-BÂKİLLÂNÎ, el-Kâdî Ebû Bekr, el-İnsâf fî mâ Yecibu İ‘tikâduhû ve Lâ Yecûzu’l-Cehl bih, thk. Zâhid Hasan el-Kevserî, el-Mektebetü‟l- Ezheriyye li‟t-Türâs, Kâhire 1369 / 1949.
• el-BATALYEVSÎ, İbnu‟s-Sîd, “Kader Üzerine”, çev. Bekir Topaloğlu, Kelâm ilmi: Giriş, Damla Yayınevi, İstanbul 1981, (ss. 283-293).
• el-BEHİYY, Muhammed, İslam Düşüncesinin İlâhî Yönü, çev. Sabri Hizmetli, Fecr Yayınevi, Ankara 1992.
• el-BEYÂZÎ, Kemâleddîn, İşârâtü’l-Merâm, neşr. Yûsuf Abdürrezzâk, Şeriketü Mektebeti ve Matba„ati el-Bâbî el-Halebî ve Evlâdih, Kahire 1368 /
• BEYÂZÎZÂDE, Ahmed Efendi, İmâm-ı Azam Ebû Hanîfe’nin İtikâdî Görüşleri, Araştırma ve notlar ilavesiyle çev. ilyas Çelebi, M.Ü.İF.V. Yayınları, İs- tanbul 2000.
• el-BUHÂRÎ, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail, el-Câmi’ü’s-Sahîh: Sahîhu’l- Buhârî, I-VIII, İstanbul 1315 / 1897.
• CEVİZCİ, Ahmet, Felsefe, Sentez Yayıncılık, Bursa 2007.
• CEVİZCİ, Ahmet, “Determinizm”, Felsefe Sözlüğü, Paradigma Yayınları, İstan- bul 2002, (ss. 269-270).
• COMTE-SPONVILLE, André, Felsefeyi Takdimimdir, çev. S. Seza Yılancıoğlu, Altın Kitaplar Yayınevi, İstanbul 2006.
• el-CÜRCÂNÎ, es-Seyyid eş-Şerîf „Alî b. Muhammed, Şerhu’l-Mevâkıf, thk. es- Seyyid Muhammed Bedreddin en-Na„sânî el-Halebî, c. VIII, İntişârâtü‟ş-Şerîfi‟r-Radî, Kum 1370 / 1950.
• el-CÜVEYNÎ, İmâmü‟l-Harameyn Ebû‟l-Me„âlî, Kitâbü’l-İrşâd ilâ Kavâtı‘ı’l- Edille fî Usûli’l-İ‘tikâd, thk. Es„ad Temîm, Müessetü‟l-Kütübi‟s- Sekâfiyye, Beyrut 1405 / 1985. el-CÜVEYNÎ, İmâmü‟l-Harameyn Ebû‟l-Me„âlî, el-Akîdetü’n-Nizâmiyye fî’l- Erkâni’l-İslâmiyye, thk. Muhammed Zâhid el-Kevserî, el- Mektebetü‟l-Ezheriyye li‟t-Türâs, Kahire 1412 / 1992.
• ÇAĞRICI, Mustafa, İslâm Düşüncesinde Ahlâk, M.Ü.İ.F.V. Yayınları, İstanbul 1989.
• ed-DESÛKÎ, Fâruk, el-Kazâ ve’l-Kader, c. II, Dârü‟s-Sa„âde, İskenderiye (trz.).
• ed-DİHLEVÎ, Şâh Veliyullah, İslâm Düşünce Rehberi: Hüccetullâhi’l-Bâliğa, c. I, çev. Mehmet Erdoğan, İz Yayıncılık 1994.
• DOĞAN, İsa, “İlk Fikir Hareketleri Üzerine Bie Değerlendirme”, O.M.Ü.İ.F.D., Sayı: 6, Samsun 1992, ss. 163-165, (ss. 161-172).
• EBÛ DÂVÛD, Süleyman b. el-Eş„as b. İshâk el-Ezdî, Sünenu Ebî Davud, tlk. Ahmed Sa„d Alî, I-II, Mustafa el-Bâbî el-Halebî, Kahire 1371/1952.
• EBÛ DÂVÛD, Süleyman b. el-Eş„as b. İshâk el-Ezdî, Sünen-i Ebû Dâvûd Tercemesi, c. III, haz. Abdullah Parlıyan, Konya Kitapçılık, İstanbul
• EBÛ HANÎFE, “el-Vasiyye”, çev. Mustafa Öz, İmâm-ı Azam’ın Beş Eseri, Kalem Yayıncılık A.Ş., İstanbul 1981, (ss. 73-76).
• EBÛ‟L-MÜNTEHÂ, Fıkh-ı Ekber ve İzahı, Çev. ve açıklayan, Sabit Ünal, D.İ.B. Yayınları, Ankara 1991.
• ELMALI‟LI, M. Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’ân Dili, c. VIII, Eser Neşriyat ve Da- ğıtım, İstanbul 1982.
• EMİN, Ahmed, Fecrü’l-İslâm, Dâru‟l-Kitâbi‟l-Arabî, Beyrut 1975; Fecrü’l-İslâm (İslâm’ın Doğuşu), trc. Ahmet Serdaroğlu, Ankara 1976.
• ERALP, H. Vehbi, “Determinism ve Hürriyet Üzerine Düşünceler”, Felsefe Arkivi, c. V, Sayı: 1, İstanbul Matbaası, İstanbul 1960, (ss. 1-6).
• el-EŞ„ARÎ, Ebû‟l-Hasan Alî b. İsmâ„îl, Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve’htilâfü’l- Musallîn, neşr. Hellmut Ritter, Franz Steiner Verlag, Wiesbaden 1980.
• el-EŞ„ARÎ, Ebû‟l-Hasan „Alî b. İsmâ„îl, el-İbâne fî Usûli’d-Diyâne, thk. Mu- hammed el-Hadar Hüseyn, Dâru‟l-Kâdirî, Beyrut 1412 / 1991.
• el-EŞ„ARÎ, Ebû‟l-Hasan Alî b. İsmâ„îl, “Kitâbu‟l-Luma„ fî‟r-Redd alâ Ehli‟z-Zeyğ ve‟l-Bida„”, The Theology of al-Ash‘arî, neşr. ve İng. çev. R.J. McCarthy, el-Matba„atü‟l-Katolikiyye, Beyrut 1952, (ss. 5-83).
• el-GAZZÂLÎ, Ebû Hâmid, el-İktisâd fî’l-İ‘tikâd, Dârü‟l-Kütübi‟l-İlmiyye, ss. Beyrut 1402 / 1983.
• el-GAZZÂLÎ, Ebû Hâmid, İhyâu ‘Ulûmi’d-Dîn, c. I, III, IV, çev. Ahmed Serdaroğlu, Bedir Yayınevi, İstanbul 1974.
• GENÇTAN, Engin, İnsan Olmak, Remzi Kitabevi, İstanbul 1999.
• GOLDZIHER, Ignaz, el-Akîde ve’ş-Şerî‘a, Ar. çev. M. Yûsûf Mûsâ v.dğr., Kahi- re (trz.).
• el-HÂDÎ İLE‟L-HAK, Yahyâ b. Hüseyin, “er-Redd „ale‟l-Mücbireti‟l-Kaderiyye”, Resâ’ilü’l-‘Adl ve’t-Tevhîd, thk. Muhammed Ammâra, c. II, Dârü‟l- Hilâl 1971, (33-68).
• HANEFÎ, Hasan, mine’l-Akîde ilâ’s-Sevra, c. IIII (el-Adl), Mektebetü Medbûlî, kahire 1988.
• el-HASAN el-BASRÎ, Ebû Sa„îd, “Risâle fî‟l-Kader”, Resâ’ilü’l-Adl ve’t-Tevhîd, thk. Muhammed Amâre, c. I, Dârü‟l-Hilâl, Kahire 1971, (ss. 82-93).
• el-HATÎB, Abdülkerîm, el-Kazâ ve’l-Kader beyne’l-Felsef ve’d-Dîn, Dâru‟l- Ma„rife li‟t-Tıbâ„a ve‟n-Neşr, Beyrut (trz.).
• el-HAYYÂT, Ebû‟l-Hüseyn Abdurrahmân b. Muhammed b. Osmân, el-İntisâr ve’r-Redd ‘alâ İbni’r-Râvendî’l-Mülhid, thk. Muhammed Hicâzî, Mektebetü‟s-Sekâfe ve‟d-Dîniyye, Kahire 1988.
• İBN ASÂKİR, Ebû‟l-Kâsım „Alî b. el-Hasan, Tebyînu Kezibi’l-Müfterî fî mâ Yunsebu ilâ’l-İmâm Ebî’l-Hasan el-Eş‘arî, Dâru‟l-Fikr, Dımaşk 1399 / 1978.
• İBN FÛREK, Ebû Bekir Muhammed b. el-Hasan, Mücerradü Makâlâti’ş-Şeyh Ebî’l-Hasan el-Eş‘arî, thk. Daniel Gımaret, Dârü‟l-Maşrık, Beyrut
• İBN HAZM, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed, el-Fisal fî’l-Milel ve’l-Ehvâ’ ve’n- Nihal, thk. Ahmed Şemsüddîn, c. I, Dârü‟l-Kütübi‟l-İlmiyye, Beyrut 1416 / 1996.
• İBN KUTEYBE, Ebû Muhammed Abdillah b. Müslim, Te’lîfu’l-Muhtelefi’l- Hadîs, Kahire 1344 / 1925.
• İBN MÂCE, Ebû Abdillah, Muhammed b. Yezîd, es-Sünen, neşr. M. F. Abdülbâkî, I-II, Dârü İhyâ‟i Kütübi‟l-Arabiyye, Kahire 1372-1373 / 1952-1953.
• İBN RÜŞD, Felsefe-Din İlişkileri: Faslu’l-Makâl el-Keşf ‘an Minhâci’l-Edille, haz. Süleyman Uludağ, Dergah Yayınları, İstanbul 1985.
• İBN TEYMİYYE, Ebü‟l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdülhalîm, Mecmû‘atü’r- Resâ’il ve’l-Mesâ’il, thk. Muhammed Reşîd Rızâ, c. IV, Dârü‟l- Kütübi‟l-İlmiyye, Beyrut 1983.
• İBNÜ‟L-HÜMÂM, Kemâleddîn, Şerhu’l-Müsâyere, Çağrı Yayınları, İstanbul 1400 / 1979.
• İBNÜ‟L-MURTAZÂ, Ahmed b. Yahyâ, Kitâbu’l-Kalâ’id fî Tashîhi’l-Akâ’id, thk. Albert Nasrî Nader, Dâru‟l-Meşrik, Beyrut 1985.
• İBNÜ‟L-MURTAZÂ, Ahmed b. Yahyâ, Tabakâtü’l-Mu‘tezile, thk. Susanna Diwald-Wilzer, Dârü‟l-Muntazar, Beyrut 1409 / 1988.
• el-ÎCÎ, Adudüddin Abdurrahman b. Ahmed, el-Mevâkıf, Âlemü‟l-Kütüb, Beyrut (trz.).
• İKBAL, Muhammed İkbal, İslâm’da Dinî Düşüncenin Doğuşu, çev. N. Ahmet Asrar, Bir Yayıncılık, İstanbul 1984.
• el-İSFERÂYÎNÎ, Ebû‟l-Muzaffer, et-Tabsîr fî’d-Dîn, neşr. Zâhid el-Kevserî, Dârü‟l-Kütübi‟l-„İlmiyye, Beyrut 1408 / 1998.
• İZMİRLİ, İsmail Hakkı, Yeni İlm-i Kelâm, Haz. Sabri Hizmetli, Umran Yayınla- rı, Ankara 1981.
• KARADENİZ, Osman, “Hasan el-Basrî ve Kelâmî Görüşleri”, D.E.Ü.İ.F.D., Sayı: II, İzmir 1985, ss. 147-148, (ss. 135-156).
• el-KARDÂVÎ, Yusuf, Fakirlik Problemi Karşısında İslâm, çev. Abdülvehhâb Öztürk, Nur Yayınları, Ankara 1975.
• KAZANÇ, Fethi Kerim, Fıkh-ı Ekber Şerhleri ve İlyâs b. İbrâhîm es- Sînobî’nin Fıkh-ı Ekber Şerhi, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), D.E.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir 1991.
• KELÂBÂZÎ, Doğuş Devrinde Tasavvuf: Ta‘arruf, haz. Süleyman Uludağ, Der- gâh Yayınları, İstanbul 1992.
• KHATOON, Jamila, İkbal’in Felsefe Sisteminde Tanrı İnsan ve Kâinat, çev. Celal Türer, Üniversite Kitabevi, İstanbul (trz.).
• el-MÂTURÎDÎ, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed, Kitâbü’t-Tevhîd, thk. Fethullah Huleyf, Dârü‟l-Meşrik, Beyrut 1970.
• el-MÂTURÎDÎ, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed, Kitâbü’t-Tevhîd, thk. Bekir Topaloğlu ve Muhammed Aruçi, İSAM Yayınları, Ankara 1423 / 2003.
• el-MÂTURÎDÎ, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed, Kitâbü’t-Tevhîd Ter- cümesi, çev. Bekir Topaloğlu, İSAM Yayınları, Ankara 2002.
• el-MÂTURÎDÎ, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed, “Akâid Risâlesi”, Yusuf Ziya Yörükan, İslâm Akâid Sisteminde Gelişmeler: İmam-ı Azam Ebû Hanîfe ve İmâm Ebû Mansûr-i Mâturîdî, Notlarla ve eklerle ya- yıma haz., Turhan Yörükan, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2001, (ss. 257-293).
• MENGÜŞOĞLU, Takiyettin, İnsan Felsefesi, Remzi Kitabevi, İstanbul 1988.
• MUSTAFA SABRİ EFENDİ, Şeyhu‟l-İslâm, İnsan ve Kader, çev. İsa Doğan, Kül- tür Bsın Yayın Birliği, İstanbul 1989.
• MÜSLİM, Ebû‟l-Hüseyin Muslim b. el-Haccâc, Sahîh-i Müslim, I-VIII, Dâru‟t- Tıbâ„ati‟l-Âmire, Kahire 1329-1333.
• en-NESÂ‟Î, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Alî b. Şuayb, Sünen-i Nesâ’î Tercemesi, c. III, çev. Abdullah Parlıyan, Konya Kitapçılık, İstanbul 2005.
• en-NESEFÎ, Ebû‟l-Mu„în Meymûn b. Muhammed, et-Temhîd fî Usûlü’d-Dîn, thk. „Abdülhayy Kâbil, Dârü‟s-Sekâfe li‟n-Neşr ve‟t-Tevzî„, Kahire 1407 / 1987.
• en-NESEFÎ, Ebû‟l-Mu„în Meymûn b. Muhammed, Tabsıratü’l-Edille fî Usûlü’d- Dîn, thk. ve yay. haz. Hüseyin Atay ve Şaban Ali Düzgün, c II, Diya- net İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 2003.
• en-NEŞŞÂR, Alî Sâmî, Neş’etü’l-Fikri’l-Felsefî fî’l-İslâm, c. I, Dârü‟l-Ma„ârif, İskenderiyye 1971.
• NORTHBOURNE, Lord İlerlemeye Farklı Bir Bakış, çev. Deniz Özer, İnsan Yayınları, İstanbul 2000.
• el-PEZDEVÎ, Ebû‟l-Yüsr Muhammed, Ehl-i Sünnet Akâidi, çev. Şerafeddin Gölcük, Kayıhan Yayınları, İstanbul 1980.
• RAHMAN, Fazlur, “Kur‟â‟ın Öğretiler Sistemi”, İslâmî Yenilenme Makaleler III, Anakara Okulu Yayınları, Ankara 2002, (ss. 15-25).
• RAHMAN, Fazlur, “Kur‟ân‟da Allah, Evren ve İnsan”, İslâmî Yenilenme Maka- leler II, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 1999, (ss. 13-33).
• RAHMAN, Fazlur, Ana Konularıyla Kur’ân, çev. Alparslan Açıkgenç, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2005.
• er-RÂZÎ, Fahreddin Muhammed b. Ömer b. Hüseyin, el-Kazâ ve’l-Kader, thk. Muhammed el-Mu„tasım bi‟lllâh el-Bağdâdî, Dârü‟l-Kitâbi‟l-Arabî, Beyrut 1414 / 1994.
• er-RÂZÎ, Fahreddin Muhammed b. Ömer b. Hüseyin, Mefâtîhul-Gayb, thk. Imâd Zekî el-Bârûdî, c. XXI, el-Mektebetü‟t-Tevfîkiyye, Kahire 2003.
• er-RÂZÎ, Fahreddin Muhammed b. Ömer b. Hüseyin, el-Metâlibü’l-Âliyye mi- ne’l-İlmi’l-İlâhî, thk. Ahmed Hicâzî es-Sekâ, c. IX, Dârü‟l-Kitâbi‟l- Arabî, Beyrut 1407 / 1987.
• er-RÂZÎ, Fahruddîn Muhammed Ömer b. Hüseyin, İ‘tikâdâtu Firaki’l- Müslimîn ve’l-Müşrikîn, thk. Muhammed el-Mu„tasım bi‟llah el- Bağdâdî, Dâru‟l-Kitâbi‟l-Arabî, Beyrut 1407 / 1986.
• er-RÂZÎ, Fahreddin Muhammed b. Ömer b. Hüseyin, Kelâm’a Giriş [el- Muhassl], çev. Hüseyin Atay, A.Ü. Basımevi, Ankara 1978.
• er-RÂZÎ, Ahmed b. Muhammed b. Mûsâ, Hucecü’l-Kur’ân, thk. Ahmed Ömer el-Mihsai Ezherî, Dârü‟l-Kütübi‟l-İlmiyye, Beyrut 1986.
• REŞÎD RIZÂ, Muhammed, Tefsîru’l-Kur’âni’l-Hakîm, Tefsîru’l-Menâr, c. VII, Mısır 1954.
• es-SÂBÛNÎ, Nûreddîn, Mâturîdiyye Akâidi (el-Bidâye fî Usûli’d-Dîn), neşr. ve çev. Bekir Topaloğlu, D.İ.B. Yayınları, İstanbul 1979.
• SCHELER, Max, İnsanın Kosmostaki Yeri, Giriş ve çev. Harun Tepe, Ayraç Yayınevi, Ankara 1998.
• SMITH, Philip, Kültürel Kuram, çev. Selime Güzelsarı ve İbrahim Gündoğdu, Babil Yayınları, İstanbul 2007.
• SOYKAN, Ömer Naci, Felsefe ve Dil: Wittgenstein Üstüne Bir Araştırma, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 1995.
• es-SÜBKÎ, Tâcüddîn Ebû Nasr Abdüvehhâb b. Ali Abdilkâfî, “es-Seyfu‟l-Meşhûr fî Şerhi Akîdeti Ebî Mansûr”, thk. ve çev. M. Saim Yeprem, Mâturîdî’nin Akîde Risâlesi ve Şerhi, M.Ü.İ.F.V. Yayınları, İstanbul 2000, (ss. 61-119).
• eş-ŞEHRİSTÂNÎ, Ebû‟l-Feth Muhammed b. Abdilkerîm, el-Milel ve’n-Nihal, neşr. Muhammed Keylânî, c. I, Dâru Sa„b, Beyrut 1406 / 1986.
• eş-ŞEHRİSTÂNÎ, Nihâyetü’l-İkdâm fî ‘İlmi’l-Kelâm, neşr. Alfred Guillaume, Mektebetü‟l-Mütebennâ, Kahire (trz.).
• eş-ŞERÎF el-MURTAZÂ, Âlemu‟l-Hüdâ Ali b. el-Hüseyn el-Musevî el-Alevî, Emâlî’s-Seyyidi’l-Murtazâ Gurerü’l-Fevâ’id ve Dürerü’l-Kalâ’id, neşr. Muhammed Ebû‟l-Fadl İbrâhîm, c. I, Kahire 1373 / 1954. ve’l-Hadîs ve’l-Edeb:
• TOPALOĞLU, Bekir, Kelâm ilmi: Giriş, Damla Yayınevi, İstanbul 1981.
• WATT, Montgomery, İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri, çev. Ethem Ruhi Fığlalı, Umran Yayınları, Ankara 1981.
• WATT, Montgomery, Hz. Muhammed Mekke’de, çev. M. Rami Ayas ve Azmi Yüksel, A.Ü. Basımevi, Ankara 1986.
• WATT, Montgomery, Hz. Muhammed’in Mekkesi, çev. Mehmet Akif Ersin, Bil- gi Vakfı Yayınları, Ankara 1988.
• WOLFSON, H. Austryn, Kelâm Felsefeleri: Müslüman-Hıristiyan-Yahudi Ke- lâmı, çev. Kasım Turhan, Kitabevi, İstanbul 2001.
• YEPREM, Saim, İrâde Hürriyeti ve İmâm Mâtürîdî, Şamil Yayınevi, İstanbul
• YAVUZ, Yusuf Şevki, “Kader” mad., T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, c. XXIV, İs- tanbul 2001, (ss. 58-63).
• YAVUZ, Yusuf Şevki, “Levh-i Mahfûz” mad., T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, c. XXVII, Ankara 2003, (s. 151).
• YÜKSEL, Emrullah, Sistematik Kelâm, İz Yayıncılık, İstanbul 2005.
• ez-ZEMAHŞERÎ, Mahmûd b. Ömer, el-Keşşâf ‘an Hakâ’iki Gavâmizi’t-Tenzîl ve ‘Uyûni’l-Ekâvîl fî Vücûhi’t-Te‘vîl, thk. Mustafâ Hüseyin Ahmed, c. IV, Dâru‟l-Kitâbi‟l-„Arabî, Beyrut 1406 / 1986.