Mu'tezilî Siyaset Düşüncesinde Değişim Süreci: Kâdî Abdulcebbâr’ın İmâmet Anlayışı

Yıl 2005, Cilt: 5 Sayı: 4, 113 - 146, 01.08.2005

Osman Aydınlı

Öz

Mu'tezile, imamet ve siyaset konusundaki farklı eğilimler nedeniyle Basra ve Bağdat ekolleri ya da efdaliyyeti savunanlar ve mefdûliyyeti savunanlar olarak iki ana damarı bünyesinde barındırmıştır. Bu farklılaşmada Ali oğullarının tercihi, mevcut siyasi yapıya karşı oluşan tavır, tarih ve toplumla uzlaşma gibi nedenler etkili olmuştur. Buna rağmen ekol, imamete ilişkin bağımsız bir duruşun sahibi olmuş ve imamet düşüncesini ortaya koyarken Kur’an, Sünnet, dört halife ve tarihi deneyimleri referans olarak almıştır. Mezhep bünyesinde, imamet makamı ve özellikleri, Peygamber’in ve tarihteki erdemli görülen halifelerin düzeyine çıkartılarak idealist bir tavır sergilenirken, zaman aşımı ve vakıaların öne çıkmasıyla birlikte realist bir yaklaşıma bağlanılması kaçınılmaz olmuştur. Bu bağlamda, bu makale değişim ve etkileşim sürecinin önemli ismi Kâdı Abdulcebbâr’ın imamet anlayışı ile ilgili soruları cevaplamayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Mu’tezile, Zeydiyye, Şia, imamet, hilafet, efdal, mefdûl, Kâdî Abdulcebbâr, Abbasî, beş esas

The Diversity Process In The Mu‘Tazılıte Political Thought: Qadi Abd Al-Jabbar’s Imama Notion

Öz

Mu‘tazila of Baghdad. In fact, one can describe these two veins as two subdivisions shaped around the issue of political theory. As contributing to this divergence, one should mention the constellation of factors of the preference of the Sons of ‘Ali, the Mu‘tazila’s relationship with the government and then rapprochement with history and people. However, the Mu‘tazilite thinkers carved out an original political attitude; in defining their imama doctrine, they founded their imama doctrine on the Koran, the practices of the Prophet and the Rightly Guided Caliphs and, historical experiences. In the beginning, they took quite an idealistic position in the matter of imama; so they placed a great emphasis upon the notion of justice and set the bar high for the quality of leader by elevating them as high as to the level of the Prophets and virtuous caliphs in the past. However, the later incidents and circumstances challenged them to adopt a more realistic bearing. On this context, this article aims to reply to questions concerned with Qadi Abd al-Jabbar’s imama thoughts.

Anahtar Kelimeler

Mu‘tazila, Zaydiyya, Shiite, Islamic political theory, caliphate, afdaliyya, mafduliyya, Qadi Abd al

Kaynakça

• Arif, Ahmed Abdullah, es-Sılatü beyne’z-Zeydiyye ve’l-Mu’tezile, takd. Muhammed Amâre, Beyrut 1407/1987.
• Aydınlı, Osman, Mu’tezilî İmamet Düşüncesinde Farklılaşma Süreci, Ankara 2003.
• Bağdadî, el-Fark beyne’l-fırak, nşr. M. Muhyiddin Abdulhamid, Bey- rut, ts.
• Bağdadî, el-Milel ve’n-nihal, tahk.Albert Nasrî Nader, Beyrut 1986.
• Bağdâdî, Kitabu usulu’d-din, Beyrut 1981/1401.
• Bedevî, Abdurrahman, Mezahibu'l-İslâmîyyin, Beyrut 1971.
• Buharî, Muhammed b. İsmail, el-Camiu’s-sahih, Beyrut 1992.
• Câhız, Kitabu'l-Osmaniyye, thk. Abdusselam Muhammed Harun, Beyrut ts.
• Çelebi, İlyas, “Kâdî Abdulcebbâr”, DİA, c. 24, İstanbul.
• Eş’arî, Ebu’l-Hasan Ali b. İsmail (ö.324/936), Makalâtu’l-İslâmiyyîn ve’htilâfi’l-musallîn, tahk.: Helmutt Ritter, Wiesbaden 1980.
• Hakim el-Cüşemî, Şerhu uyunu’l-mesail, tahk.: Fuad Seyyid, Tunus 1406/1986.
• el-Hamevî, Yakut, Mu'cemu'l-udeba irşadu'l-erib ila ma'rifeti'l-edib, tahk.: İhsan Abbas, Beyrut 1993.
• Hâtıb Bağdadî, Ebu Bekir Ahmed b. Ali b. Sabit (ö.463/1070), Tarihu Bağdat ev Medinetu's-Selâm, Matbaatu's Saade 1931/1349.
• Hatiboğlu, Mehmet Said, “İslâm'da İlk Siyasi Kavmiyetçilik "Hilafetin Kureyşiliği"”, AÜİFD, c. XXIII(1978), Ankara.
• İbn Ebi'l Hadid, Şerhu nehci'l-belağa, nşr. Muhammed Ebu'l Fazl İb- rahim, Beyrut 1965.
• İbn Hacer, Lisanu’l-mizan, Haydarabâd 1331.
• İbn Hanbel, el-Müsned, İstanbul 1992.
• İbn Murtaza, Tabakâtu'l-Mu'tezile, tahk.: S. D. Wilzer, Beyrut 1380.
• İbnü’l-Esir, el-Kamil fi't-tarih, Beyrut 1385/1965.
• el-İcî, Abdurrahman b. Ahmed, el-Mevakıf fi ilmi’l-Kelâm, Beyrut ts. Kadî Abdulcebbâr,
• el-Muğnî fi ebvâbi’t-tevhid, c. XV, tahk.:
• Emin el-Hulî, Dâru’l-Mısrıyye 1960.
• Kâdî Abdülcebbâr, el-Muğnî fi ebvâbi’t-tevhid, c. XX/II, tahk.: Abdulhalim Mahmud-Süleyman Dünya, Dâru’l-Mısrıyye, ts.
• Kâdî Abdülcebbâr, Fadlu'l-i'tizal ve tabakatü'l-Mu'tezile, tahk.: Fuad Seyyid, Tunus 1406/1986.
• Kâdî Abdülcebbâr, Şerhu’l usûli’l-hamse, tahk.: Abdulkerim Osman, Kahire, 1988/1408.
• Kâdî Abdülcebbâr, Tesbitu delailü’n-nübüvve, tahk.: Abdulkerim Os- man, Beyrut 1966.
• Malatî, Kitabu't-tenbih ve'r-red alâ ehli'l-ehva ve'l-beda, tahk.Muhammed Zahid b. el-Hasan el-Kevserî, Kahire 1413/1993.
• Manzuriddin Ahmed, “Kur’an’da Anahtar Siyasi Kavramlar”, İslamda Siyaset Düşüncesi, çev.: Kâzım Güleçyüz, İstanbul 1995.
• el-Maverdî, Ebu’l-Hasan Habib, el-Ahkamü’s-sultaniyye, çev.: Ali Şa- fak, İstanbul 1994.
• el-Meclisî, Muhammed Bakır, Biharu’l-envar, Beyrut 1403/1983.
• Naşî el-Ekber, Mesailu'l-imame, tahk.: Josef Van Ess, Beyrut 1971.
• Onat, Hasan, “Şiî İmâmet Nazariyesi”, AÜİFD, c. XXXII(1992), Anka- ra.
• Rayyıs, Ziyauddin, İslamda Siyasi Düşünce Tarihi, çev.: İbrahim Sarmış, İstanbul 1995.
• Rosenthal, Erwin I. J., Ortaçağ’da İslâm Siyaset Düşüncesi, çev. Ali Çaksu, İstanbul 1996.
• Sezgin, Fuad, Tarihu't-turasi'l-Arabî, Arp. çev.: Mahmud Fehmi Hicazî, 1403/1983.
• es-Subkî, Ebu Nasr Tâcu’d-Dîn Abdulvehhab b. Ali b. Abdulkafî, Tabakâtu’ş-Şafiiyye, tahk.: Abdulfettah M. Hulv, Cize 1992.
• es-Suyutî, Celaleddin Abdurrahman b. Ebi Bekr (ö.911/1505), Tarihu'l-hulefa, tahk.: Muhammed Muhyiddin Abdilhamid, Beyrut 1989.
• Şehristanî, el-Milel ve’n-nihal, tahk.: Muhammed Fehmî Muhammed, Beyrut 1990/1410.
• Ümit, Mehmet, Zeydiyye-Mu'tezile Etkileşimi, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 2003.
• Ümit, Mehmet, Hicrî Üçüncü Asırda Şiî-Mu’tezilî İmamet Tartışmaları, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 1996.
• Van Ess, Josef, “Mu’tazilah”, Encylopedia of Religion, c. X(1987), New York.
• Watt, W. Montgomery, “The Political Attitudes of the Mu'tazılah”, Journal of the Royal Asiatic Society (JRAS), 1963.
• Watt, W. Montgomery, İslâm’da Siyasal Düşüncenin Oluşumu -Hz. Muhammed’den Günümüze İslâm’ın Siyasetteki Rolü, çev.: Ulvi Murat Kılavuz, İstanbul 2001.
• Yurdagür, Metin, “Son Dönem Mu’tezilesi’nin En Meşhur Kelamcısı Kâdî Abdulcebbâr, Hayatı ve Eserleri”, MÜİFD, c. IV(1986), İstanbul.