The Relationship of Ahl-i Ḥadīth-Ḥanafīsm in Khorasan and Transoxiana until IV/X. Century

Yıl 2021, Cilt: 21 Sayı: 1, 267 - 291, 31.03.2021

Ahmet Ateşyürek

https://doi.org/10.33415/daad.850742

Öz

This research aims to reveal the relationship between Ahl-i Ḥadīth-Ḥanafīsm, first, in Khorasan where sectarian belonging began to form from the middle of II/VIII. century and later in Transoxiana to the IV/ X. century. The agenda of Khorasan, unchanged after conquest, was parallel to Baghdad during the Abbasid period. The two opposing ecoles of Khorasan's struggle became clear during the reign of Me’mun and then the Tahiris. Far from the center, in Transaxoiana, it is difficult to be informed of the Ahl-i Ḥadīth. Nonetheless, the available findings show that it changed in favor of Ḥanafīsm, Balkh and Transaxoiana. The representation of the Ḥanafīsm in the region since the end of the II/VIII. century is much more powerful than the Ahl-i Ḥadīth. In the IV/X. century, it is observed, the picture of the struggle of the Ahl-i Ḥadīth-Ḥanafīsm evolves into the struggle of Shāfi‘īsm-Ḥanafīsm. At the end of the period in which Māturīdī lived, many Shāfi‘ī madrasahs started to teach in Samarkand. It is understood from Māturīdī’s criticization about al-Shāfiʿī in many places in Ta’wilāt el-Qur’ān that Shāfi‘ī sect became a formidable opponent for Transaxoiana Ḥanafīs.

Anahtar Kelimeler

History of Islamic Sects, Transaxoiana, Ahl-i Ḥadīth, Ahl al-Ra’y, Transaxoiana Ḥanafīsm

IV/X. YÜZYILA KADAR HORASAN VE MÂVERÂÜNNEHİR’DE EHL-İ HADÎS-HANEFÎLİK İLİŞKİSİ

Öz

Bu araştırma, mezhebi aidiyetlerin oluşmaya başladığı II/VIII. yüzyılın ortasından başlayarak IV/X. yüzyıla kadar devam eden süreçte Horasan ve Mâverâünnehir’deki Ehl-i Hadîs ile Hanefîlik arasındaki ilişkiyi ortaya koymayı amaçlamaktadır. Bölgenin gündemi, tıpkı fetih sürecinde olduğu gibi, Abbasîler döneminde de Bağdat’ın gündeminden farklı değildi. İki zıt anlayışın Horasan’daki söz konusu mücadelesi, Me’mun ve ardından Tâhirîler döneminde kendini iyice belli etmiştir. Merkeze uzak Mâverâünnehir söz konusu olduğunda, Ehl-i Hadîs’in varlığına dair kapsayıcı bilgilere ulaşmak zordur. Yine de eldeki bilgiler bize, bölgedeki güç mücadelesinde dengenin Belh’li ve Mâverâünnehir’li Hanefîler lehinde olduğunu göstermektedir. Bölge Hanefîlerinin temsili, II/VIII. yüzyılın sonundan itibaren Ehl-i Hadîs’ten çok daha güçlü olmuştur. IV/X. yüzyıla gelindiğinde ise tablonun Ehl-i Hadîs-Hanefîlik mücadelesinden Şâfiîlik-Hanefîlik mücadelesine evrildiği müşahede edilmektedir. Mâtürîdî’nin yaşadığı dönemin sonlarında artık Semerkant’ta birçok Şâfiî medrese eğitim vermeye başlamıştır. Şâfiî mezhebinin Mâverâünnehir’de Hanefîler için zorlu bir rakip haline gelişi, Mâtürîdî’nin Te’vîlâtü’l-Kurân adlı eserinde yaptığı Şâfiî eleştirilerinden de anlaşılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

islam Mezhepleri Tarihi, Mâverâünnehir, Ehl-i Hadis, Ehl-i Rey, Mâverâünnehir Hanefîliği

Kaynakça

• Ak, Ahmet. Büyük Türk Âlimi Mâturîdi ve Mâturidîlik. İstanbul: Bayrak Matbaası, 2008.
• Bedir, Mürteza. "Ebû Hafs El-Kebîr". TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim: 24.02.2019. https://islamansiklopedisi.org.tr/ebu-hafs-el-kebir
• Beyâzîzâde, Ahmed Efendi. İşârâtü’l-merâm min ibârâti’l-imâm. thk. Yusuf Abdürrezzak eş-Şâfiî. Karaçi: Zam Zam Publishers, 2004.
• Braudel, Fernand. Akdeniz-Tarih, Mekân. İnsanlar ve Miras, çev. Necati Erkurt, Aykut Derman. İstanbul: Metis Yayınları, 2015.
• Câbirî, Muhammed Âbid. Arap Aklının Oluşumu. çev. İbrahim Akbaba, İstanbul: İz Yayınları, 1997.
• Doğan, Hüseyin. Horasan ve Maveraünnehir’de Ilımlı Bir İslâm Politikası Kerrâmî Söylem ve Yansımaları. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2015.
• Durmuş, İsmail. "Nadr b. Şümeyl", TDV İslâm Ansiklopedisi, Erişim: 19.04.201. https://islamansiklopedisi.org.tr/nadr-b-sumeyl
• Ebû Hanîfe, Nu’mân b. Sâbit. “Ebû Hanîfe’nin Osman el-Bettî’ye Yazdığı Risâle”. İmam-ı A’zam’ın Beş Eseri, çev. Mustafa Öz. İstanbul: İFAV Yayınları, 2012.
• Ess, Josef Van. ilmü’l-kelâm ve’l-müctema’ fî karni’s-sânî ve’s-sâlisi li’l-hicrî. çev. D. Salime Salih. Bağdad. 2 Cilt. Beyrut: Menşûrâtü’l-Cemel, 2008.
• Gürler, Kadir, Ehl-i Hadis’in Düşünce Yapısı; İlk Dönem Ehl-i Hadis Örneği. Emin Yayınları, İstanbul, 2007.
• Hakîm en-Nişâburî, Ebû Abdullah. Târih-i Nişâbûr. nşr. Ali Reza Kiyânî. y.y.: Tehiyye ve Neşr-i elektroni, 2013.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali b. Sâbit. Târîhu Bağdâd. thk. Doktor Beşşar Avvâd Maruf. 16 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 2002.
• Isfahânî, Ebû Nuaym. Hilyetü’l-Evliyâ ve Tabakâtü’l-Esfiyâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1988.
• İbn Abdilberr, Ebû Amr Yusuf b. Abdullah Muhammed. Câmiu beyâni’l-ilm. thk. Ebü’l-Eşbâl ez-Züheyrî. Suudî Arabistan: Dâru’l-İbni’l-Cevzî, 1994.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed. Tağlîku’t-tağlîk. thk. Saîd Abdurrahman Musa el-Kuzkî. 5 Cilt. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1985.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed el-Büstî. Kitâbu’l-Mecrûhîn mine’l-muhaddisîne ve’d-duafâi ve’l-metrûkîn. thk. Muhammed Abdülmecid es-Selefî. 2 Cilt. Riyad: Dâru’s-Sumay‘î, 2000.
• İbn Ebî Ya’lâ, Muhammed b. Muhammed Ebü’l-Huseyin. Tabakâtü’l-Hanâbile. thk. Muhammed Hâmid el-Fakî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Mârife, t.y.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Ali Şîrî. 14 Cilt. y.y.; Dâru İhyâi’t-Türâs el-Arabî, 1988.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim ed-Dîneverî. Te’vîlu muhtelifi’l-hadîs. y.y.: el-Mektebü’l-İslâmî, 1999.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî. Menâkibu’l-İmâm Ahmed b. Hanbel. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin e’t-Türkî, Riyad: Dâru Hicr, 1988-1989.
• İbnü’n- Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. Ebî Ya‘kûb İshâk b. Muhammed b. İshâk. el-Fihrist. thk. İbrahim Ramazan, Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1997.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takiyyuddîn Ahmed b. Abdilhalîm. Mecmûu’l-Fetâvâ. Abdurrahman b. Muhammed b. Kasım. 35 Cilt. Medine: Mecmau’l-Melik Fahd, 1995.
• İbn Yahyâ, Şerhu cümeli usûli’d-din li ebî Seleme es-Semerkandî. İstanbul: Süleymaniye Ktp. Şehid Ali Paşa, 1648, 168v.
• İsferâyinî, Ebû’l-Muzaffer İmâdüddîn Şâhfûr b. Tâhir. et-Tebsîr fi’d-dîn ve temyîzi’l-fırkati’n-nâciye. thk. Kemal Yusuf el-Hût. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1983.
• Kâsım b. Sellâm, Ebû Ubeyd (öl.223/838). Kitâbü’l-Îmân ve meâlimühü ve sünenühû ve istikmâlühû ve derecâtühû. thk. Muhammed Nâsıruddîn Albânî. Riyad: Mektebetü’l-Meârif, 2000.
• Kâsımî, Muhammed Cemaleddin. Hayâtu’l-Buhârî, thk. Muhammed el-Arnaûd, Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 1992.
• Kazvînî, Ebû Ya’lâ Halîl b. Abdullah. el-İrşâd fî marifeti ulemâi’l-hadîs. thk. Muhammed Saîd Ömer İdris. 3 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1986.
• Kefevî, Mahmud b. Süleyman. Ketâibü a’lâmi’l-ahyâr. İran Milli Şûrâ Meclisi Ktp., 87846.
• Kerderî, Muhammed b. Muhammed el-Bezzâzî. İmâm-ı A’zam Ebû Hanîfe’nin Menkîbeleri-Menâkıbü’l-İmâm Ebû Hanîfe. çev. Muhammed b. Ömer Halebî, Mustafa S. Kaçalin. İstanbul: Misvak Neşriyat, 2010.
• Kevserî, Muhammed Zâhid. “Fırkaların Tarihine Bir Bakış” (Tebyinü kezbi'l-müfterî adlı esere yazdığı mukaddime). çev. Mehmet Emin Özafşar. İdeolojik Hadisçiliğin Tarihi Arka Planı. ed. Mehmet Emin Özafşar. Otto Yayınları, Ankara 2015.
• Kutlu, Sönmez. Türklerin İslamlaşma Sürecinde Mürcie ve Tesirleri. Ankara: TDV Yayınları, 2010.
• Kutlu, İslam Düşüncesinde İlk Gelenekçiler. Ankara: Kitâbiyât Yayınları, 2002.
• Leknevî, Muhammed Abdülhalîm b. Muhammed. el-Fevâidü’l-behiyye fî terâcimi’l-Hanefiyye. Mısır: Matbaatü’s-Saâde, 1906.
• Makrîzî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Alî b. Abdilkâdir. Muhtasaru’l-kâmil fi’d-duafâi. thk. Eymen b. Ârif ed-Dımeşkî. Kâhire: Mektebetü’s-Sünne, 1994.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed. Te’vîlâtü Ehl-i’s-sünne. 1,2,3,7. Cilt. thk. Mecdi Bâsellûm. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Mekkî, Muvaffak b. Ahmed (öl. 568/1172). Menakıbu Ebî Hanife. 2 Cilt. Haydarabad: Dâiratü’l-Meârif, 1903.
• Merttürkmen, Hilmi. Buhari’nin Ebû Hanîfe’ye İtirazları ve Aralarındaki İhtilaflar. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1976.
• Mukaddesî, Muhammed b. Ahmed. Ahsenü’t-tekâsim fî ma’rifeti’l-ekâlîm. Leiden, Beyrut ve Kahire: Dâru Sadr ve Mektebetü Medbûlî, 1991.
• Nerşahî, Ebû Bekr Muhammed b. Câfer. Târîhî Buhârâ. çev: Erkan Göksu, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2013.
• Nesefî, Necmüddin Ömer b. Muhammed b. Ahmed. El-Kand fî zikri ulemâi Semerkand. thk. Muhammed el-Fâryâbî, S. Arabistan: Mektebetü’l-Kevser, 1991.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymûn b. Muhammed. Tebsıratü’l-edille fî usûlü’d-dîn alâ tarîkâti’l-imam ebî Mansûr el-Mâtürîdî. thk. Muhammed el-Enver Hamid İsa. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyyetü li’t-Türâs, 2011.
• Râmhürmüzî, Ebû Muhammed Hasen b. Abdirrahman. el-Muhaddisu’l-fâsıl beyne’r-râvî ve’l-vâî. thk. Muhammed Accâc el-Hatîb. Dâru’l-Fikr, 1984.
• Rudolph, Ulrich. Mâturîdî-Semerkant’ta Ehl-i Sünnet Kelâmı. çev. Özcan Taşcı. İstanbul: Litera Yayınları, 2016.
• Sa’dî el-Hâşimî. Ebû Zur’a er-Râzî ve cuhûhuduhû fi’s-sünneti’n-nebeviyyeyye mea kitâbi’d-duafâi ve ecvibetihi alâ es’ileti’l-Berzâî. 3 Cilt. Medine: İmâdetü’l-Bahsi’l-İlmî bi’l-Câmiati’l-İslâmiyye, 1982.
• Sem’ânî, Ebû Sa‘d Abdülkerîm b. Muhammed b. Mansûr. el-Ensâb. thk. Abdurrahman b. Yahyâ el-Muallimî el-Yemânî. 13 Cilt. Haydarabad: Meclisü Dâirati Meârifi’l-Osmaniyye, 1962.
• Serahsî, Ebû Bekr Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. Şerhu Kitâbi’s-siyeri’l-kebîr. thk. Ebû Abdullah Muhammed Hasan. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Sürmeli, Zeynep Alimoğlu. Ehl-i Sünnet’in Kerrâmiyye Eleştirisi. Kayseri: Kimlik Yayınları, 2018.
• Şener, Abdülkadir. "Cûzcânî, Ebû Süleyman". TDV İslâm Ansiklopedisi, Erişim: 21.02.2019, https://islamansiklopedisi.org.tr/cuzcani-ebu-suleyman
• Şirâzî, Ebû İshâk (öl.476/1083). Tabakâtü’l-fukahâ. thk. İhsan Abbâs. Beyrut: Dâru’r-Râid el-Arabî, t.y.
• Vâiz Belhî, Safiyyüddin Ebû Bekr Abdullah b. Ömer. Fedâilü Belh. çev. Abdullah Muhammed b. Muhammed b. Hüseyin Hüseynî el-Belhî. Tahran: İntişarat-ı Bünyâd-ı Ferheng-i İran, 1931.
• Wensinck, A. J.. The Muslim Creed. Cambridge: Great Britain, 1932.
• Yeşil, Mahmut. “Tarihî Süreçte Te’lif Edilen “Kitabu’l-îman”lar ve Günümüze Yansımaları”. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 32, (2011): 7-34.
• Zebîdî, Muhammed el-Murtezâ b. Muhammed. İthâfü’s-sâdeti’l-müttakîn bi şerhi ihyâi ulûmiddîn. Beyrut: Müessesetü’t-Türâsi’l-Arabî 1994.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Mîzânü’l-i’tidâl fî nakdi’r-ricâl. thk. Ali Muhammed el-Becâvî. 6 Cilt.Beyrut: y.y., 1963.
• Zehebî, Tezhîbü’l-kemâl fî esmâi’r-ricâl. thk. Ğanim Abbas Ğanim, Mecdi es-Seyyîd Emin. y.y.: el-Faruk el-Hadise, t.y.
• Zehebî, Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-i’lâm. thk. Ömer Abdüsselam et-Tedmürî. 52 Cilt. Beyrut: y.y., 1993.
• Zehebî, Siyeru a’lâmi’n-nübelâ. thk. Şuayb el-Arnaûd. y.y.: Müessesetü’r-Risâle,1985.
• Zehebî, el-İber fî haber men gaber. thk. Ebû Hâcir Muhammed es-Saîd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, t.y.
• Zübeydî, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen b. Abdillâh b. Mezhic. Tabakâtu’n-nahviyyîn ve’l-luğaviyyîn. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrahim. y.y.: Dâru’l-Meârif t.y.