Klasik Ricâl Eserlerinde Rihle Tespiti: Kaynaklar, Yöntemler ve Teklifler

Yıl 2025, Cilt: 25 Sayı: 1, 193 - 234, 31.03.2025

Bekir Kuzudişli

https://doi.org/10.33415/daad.1588849

Öz

Seyahat imkânlarının oldukça sınırlı olduğu şartlarda özellikle muhaddislerin Endülüs’ten Horasan’a, Yemen’den Anadolu’ya kadar oldukça geniş bir coğrafyada gerçekleştirdikleri ilmî yolculuklar, kültür tarihi, bilginin dolaşımı ve âlimlerin bireysel yolculuk tecrübeleri gibi konularda pek çok çalışmayı hak etmektedir. İlmî seyahatlerin dönem ve coğrafyaya göre farklılık göstermesi, her bir âlimin detayda yaşadığı ilmî serüvenin farklı olması gibi nedenlerle özellikle II./VIII. asrın ortalarından itibaren artan ve neredeyse her âlimin az-çok iştirak ettiği bu faaliyeti derinlemesine incelemek için dijital beşeri bilimler çerçevesinde geliştirilen imkânların da dikkate alınarak bir ekip çalışmasına ihtiyaç duyulmaktadır. Bu makale böyle bir projeye mukaddime olması amacıyla klasik dönemde ricâl eseri yazarlarının bir şahsın rihlesini nasıl tespit ettikleri ve bu tecrübeden hareketle rihle tespitinin nasıl yapılabileceği sorularına odaklanmaktadır. Makalede, oldukça farklı yönleri olan bu meselenin bütünüyle çözüme kavuşturulması amaçlanmamış; mesele, ilgili âlimlerin rihle tespitini ilgilendirdiği ölçüde ele alınmıştır. Bu bağlamda, teknolojik gelişmeler ve disiplinler arası yöntemlerin devreye alınması, rihle çalışmalarının daha geniş ve derinlemesine bir perspektifle incelenmesini mümkün kılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Beşeri Bilimler, İlmi Yolculuklar, Zehebî

Proje Numarası

Bu makale 123K484 numaralı, "Klasik Dönem İslam Dünyasında Bilginin Yayılımı: Rihleler" başlıklı TÜBİTAK 1001 projesi kapsamında yayınlanmıştır.

Identification of Rihle in Classical Rijâl Works: Sources, Methods, and Proposals

Öz

Despite limited travel opportunities in the premodern era, hadith scholars journeyed extensively—from al-Andalus to Khurasan and Yemen to Anatolia—offering rich material for research on cultural history, knowledge transmission, and individual scholarly experiences. Since these journeys varied by time and place, and each scholar’s intellectual path was unique, understanding this widespread phenomenon—especially after the mid-2nd/8th century—requires collaborative efforts informed by digital humanities. This article serves as a preliminary step toward such research, focusing on how classical rijāl scholars identified a person’s riḥla (scholarly journey) and how such identifications might be approached today. It does not aim to resolve the entire issue but addresses it insofar as it relates to the identification of riḥla in biographical sources. Integrating technological advancements and interdisciplinary methods can significantly enhance the scope and depth of future studies on scholarly mobility within the Islamic tradition.

Anahtar Kelimeler

Hadîth, Digital humanities, Scholarly travels, al-Zhahabî

Proje Numarası

Bu makale 123K484 numaralı, "Klasik Dönem İslam Dünyasında Bilginin Yayılımı: Rihleler" başlıklı TÜBİTAK 1001 projesi kapsamında yayınlanmıştır.

Kaynakça

• Açıkel, Yusuf. Hadisler Uğruna İlmî Seyahatler. Ankara: Nobel, 2020.
• Ahmed b. Hanbel. el-’İlel ve ma’rifetu’r-ricâl. thk. Vasiyyullah b. Muhammed Abbâs. Riyâd: Dâru’l-Hancî, 2001.
• Ahmed b. Hanbel. Müsned. thk. Şu‘ayb el-Arnaût - Âdil Mürşid. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed. el-Eşribe. thk. Subhi es-Samerrâi. Beyrut: Âlemü’l- Kütüb, 1405/1985.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed. Fezâilü’s-sahâbe. thk. Vasiyyullah Muhammed Abbâs. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1403-1983.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed. Mesâilü’l-imâm Ahmed b. Hanbel rivâye ibnihî Abdullah b. Ahmed b. Hanbel. thk. Züheyr eş-Şâvîş. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmi, 1401/1981.
• Attâr, Reşîd. Mücerredü esmâi’r-ruvât an Mâlik. thk. Ebû Muhammed Sâlim b. Ahmed es-Selefî. Medine: Mektebetü’l-Gurabâi’l-Eseriyye, 1418/1997.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm. el-Câmiü’l-müsnedü’s-sahîh, (https://www.bukhari- pedia.net/book/matn_bukhari/1, (Erişim tarihi 07.03.2025).
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed. et-Târîḫü’l-kebîr. nşr. Muhammed Abdulmuîd Han. 8 Cilt. Haydarâbâd: Dairetü Maârif’il-Osmaniyye, ts.
• Çoban, Fatma Büşra. Endülüslü Muhaddislerin Rihleleri (Hicrî İlk Dört Asır). İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Dabbî, Ebû Ca‘fer Ahmed. Buġyetü’l-mültemis fî târîḫi ricâli ehli’l-Endelüs. Kahire: Dârü’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 1387.
• Dârekutnî, Ebü’l-Hasen Alî ed-. el-Müɔtelif ve’l-muḫtelif. nşr. Muvaffak b. Abdillah b. Abdilkâdir. 5 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1406.
• Ebû Avâne, Ya‘kūb b. İshâk b. İbrâhîm el-İsferâyînî. el-Müsnedü’s-sahîhü’l-muhrec alâ Sahîhi Müslim. thk. Abbâs Safahân b. Şehâbeddîn. Medine: el-Câmiatü’l-İslâmiyye, 1435/2014.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî. Süâlâtü Ebî Ubeyd el-Âcurrî Ebâ Dâvud Süleyman b. el- Eş‘as es-Sicistânî fî ma‘rifeti’r-ricâli ve cerhihim ve ta‘dîlihim. thk. Abdülalîm Abdülazîm el-Bestevî. Mekke/Beyrut: Mektebetü Dâri’l-İstikâme ve Müessesetü’r-Reyyân, 1418/1997.
• Ebû İshâk eş-Şîrâzî, Cemâlüddîn İbrâhîm. Ṭabâḳâtü’l-fuḳaḥâɔ. nşr. İhsân Abbâs. Beyrut: Dârü’r-Râ’idi’l-ᶜArabî, 1401.
• Ebu Ya’lâ el-Halîlî, Halîl b. Abdillah. el-İrşâd fî ma’rifeti ‘ulemâi’l-hadîs. thk. Muhammed Sa‘îd Ömer İdris. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, 1409.
• Ebü’l-Arab, Muhammed b Ahmed b Temîm et-Temîmî el-Mağribî. Tabakatu ulemai İfrikıyye. Beyrut : Dârü’l- Kitâbi’l-Lübnanî, ts.
• Erdem, Elif. Hadis Tarihinde İlim Yolculukları: Rihleler. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• Eşer, Ahmet. Hadis İlminde Fehrese Literatürü, Konya: Palet Yayınları, 2023.
• Fayda, Mustafa. “İbn Sa’d”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 20/294-297. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Hâkim. Ebû Abdillah İbnü'l-Beyyi‘. Târîhu Neysabur, Tabâkatü Şuyûhi’l-Hâkim (cem ve tahkik: Ebû Muâviye el- Beyrûtî) Beyrût: Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmî, 1427.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ahmed b. Alî Ebû Bekr. Târîhu Bağdâd. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. 16 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Ğarbi’l-İslâmî, 2002.
• Humeydî, Ebû Abdillâh Muhammed. Cezvetü’l-muḳtebis fî ẕikri vülâti’l-Endelüs. Kahire: ed-Dârü’l-Mısriyye li’t- Teɔlîf ve’n-Neşr, 1386.
• Huşenî, Muhammed b. Hâris. Ahbâru’l-fukahâ ve’l-muhaddisîn. thk. Maria Luisa Avila - Luis Molina. Madrid: el- Meclisü’l-a‘lâ li’l-ebhâsi’l-‘ilmiyye ma‘hedü’t-te‘âvün maa’l ‘âlemi’l-‘Arabî, 1991.
• İbn Asâkir, Ebu’l-Kâsım Ali b. el-Hasen. Târîhu medîneti Dımaşk. thk. Amr b. Ğarâme el-Ömerî. Beyrut: Dâru’l- Fikr, 1995.
• İbn Ebî Hâtim, Ebu Muhammed Abdurrahman b. Muhammed. el-Cerh ve’t-ta‘dîl. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l- Arabî, 1952.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed el-Askalânî. Tehẕîbü’t-Tehẕîb. 12 Cilt. Haydarâbâd: Matbaʿatü’l-Meclis Dâ’iratü’l-Meʿârifin-Nizâmiyye, 1325.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed. Kitâbü’s-S̱iḳât. nşr. Muhammed Abdurreşîd. 9 Cilt. Haydarâbâd: Dâ'iretü’l- Ma‘ârifi’l-Osmaniyye, 1393.
• İbn Nukta, Ebû Bekr Muînüddîn Muhammed b. Abdülganî b. Ebî Bekr b. Şücâ Bağdâdî. et-Takyîd lima‘rifeti’s- sünen ve’l-mesânîd. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1408/1988.
• İbn Sa’d, Muhammed. Kitâbu’t-tabakâti’l-kebîr. thk. Ali Muhammed Ömer. Kâhire: Mektebetü’l-Üsre, 2002.
• İbn Yûnus es-Sadefî, Ebû Saîd Abdurrahman. Târîḫu İbn Yûnus eṣ-Ṣadefî. nşr. Abdülfettâh Fethî Abdülfettâh. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ᶜİlmiyye, 1421.
• İbnü’l-Adîm, Ebü’l-Kâsım Kemâlüddin Ömer. Bug̣yetü’t-ṭaleb fî târîḫi Ḥaleb. nşr. Süheyl Zekkâr. 12 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, t.y.
• İbnü’l-Faradî, Ebü’l-Velîd Abdullah b. Muhammed. Târîḫu’l-ᶜulemâɔ ve’r-ruvât li’l-ᶜilm bi’l-Endelüs. nşr. İzzet el- Attâr el-Hüseynî. 2 Cilt, 1373.
• İbnü’l-Faradî, Ebü’l-Velîd Abdullah b. Muhammed. Târîhu’l-ulemâ ve’r-ruvât li’l-ilm bi’l-Endelüs. thk. İzzet el- Attâr el-Hüseynî. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1373/1954.
• ‘İclî, Ebu’l-Hasen Ahmed b. Abdillah. Ma’rifetü’s-sikât. thk. Abdülalîm Abdülazîm el-Bestevî. Medine: Mektebetü’d-Dâr, 1985.
• İsfahânî, Ebû Nuaym. Hilyetü’l-evliyâʾ ve tabakātü’l-asfiyâ. 10 Cilt. Mısır: Matba‘âtü’s-Sa‘âde, 1394.
• Kirmânî, Harb b. İsmâîl b. Halef. Mesâilü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel el-Fıkhiyye. thk. Abdülbârî b. Iyâd es-Sebîtî. Medine: el-Câmiatü’l-İslâmiyye, 1430/2009.
• Mevsılî, Ebû Zekeriyya Yezîd b. Muhammed b. İyâs el-Ezdî. Târîhu’l-Mevsıl. thk. Ali Habîbe. Kâhire: 1387/1967.
• Mizzî, Yûsuf b. Abdirrahmân Ebu’l-Haccâc. Tehzîbu’l-kemâl fî esmâi’r-ricâl. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1980.
• Moğultay b. Kılıç, Ebû Abdillah Alâüddîn. İkmâlü Tehzîbi’l-Kemâl fî esmâi’r-ricâl. nşr. Ebû Abdurrahman ‘Âdil b. Muhammed. 12 Cilt. Kahire: el-Fârûku’l-Hadîse, 1422.
• Ömerî, Ekrem Ziyâ. Türâsü’t-Tirmiziyyi’l-ilmî. Medine: Mektebetü’d-Dâr, 1412/1991.
• Özdemir, Mervenur. Kütüb-i Tis‘a Bağlamında Hatim Edebiyatı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2024.
• Özel, Ahmet. “Muhammed b. Hâris el-Huşenî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 18. Ankara: TDV Yayınları, 1998.
• Râzî, Ebu Zür’a Ubeydullah b Abdülkerim b Yezid Râzi Ebû Zür’a. Su’âlâtü’l-Berzei = Kitabü’d-duafa ve’l- kezzabin ve’l-metrukin min ashabi’l-hadis. Kahire : el-Fârukü’l-Hadise, 2009.
• Sehâvî, Ebu’l-Hayr Muhammed b. Abdurrahmân. Gunyetü’l-muhtâc fî hatmi Sahîhi Müslim b. Haccâc. thk. Cemâl Ferhât Sâvelî. Suudi Arabistan: Dâru Künûzi İşbiliyye li’n-Neşri ve’t-Tevzî, 1425/2004.
• Sem‘ânî, Abdulkerîm b. Muhammed. Edebü’l-imlâ ve’l-istimlâ. thk. Max Weisweiller. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l- İlmiyye, 1981.
• Şeybânî, Ebû Abdurrahmân Abdullah b. Ahmed b. Muhammed b. Hanbel. es-Sünne. Dammâm: Dârü İbnü’l- Kayyim, 1406/1986.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Süleymân. el-Muʿcemü’l-kebîr. nşr. Hamdî Abdülmecîd es-Selefî. 25 Cilt. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, ts.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre es-Sülemî. el-Câmiu’s-sahîh -Sünenü’t-Tirmizî. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. Kahire: Dârü’l-Hadîs, ty.
• Topgül, Muhammed Enes. “‘Cevâmiu’l-Kelim’ ve ‘Câmiu Hâdimi’l-Haremeyn’ Adlı Dijital Hadis Veri Tabanları Üzerine Notlar”. İslâm Araştırmaları Dergisi 49 (2023), 167-176.
• Topgül, Muhammed Enes. “Erken Dönem İslam Tarihi’nde İlim Merkezleri ve Ulema Hareketliliğinin Tespiti Üzerine Metodolojik Bir Arayış: Nisbeler”. Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 42/1 (Ağustos 2017).
• Topgül, Muhammed Enes. İsnadın Satır Araları. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2018.
• Touati, Houari. Ortaçağ’da İslam ve Seyahat: Bir Âlim Uğraşının Tarihi ve Antropolojisi. çev. Ali Berktay. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2016.
• Turhan, Halil İbrahim. Hicrî III. Asırda Ricâl Tenkidi Ali b. el-Medînî Örneği. Rize: STS Yayınları, 2019.
• Yahyâ b. Ma’în, Ebu Zekeriyya. Târîhu İbn Maî’n (ed-Dûrî Rivâyeti). thk. Ahmed Muhammed Nûr Seyf. Mekke: Merkezu’l-Bahsi’l-’İlmî ve İhyâu’t-Turâsi’l-İslâmî, 1979.
• Zehebî, Ebû Abdillah Ahmed. Tezhîb Tehzîbi’l-Kemâl fı̄ esmâi’r-ricâl. nşr. Guneym Abbâs Guneym-Mecdî es- Seyyid Emîn. 11 Cilt. Kahire: el-Fârûku’l-Hadîse, 1425.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Osman. Tezkiretü’l-Huffâz. 5 Cilt. Beyrut - Lübnan: Daru’l- Kütübü’l- İlmiyye, 1419.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed. el-‘İber fî ḫaberi men ğaber. nşr. Ebû Hacer Muhammed Zaglul. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ᶜİlmiyye, 1405.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed. el-Kâşif fî maᶜrifeti men lehu rivâye fi’l-Kütübi’s-sitte. Cidde: Dârü’l-Kıble li’s-Sekâfeti’l-İslâmiyye, 1413.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed. Siyerü a‘lâmi’n-nübelâ. nşr. Şu‘ayb el-Arnaût - Hüseyin el-Esed. 23 Cilt. Beyrut: Müɔessesetü’r-Risâle, 1405.
• Zehebî, Şemsuddîn Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed. Târîhu’l-islâm ve vefeyâtu meşâhîri ve’l-a‘lâm. thk. Muhammed Beşşâr el-Ma‘rûf, (Beyrut: Müessesetü'r-risâle, 2003/1424).