Dârülfünun’un Toplumsal, Kültürel ve Din Eğitimi Açısından Etkileri

Yıl 2025, Cilt: 36 Sayı: ‘Darulfunun İlahiyat’, 141 - 173, 30.06.2025

Cavit Erdem

https://doi.org/10.26650/di.2025.36.1.675462

Öz

20. yüzyılın ortalarında bir yükseköğretim kurumu olarak açılan Dârülfünun, Osmanlı toplumunda eğitim, kültür ve toplumsal dönüşüm açısından önemli bir rol oynamıştır. Bu eğitim kurumu, eleştirel düşünceyi teşvik ederek akademik özgürlüğü savunmuş, kadınların eğitimi konusunda da ilerleme kaydedilmesine vesile olmuştur. Ayrıca, Türkçe ders kitapları konusundaki yetersizlikleri gidererek akademik yayıncılığı güçlendirmiş ve bilimsel düşüncenin yaygınlaşmasına öncülük etmiştir. Medrese ile günümüz üniversiteleri arasında köprü vazifesi gören Dârülfünûn, geleneksel eğitimi modern bilim anlayışıyla meczetmiştir. 1900 yılında kurulan ve İlahiyat Fakültesi’nin başlangıcı olarak kabul edilen “Dârülfünûn-ı Şâhâne’deki Ulûm-i Âliye-i Dîniyye Şubesi”, din bilimlerini felsefi ve bilimsel yöntemlerle ele almış, medrese sisteminden farklı bir akademik yapı olarak tasarlanmıştır. Bu yaklaşım, Osmanlı-Türk modernleşmesine katkı sağlarken din eğitiminin bir bilim dalı olarak kabul edilmesine de zemin hazırlamıştır. 1933 Üniversite Reformu ile İstanbul Üniversitesi’ne dönüşerek kurumsal bir yapı kazanan Dârülfünûn, Cumhuriyet’in eğitim anlayışının şekillenmesinde de önemli bir rol oynamıştır. Araştırmamızın amacı, Osmanlı’nın çöküşünü önlemek için yaptığı eğitim reformlarından biri olan Dârülfünûn’un sosyal ve kültürel etkilerini araştırmaktır. Dârülfünûn’un yalnızca bir eğitim kurumu olmanın ötesinde toplumsal ve kültürel etkilerinin de olduğu bilinmektedir. Dârülfünûn’un toplumsal ve kültürel etkilerine ilişkin araştırmaların sınırlı olması, bu çalışmanın önemini artırmakta ve literatüre katkı sağlayacağı öngörülmektedir. Çalışmamız, nitel bir araştırma olarak tasarlanmış olup, veri toplama aracı olarak doküman analizi yöntemine başvurulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Din Eğitimi , Eğitim , Dârülfünun , Üniversite , İlahiyat

The Social, Cultural, and Religious Education Impacts of the Dârülfünun

Öz

In the mid-20th century, Dârülfünun, established as a higher education institution, played a significant role in the realms of education, culture, and social transformation within Ottoman society. It promoted critical thinking, advocated for academic freedom, and contributed to the advancement of women’s education. By addressing the shortage of Turkishlanguage textbooks and strengthening academic publishing, it played a pioneering role in the dissemination of scientific thought. Serving as a bridge between the traditional medrese system and contemporary universities, Dârülfünun integrated traditional education with a modern scientific approach. The “Ulûm-i Âliye-i Dîniyye Branch” of Dârülfünûn-ı Şâhâne, established in 1900 and regarded as the precursor to the Faculty of Theology, approached the religious sciences through philosophical and scientific methods. This structure was designed as an academic alternative to the medrese system. Such an approach contributed to Ottoman-Turkish modernisation and laid the groundwork for the recognition of religious education as a scientific discipline. With the 1933 University Reform, Dârülfünun was transformed into Istanbul University, gaining a formal institutional identity and playing a critical role in shaping the educational policies of the Republic. The objective of this study is to examine the social and cultural impacts of Dârülfünun, one of the major educational reforms implemented in the late Ottoman period to prevent imperial decline. While Dârülfünun functioned primarily as an educational institution, it also exerted considerable social and cultural influence. The limited number of studies exploring these dimensions enhances the significance of this research and indicates its potential contribution to the academic literature. This study adopts a qualitative research design and uses document analysis as its primary data collection method.

Anahtar Kelimeler

Religious Education , Education , Dârülfünun , University , Theology

Kaynakça

• Açıkel, Fethi. “TBMM Milletvekili Veritabanı Oluşturulması ve Siyasal Seçkin/Milletvekilleri Profili”. Bilimsel Araştırma Projeleri. Ankara: Ankara Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri, 2009. acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/5286/5933.doc. google scholar
• Akyüz, Yahya. Türk Eğilim Tarihi (Başlangıçtan 1993’e). İstanbul: Kültür Koleji, 1994. google scholar
• Albayrak, Sadık. Şeriatten Laikliğe. İstanbul: Sebil Yayınları, 1977. google scholar
• Aliye, Fatma. Ahmet Cevdet Paşa ve Zamanı. İstanbul: Bedir Yayınları, 1995. google scholar
• Alkan, Mehmet Ö. “Osmanlı İmparatorluğunda Modernleşme ve Eğitim”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 6/12 (2008): 9-84. google scholar
• Arseven, Celal Esat. Sanat ve Siyaset Hatıralarım. Editör Ekrem Işın. İstanbul: İletişim Yayınları, 1993. google scholar
• Arslan, Ali. Darülfünun’dan Üniversiteye. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2017. google scholar
• Arslan, Ali. “Darülfünun İlahiyat Fakültesi, Fakülte Meclisi’nin Kurulması ve İlk Meclis Zabıtları (1911-1912)”. Değerler Eğitimi Dergisi 5/13 (2007): 9-36. google scholar
• Arslan, Ali, ve Özlem Akpınar. “İnas Darülfünunu (1914-1921)”. Osmanlı Bilimi Araştırmaları Dergisi 6/2 (2005): 225-34. google scholar
• Aydar, Hidayet. Kur’an-ı Kerim’in Tercümesi Meselesi, İstanbul 1996, 119. İstanbul: Kur’an Okulu Yayıncılık, 1996. google scholar
• Aydar, Hidayet. “Dârülfünûn İlahiyat Fakültesi ve Türk Kültür Hayatına Katkıları”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13 (2006): 23-43. google scholar
• ———. “Dârülfünûn İlahiyat Fakültesi ve Türk Kültür Hayatına Katkıları”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13 (2006): 23-43. google scholar
• Ayhan, Halis. “İlahiyat Fakültesi”, 22:70-72. İstanbul: TDV İslam Ansiklopedisi, 2000. google scholar
• ———. Türkiye’de Din Eğitimi (1920-1998). Ankara: DEM Yayınları, 1998. google scholar
• Aynî, Mehmet Ali. Dârülfünûn Tarihi. İstanbul: Matbaa-i Osmaniye, 1927. google scholar
• ———. Darülfünun Tarihi. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2021. google scholar
• Barkan, Ömer Lütfi. “Türkiye’de Servaj Var mıydı?” TTK Belleten 20/78 (1956): 237-46. google scholar
• Baskın, Bilge. “İkinci Meşrutiyet’te Kadın Eğitimine Yönelik Bir Girişim: İnas Darülfünunu”. İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 2008, 38-123. google scholar
• Başkurt, Başkurt. “İsmayil Hakkı Baltacıoğlu’nun Ahlak Anlayışı”, 34-39. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi: İstanbul Üniversitesi, 2003. google scholar
• Bilsel, Cemil. İstanbul Üniversitesi Tarihi. Ankara: Dorlion Yayınları, 2022. google scholar
• Ceylan, Hasan Hüseyin. Cumhuriyet Dönemi Din-Devlet İlişkileri. C. 3. 2 c. İstanbul: Risale, 1990. google scholar
• Çakır, Serpil. Osmanlı Kadın Hareketi. 2. bs. İstanbul: Metis, 1996. google scholar
• Demirtaş, Aydın. “Dârülfünundan Üniversiteye: Öğretim Üyelerinin Toplumsal Profilleri (1900-1946)”. google scholar
• Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sosyoloji Anabilim Dalı, 2018. google scholar
• Doğanay, Rahmi. “Osmanlı Modernleşmesinde Eğitim Faaliyetleri”. Düşünce Dünyasında Türkiz 3/16 (2012): 47-70. google scholar
• Dölen, Emre. “II. Meşrutiyet Döneminde Darülfünun”. Osmanlı Bilimi Araştırmaları 10/1 (2008): 27-50. google scholar
• ———. Türkiye Üniversite Tarihi. 5 c. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2010. google scholar
• İhsanoğlu, Ekmeleddin. Fenler Evi Darülfünun: Müslüman Dünyasının İlk Modern Üniversitesi. İstanbul: Doğan Yayıncılık, 2021. google scholar
• Er, Hamit. İstanbul Darülfünunu İlahiyat Fakültesi Mecmuası Hoca ve Yazarları. İstanbul: Sosyal Bilimler Araştırma Merkezi, 1993. google scholar
• Eren, Fatma. “Tanzimat Sonrası Dârülfünûn’da Tefsir Dersleri (1900-1914)”. Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2012. https://tez.yok.gov.tr. google scholar
• Ergin, Oktay. Türkiye Maarif Tarihi. C. 1-2. İstanbul: Eser Matbaası, 1977. google scholar
• Ergin, Osman. Osman Ergin; Türkiye Maarif Tarihi, İstanbul, 1977, c.2, s.157-158. C. 2. 5 c. İstanbul: Eser Matbaası, 1977. google scholar
• Erişirgil, Mehmet Emin. Bir Fikir Adamının Romanı: Ziya Gökalp. 2. bs. İstanbul: İletişim Yayınları, 1984. google scholar
• Gündüz, Mustafa. II. Meşrutiyet’in Klasik Paradigmaları. Lotus Yayınları, 2007. google scholar
• H. Tolga, Arslan. “Darülfünun’dan İstanbul Üniversitesi’ne Felsefe Öğreniminin Yapılandırılması”. google scholar
• Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi 16/63 (2018): 51-86. İhsanoğlu, Ekmeleddin. “Dârülfünun”, 8:521-25. İstanbul: TDV İslam Ansiklopedisi, 1993. google scholar
• ———. Darülfünun: Osmanlı’da Kültürel Modernleşmenin Odağı. 2 c. İstanbul: IRCICA, t.y. google scholar
• ———. Dârülfünûn Tarihçesine Giriş. 2 c. İstanbul: Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi (IRCICA), 2010. google scholar
• Koç, Ahmet. “Religious and Pedagogical Education in Theology Faculties in Türkiye in Their 100th Year: A Comparative Analysis with Similar Programs in the World”. Religions 16/49 (2025): 1-17. google scholar
• Mardin, Şerif. Jön Türklerin Siyasi Fikirleri (1895-1908). 4. bs. İstanbul: İletişim Yayınları, 1992. Olgun, Kadir. “İkinci Meşrutiyet Dönemi Osmanlı Basınında Bir Eğitim Kurumu Olarak Darülfünun (1908-1912)”. Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları Dergisi 2 (2002): 185-204. google scholar
• Özteke, Fatih. “Vatan Yahut Darülfünun”. İçinde Sosyal ve Beşeri Bilimlerde Araştırma ve Değerlendirmeler-III, editör Ayşe Çatalcalı Ceylan ve Gözde Sunal. İstanbul: Gece Kitaplığı, 2021. google scholar
• Saray, Mehmet. İstanbul Üniversitesi Tarihi (İ453-1993), 45-46. İstanbul: Edebiyat Fak. Yay., 1996. google scholar
• Siler, Abdurrahman. “Türk Yüksek Öğretiminde Darülfünun (1863-1933)”. Doktora, Hacettepe ÜniversitesiSosyal Bilimler EnstitüsüTarih Anabilim Dalı, 1992. google scholar
• Songur, Haluk. “Hukuk Tarihi Bakımından Osmanlı’dan Cumhuriyete Yükseköğretim Meselesi - Yükseköğretim Kurulu’nun İlahiyat Fakülteleri Lisans Program Değişikliği Bağlamında”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30 (2013): 191-2011. google scholar
• Şimşek, Hüseyin. “Osmanlıdan Cumhuriyete Türk Üniversitelerin Tarihsel Gelişimi”. İçinde Dünyada ve Türkiye’de Üniversite., editör Necmettin Tozlu, Vefa Taşdelen, ve Mehmet Önal. Bayburt Üniversitesi Yayınları., 2016. google scholar
• Türkoğlu, Özgür. “Darülfünun’dan İstanbul Üniversitesine: Osmanlı’da İlk Üniversitenin Tarihçesi”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 12/3 (2023): 1745-67. google scholar
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı. Ankara: Tarih Kurumu Yay., 1988. google scholar
• Ünver, A. Süheyl. İstanbul Üniversitesi Tarihine Başlangıç: Fatih, Külliyesi ve Zamanı İlim Hayatı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, 1946. google scholar
• Weber, Max. Sosyoloji Yazıları. İstanbul: İletişim Yayınları, 1996. google scholar
• Widmann, Horst. Atatürk ve Üniversite Reformu. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2000. google scholar
• Yaltkaya, Şerafettin. “Tanzimat’tan Evvel ve Sonra Medreseler”, Tanzimat. İstanbul: Maarif Matbaası, 1940. google scholar