“Dışlayıcı Söylem” Bağlamında Ahbaş Cemaati ve Çağdaş İslami Hareketler Eleştirisi

Yıl 2022, Cilt: 33 Sayı: 1, 115 - 143, 30.06.2022

Halil Ocak

https://doi.org/10.26650/di.2022.33.1.1084507

Öz

20. yüzyılın ikinci yarısında Abdullah el-Habeşi liderliğinde Lübnan’da kurulan Ahbaş cemaati, kısa zamanda Lübnan sosyal yaşamının birçok alanında önemli bir konum elde etmeyi başarmıştır. Kendilerini Ehl-i Sünnet geleneğiyle irtibatlandırmış olmaları ve tasavvufi çevrelerle olan yoğun etkileşimleri, cemaatin özellikle Lübnan Sünni topluluğu nezdinde hüsnü kabul görmesinde önemli rol oynamıştır. Ahbaş cemaati, radikal söylemlerin yükselişe geçtiği bir dönemde kendilerini şiddet yanlısı akımlara karşı İslam’ın ılımlı ve esnek bir yorumunun temsilcisi olarak görmüştür. Buna karşılık Ahbaş cemaati üzerine yapılan birtakım akademik çalışmalar cemaatin fark gözetmeksizin neredeyse tüm İslami hareketlere karşı yer yer tekfire varan, dışlayıcı bir söylem güttüğünü iddia etmektedir. Bu iki söylem arasındaki çelişki makalenin cevap aradığı ana konuyu oluşturur. Bu çalışma boyunca Ahbaş cemaatinin iddia edilenin aksine ağırlıklı olarak Lübnan’da etkin olmaya çalışan İslami hareketlere yönelik dışlayıcı bir söylem güttüğü tespit edilmiştir. Bu akımlarla girdikleri polemik ve tartışmalar zamanla cemaatin söyleminde yer yer tekfire varan sert ve dışlayıcı bir tutumun öne çıkmasına sebep olmuştur. Cemaatin bu dışlayıcı söylemini sınırlı bir çevrede tutmasındaki motivasyonun ise Lübnan Sünni topluluğu içerisindeki nüfuz mücadelesinden kaynaklandığı sonucuna ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Orta Doğu, İslami Hareketler, Lübnan, Abdullah el-Hereri, Ahbaş, Tekfir, Hizbu’t-Tahrir, Seyyid Kutup

The Ahbash Community in the Context of “Exclusive Discourse” and Criticism of Contemporary Islamic Movements

Öz

The Ahbash community (Jamaah), established in Lebanon in the second half of the 20th century under the leadership of Abdullah al-Habeshi, has achieved an important place in many fields of Lebanese social life in a short period. It established a bond with the traditions of Ahl as-Sunnah, and their intense interaction with the Sufi environs contributed to the kind reception of the community, especially that of the Lebanese Sunni community. When radical discourses were on the rise, the Ahbash community considered itself a representative of a moderate and flexible interpretation of Islam standing against violent movements. Conversely, some academic studies on the Ahbash community claim that the community, without distinction, pursues an exclusionary discourse against almost all Islamic movements, which sometimes comes close to committing blasphemy. The contradiction between these two discourses constitutes the main question this article seeks to answer. Throughout this study, the author detected that the Ahbash community, contrary to what many claimed, only pursues its exclusionary discourse toward Islamic movements that try to be active within Lebanon. Others emphasize that the polemics and debates they engaged in with these movements actually led to the emergence of the harsh and exclusionary attitude in the discourse of the congregation over time. The consensus is that the motivation for the congregation to maintain this exclusionary discourse in a limited environment stems from the struggle for influence within the Lebanese Sunni community. 

Anahtar Kelimeler

The Middle East, Islamic Movements, Lebanon, Abdullah Al-Harari, Al-Ahbash, Takfir, Hizb ut-Tahrir, Sayyid Qutb

Kaynakça

• Abda, Nureddin. “Cemaatü’l-Ahbaş fi Esiyopya: mine’d-Dînî ile’s-Siyâsi Medhal: Tagâtuâtu’t-Tarîh ve’l-Coğrâfya”. Al Jazeera Centre for Studies, (2019): 1-16.
• Ateş, Kazım. “Türkiye’de Milliyetçilik, Yurttaşlık ve Aleviler: “Öztürkler” ve “Heretik Ötekiler””. Doktora Tezi, Ankara, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2010.
• el-A‘zamî, Habîburrahman. el-Elbânî şüzûzuhû ve ahtâʾuhû. Kuveyt: Mektebetu Dari’l-Arabiyyeti li’n-Neşr ve’t-Tevzi, 1984.
• el-Bağdadi, Abdulkahir. el-Fark beyne’l-Fırak. Beyrut: el-Mektebetu’l-Asriyye, 2015.
• Bağlıoğlu, Ahmet. “Dini ve Mezhebi Esaslarla Yönetilen Lübnan ve Lübnan’daki Son Gelişmeler”. Fırat Üniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Dergisi, sy: 2, (2006): 107-32.
• Baheyt, Muhammed Hasan Rabâh. “Dirase Nakdiyye fi Akideti’l-Ahbaş (el-Hereriyye)”. Mecelletü’l-Camiati’l-İslamiyye li’d-Dirâsâti’l-İslamiyye el-Câmiatü’l-İslamiyye(Gazze), (2010): 41-95.
• Baz, Abdulaziz bin. “Tâifetü Abdullah el-Habeşi Dâlletün”. Mart 06, 2022. https://binbaz.org.sa/fatwas/2992/ طاىفة عبدالله الحبشي ضالة.
• el-Ceddî, Muhammed Mustafa. “Akidetü’l-Ahbâş (el-Hereriyye) Arz ve Nakd”. Yüksek lisans Tezi, el-Câmiatü’l-İslamiyye (Gazze), 2001.
• el-Cündi, Muhammed Ali. “el-Ahbaş ve Ârâuhum el-Kelamiyye”. Mecelletü’l-Dirâsâtü’l-Ulya Câmiatu’l-Minya, (1998): 515-51.
• Dımeşki, Abdurrahman. el-Habeşi Şuzûzuhu ve Ahtâuhu. 3. bs. byy: Mevkiu’l-Furkan, 1996.
• Dimeşkiyye, Abdurrahman b. Muhammed Saîd. Mevsûatu Ehl-i Sünne fi Nakdi Usûli Fırkati’l-Ahbâs, I-II, Riyad: Dâru’l-Müslim, 1997.
• Ebü’l-Fazl İbnü’s-Sıddîk. el-Kavlü’l-muknîʿ fi’r-red ale’l-Elbânî el-mübtedi. Tanca: byy, 1986.
• el-Elbânî, Muhammed Nasıruddin. el-Akîdetü’t-Tahâviyye Şerh ve Ta‘lik. Riyad: Mektebetü’l-Maarif li’n-Neşr ve’t-Tevzi, 2001.
• Ençakar, Orhan. “Fethi Yeken”, içinde TDV İslam Ansiklopedisi, Ek-2: 671-73. Ankara: TDV Yayınları, 2019.
• el-Fevzân, Salih b. Fevzân b. Abdillah. et-Ta‘likâtü’l-Muhtasar ala Metni’l-Akîdeti’t-Tahâviyye. Amman: Dâru İbnü’l-Cevzi, 2018.
• el-Gat, Halid Ali Abbas. “el-Uluhiyyetu fi Fikri’l-Ahbâş”. Mecelletü Merkezi’l-Buhûs ve’d-Dirâsâti’l-İslamiyye, (2011): 39-106.
• Güdül, Serpil. “Uluslararası Terörizmin Egemenlik-Otorite İlişkisi Açısından Analizi: Lübnan 1967-2006”. Doktora Tezi, Ankara, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2008.
• el-Hereri, Abdullah. Tebyînu Dalâlâti’l-Elbani Şeyhu’l-Vahhabiyyeti’l-Mutemahdis. Beyrut: Dâru’l-Meşârî, 2007.
• el-Hereri, Abdullah. Sarîhu’l-Beyan fi el-Reddi ala men Hâlefe el-Kur’an. Beyrut: Dâru’l-Meşârî, 1995.
• el-Hereri, Abdullah. İzhâru’l-Akideti’l-Sünniyye fi Şerhi Akideti’l-Tahâviyye. Beyrut: Dâru’l-Meşârî, 2007.
• el-Hereri, Abdullah. Sıratu’l-Mustakim. Beyrut: Dâru’l-Meşârî, 2002.
• el-Hereri, Abdullah. Risaletü’t-Tahzîr min Fıraki’l-Selâs. Beyrut: Dâru’l-Meşârî, 2010.
• el-Hereri, Abdullah. el-Beyânu’l-Muvessak dirâsetün muvessakatün li makâlât el-Fıraki’s-Selâs. Beyrut: Dâru’l-Meşârî, 2005.
• el-Hereri, Abdullah. el-Resâilü’l-Hereriyye fi Tıbyâni Nehci Hayri’l-Beriyye. Beyrut: Dâru’l-Meşârî, 2019.
• el-Hereri, Abdullah. el-Ğâratü’l-İmaniyye fi reddi mefâsidi’l-Tahrîriyye. Beyrut: Dâru’l-Meşârî, 1994.
• el-Hereri, Abdullah. el-Makâlâtü’s-Sünniyye fi Keşfi Dalâlât Ahmet b. Teymiyye. Beyrut: Dâru’l-Meşârî, 2005.
• Hick, John. Problems of Religious Pluralism. London: Macmillan Press, 1985.
• Hilole, Hersi Muhammed. Muhtasaru İzhâri’l-Akideti’s-Sünniyye bi Şerhi’l-Akideti’s-Sünniyye. Kuala Lumpur: MES Enterprise Sdn. Bhd., 2003.
• Imad, Abdulghani. “Lebanese Sunni Islamism: A post-Election Review”. Norwegian Institute of International Affairs, (2019): 1-21.
• el-İyâri, el-Esad. “Nassu’l-Kur’an beyne fetva’t-Tekfir ve Fitneti’l-İman: Akidetü’l-Ahbâşi’l-Hereriyye Numuzecen”. Câmiatu’l-Kayrevân Mahber Tecdid Menahici’l-Bahs ve’l-Bidâkocya fi’l-İnsâniyyât, Kayrevan, (2017): 183-204.
• İbn Abdulvehhab, Süleyman. el-Savâiki’l-İlâhiyye fi Reddi alâ el-Vehhâbiyye. İstanbul: Mektebetü Işık Kitabevi, 1979.
• İbn Abdulvehhab, Süleyman. Faslu’l-Hitâb fi el-Reddi alâ Muhammed b. Abdulvehhab. İstanbul: Mektebetü Işık Kitabevi, 1979.
• İbn Teymiyye. el-Kelimu’t-Tayyib. Beyrut: Dâru’l-Fikri’l-Lübnâni, 1978.
• Karabiber, N. Kemal. “Lübnan Merkezli Çağdaş İslamî Bir Cemaat: Abdullâh el-Habeşî ve Ahbâş Cemaati”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy 26 (2011): 117-42.
• Nafi, Beşir Musa vd. (ed.). Arap Dünyasında Selefilik ve Selefi Hareketler. İstanbul: Yarın Yayıncılık, 2016.
• el-Nesefi, Ebu’l-Muin. et-Temhid fi Usulu’d-Din. Kahire: Daru’s-Sekafe li’n-Neşr ve’t-Tevzi, 2005.
• Nizar, A. Hamzeh, Dekmejian, R. Hrair. “al-Ahbash of Lebanon”, International Journal of Middle East Studies, sy: 28 (1996): 217-229.
• Panikkar, Raimon. The Intra-religious Dialogue. New York: S.C.M Press, 1978.
• Pezdevȋ. Kitâbü usuli’d-Din. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyyetü li’t-Turas, 2003.
• Râzî, Fahreddin. İsmetü’l-Enbiyâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1988.
• es-Sekkaf, Hasan b. Ali. Tenâkuzâtü’l-Elbânî el-vâdıhât fîmâ vakaʿa lehû fî tashîhi’l-ehâdîsi ve tadîfihâ min ahtâʾ ve galatât. Amman: el-Mektebetü’t-Tahassusiyye, 2007.
• Sunay, Selçuk. “External Interventions and Civil Wars: The Case of Lebanon (1975-1990)”. Yüksek lisans Tezi, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Orta Doğu Çalışmaları Enstitüsü, 2020.
• Süleyman, Ahlâm Süleyman Muhammed. “Abdullah el-Habeşi: Fikruhu ve resâiluhu: Dirase tahlîliyye mukarane”. Yüksek lisans Tezi, Sudan, Câmiatu Umm Derman el-İslamiyye, 2006.
• Teftazani. Şerhu’l-Makâsıd. Beyrut: Daru’l-Kutubu’l-İlmiyye, 1989.
• Timür, İhsan. “Tahavi’nin Akide Şerhlerinde İtikadi Farklılaşmalar”. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2016.
• el-Useymin, Muhammed b. Salih. et-Talik ala Mevâdia min Şerhi’l-Akideti’t-Tahâviyye. Suudi Arabistan: Müessesetü’s-Şeyh Muhammed b. Salih el-Useymini’l-Hayriyye, 2018.
• el-Üsmendi, Alaeddin. Lübabü’l-Kelam. İstanbul: Merkezü’l-Buhusi’l-İslamiyye, 2005.
• Wroom, Hendrik. No Other Gods: Christian Belief in Dialogue with Buddhism, Hinduism, and Islam. Cambridge: Eerdmans Publication, 1996.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Ahmed b. Hanbel”, içinde TDV İslam Ansiklopedisi 82-87. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Tekfir”, içinde TDV İslam Ansiklopedisi 350-56. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Ziya, Saliha. “Lübnan’da Dini Grupların Şekillenmesinde İç ve Dış Dinamikler”. Yüksek lisans Tezi, Ankara, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2010.