Kıraat Farklılıklarının Tasavvufî Yoruma Etkisi: İbnü’l-Arabî’nin el-Fütûhâtü’l-Mekkiyye Adlı Eseri Bağlamında

Yıl 2025, Cilt: 36 Sayı: 2, 449 - 476, 26.08.2025

Selim Çakıroğlu

https://doi.org/10.26650/di.2025.36.1.1686895

Öz

Bu çalışma, kıraat farklılıklarının anlam ve yorum çeşitliliği üzerindeki etkisini, tasavvuf düşüncesinin en seçkin temsilcilerinden biri olan Muhyiddîn İbnü’l-Arabî’nin el-Fütûḥâtü’l-Mekkiyye adlı eseri çerçevesinde incelemektedir. Kur’an lafızlarının edâ keyfiyetleri ile anlam farklılıklarını konu edinen kıraat ilmi, İslâmî ilimler arasında hem ses hem de mânâ boyutlarıyla zenginlik kazandıran temel bir ilim dalı olarak konumlanmıştır. Bu bağlamda araştırmada, İbnü’lArabî’nin kıraat ilmiyle olan ilişkisi, düşünce dünyasına etkileri ana hatlarıyla ortaya koyulmakta; el-Fütûḥâtü’l-Mekkiyye adlı eserinde kıraat ve tecvid konularına yaklaşımı ve kıraat farklılıklarının tasavvufî yorumlarına katkısı sistematik biçimde tahlil edilmektedir. Böylece İbnü’l-Arabî’nin kıraat ve tecvid ilmine ait verileri işârî yorumlarında nasıl değerlendirdiği örneklerle incelenmiştir. İbnü’l-Arabî, kıraat farklılıklarını kimi zaman zahirî bilgi aktarma amacıyla kullanırken, kimi zaman da onlardan bâtınî ve işârî anlamlar inşa etmek için başvurduğu önemli bir kaynak olarak yararlanmıştır. Bu araştırmada, içerik tahlili yöntemi kullanılarak el-Fütûḥâtü’l-Mekkiyye’de kıraatlere yapılan doğrudan ve dolaylı atıflar tespit edilmiş; söz konusu atıflar, klasik kıraat literatürüyle karşılaştırmalı olarak analiz edilmiştir. Sonuç olarak çalışma, kıraat ilminin tasavvufî yorum geleneğine sağladığı katkıyı İbnü’l-Arabî örneği üzerinden somut bir şekilde göstermekte ve kıraattasavvuf ilişkisinin yeni boyutlarını açığa çıkarmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kıraat , Tecvid , İşârî Yorum , İbnü’l-Arabî , el-Fütûḥâtü’l-Mekkiyye

The Impact of Qirāʾāt Variations on Sufi Interpretation: In the Context of Ibn al-ʿArabī’s al-Futūḥāt al-Makkīyya

Öz

This study examines the impact of Qur’anic recitation (qirāʾāt) variations on semantic and interpretive diversity within the framework of al-Futūḥāt al-Makkīyya by Muḥyī al-Dīn Ibn al-ʿArabī, one of the foremost representatives of Sufi thought. The science of qirāʾāt, which addresses differences in pronunciation and meaning, has become a fundamental discipline in Islamic scholarship, enriching both phonetic and semantic dimensions. This study outlines Ibn al-ʿArabī’s engagement with qirāʾāt and systematically analyzes his treatment of recitation and tajwīd in al-Futūḥāt, emphasising how he integrates variant readings into his esoteric interpretations. Sometimes using qirāʾāt to transmit exoteric knowledge, Ibn al-ʿArabī also employs them as a source for constructing inner and symbolic meanings. Through content analysis, the study identifies explicit and implicit references to qirāʾāt in al-Futūḥāt and compares them with the classical recitational literature. Ultimately, this research highlights the contribution of qirāʾāt to the Sufi exegetical tradition and reveals new dimensions of the relationship between recitation and mystical interpretation.

Anahtar Kelimeler

Qirāʾāt , Tajwīd , Esoteric Interpretation , Ibn al-ʿArabī , al-Futūḥāt al-Makkīyya

Kaynakça

• Adıgüzel, Mehmet. “Kıraat Farklılıklarından Kaynaklanan Bazı Kelâmî İhtilaflar”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 28 (Aralık 2007), 165-198. google scholar
• Akaslan, Yaşar. “Kıraat İlmi Sistematiğinde Usûl Kavramları”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 43 (Aralık 2017), 217-251. google scholar
• Akaslan, Yaşar. “Kırâat-i Aşere’de Ferş Yönünden Farklılıklar”. İslam Bilimleri Araştırmaları Dergisi 4 (2017), 6-31. google scholar
• Akaslan, Yaşar. “Kur’ân Yorum Faaliyeti Olarak Kırâat İlmi (Hüküm Âyetleri Çerçevesinde)”. Avrasya Sosyal ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi 5/5 (2018), 58-76. google scholar
• Akbaba, Ahmet Arif. “İşârî Veçhesiyle Tefsiru’l-Mazharî’de Kıraat Olgusu”. Dergiabant 9/2 (Kasım 2021), 725-747. https://doi.org/10.33931/dergiabant.977675 google scholar
• Aksoy, Mustafa - Akkuş, Murat. “İbnü’l-Cezerî’nin Tayyibetü’n-Neşr’inde Med ve Kasr Konularının İncelenmesi”. Mütefekkir 10/20 (Aralık 2023), 345-366. https://doi.org/10.30523/ mutefekkir.1405267 google scholar
• Arslan Meçin, Büşra. “Varlığın Kaynağı: İlahî Soluk (Nefes-i Rahmânî)”. Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21 (Haziran 2023), 157-175. https://doi.org/10.34085/buifd.1319463 google scholar
• Bennâ, Ahmed b. Muhammed. İthâfü fuzalâ’i’l-beşer fi’l-kırâ’âti’l-erba'ate ‘eşer. thk. Enes Mihre. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-'İlmiyye, 1998. google scholar
• Çakıroğlu, Selim. “İlimler Tasnifinde Kıraat İlminin Yeri: Miftâu’s-sa'âde ve Tertîbü’l-'ulûm Özelinde”. Diyanet İlmi Dergi 61/1 (Mart 2025), 1-28. https://doi.org/10.61304/did.1599615 google scholar
• Çelik, İmran. “İbn Acîbe’nin el-Bahrü’l-Medîd fî Tefsîri’l-Kur’âni’l-Mecîd Adlı Eserinde Kırâat Hususu ve Kırâat-Tasavvuf İlişkisi”. İslamî İlimler Dergisi 18/2 (Güz 2023), 140-162. google scholar
• Dânî, Ebû Amr Osman b. Saîd b. Osman ed-. Câmi'u’l-beyânfi’l-kıraâti’s-seb'. thk. Muhammed Sadûk el-Cezâirî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005. google scholar
• Dânî, Ebû Amr Osman b. Saîd b. Osman ed-. et-Tahdîdfi’l-itkan ve ’t-tecvîd. thk. Gânim Kaddûrî Hamed. Amman: Dâru Ammâr, 2000. google scholar
• Dânî, Ebû Amr Osman b. Saîd b. Osman ed-. et-Teysîr fi’l-kırâ'âti ’s-seb'. thk. Otto Pretzl. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-’Arabî, 1984. google scholar
• Demirci, Mehmet. “Hakîkat-i Muhammediyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/179-180. İstanbul: TDV Yayınları, 1997. google scholar
• Demirli, Ekrem. “Normatif Geleneğe Karşı Sembolik Anlatım: İbnü’l-Arabî’de Harf Sembolizmi”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17 (Nisan 2012), 223-236. google scholar
• Dimyâtî, Ahmed b. Muhammed el-Bennâ ed-. İthâfu fudalâi ’l-beşer fi ’l-kırâ âti’ ’l-erbe 'ate aşer. ed. Enes Mihre. Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye, 2006. google scholar
• Fırat, Yavuz. “Kırâat İlmi ve tarikler”. İlahiyat Fakültesi dergisi 13/2 (2011), 37-55. google scholar
• Fırat, Yavuz. Tecvîd ve Kıraat İlmi Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İlkharf Yayıncılık, 2018. google scholar
• İbn Atıyye el-Endelüsî. el-Muharrerü’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-'azîz. thk. Abdüsselâm Abdüşşâfî Muhammed. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001. google scholar
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân. el-Hasâ 'iş. thk. thk. Muhammed Ali en-Neccâr. 3 Cilt. Kahire: Matbaatü Dâri’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1957. google scholar
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân. el-Muhtesebfîtebyînivücûhişevâzzi’l-kırâ 'âtve’l-îzâh 'anhâ. thk. Ali en-Necdî Nâsıf - Abdülfettâh İsmâil Şelebî - Abdülhalîm en-Neccâr. 2 Cilt. Kahire: Vizâratü’l-Evkâf, 1966. google scholar
• İbn Galbûn, Ebü’l-Hasen. et-Tezkire fi’l-kırâ 'âtiş-şemıân. thk. Eymen Rüşdi Süveyd. Cidde: yy, 1991. google scholar
• İbn Mücâhid. Kitâbü’s-Seb'afi’l-kırâât. thk. Şevki Dayf. Kahire: Dâru’l-Meârif, 1972. google scholar
• İbnü’l-Arabi, Muhyiddin. el-Fütûhâtü’l-Mekkiyye. thk. Abdülazîz Sultân al-Mansûb. 12 Cilt. Yemen: Vizâretü’s-Sekâfeti’l-Cumhûriyyeti’l-Yemeniyye, 2010. google scholar
• İbnü’l-Arabi, Muhyiddin. Fütûhât-ı Mekkiyye. çev. Ekrem Demirli. 18 Cilt. İstanbul: Litera Yayınları, 2007. google scholar
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed. en-Neşr fi’l-kırâ'âti’l- aşr. thk. Ali Muhammed ed-Dabbâ‘. 2 Cilt. Mısır: Matbaatü Mustafa Muhammed, t.y. google scholar
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed. et-Temhîd fî 'ilmi’t-tecvîd. thk. Ali Hüseyin el-Bevvâb. Riyad: Mektebetü’l-Ma'ârif, 1985. google scholar
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed. Müncidü ’--mukri 'm ve mürşidü ’t-tâlibm. thk. Nâsır Muhammedî Muhammed Câd. Kahire: Dâru’l-Âfâki’l-Arabiyye, 2010. google scholar
• İnanç, Yonis. Teşekkül Sürecinde Nahiv-Kıraat İlişkisi. İstanbul: İfav Yayınları, 2016. google scholar
• Kılıç, Mahmut Erol. “el-Fütûhâtü’l-Mekkiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/251-258. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1996. google scholar
• Kılıç, Mahmut Erol. “İbnü’l-Arabî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/493-494. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1999. google scholar
• Kılıç, Mustafa. Kıraat-Tefsir İlişkisi Zemahşeri Örneği. İstanbul: İfav Yayınları, 2015. google scholar
• Kılıç, Mustafa. “Kur’ân-ı Kerîm Harfleri Bağlamında Bir İhtilaf Alanı (Lakap, Mahreç, Sıfat Eksenli Bir Değerlendirme)”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 5/1 (Nisan 2021), 247-277. https:// doi.org/10.31121/tader.846562 google scholar
• Koyuncu, Recep. “Sîbeveyh ve Kisâî Özelinde Kıraat-Dil İlişkisi Üzerine Bir Tahlil”. Hicrî İkinci Asırda İslâmî İlimler-I. 161-174. Ankara: İksad Uluslararası Yayınevi, 2022. google scholar
• Makdisî, Ebû Şâme el-. İbrâzü’l-me anîminHırzi’l-emâmfi’l-kırâ ât.iis-seb '. thk. thk. İbrahim Atve Avaz. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1981. google scholar
• Mekkî b. Ebû Tâlib. el-Keşf 'an vücûhi’l-kırâ'âtis-seb ' ve 'ilelihâ ve hucecihâ. thk. Muhyiddin Ramazân. 2 Cilt. Beyrut: Mü’essesetü’r-Risâle, 1987. google scholar
• Mekkî b. Ebû Tâlib. er-Ri âye li-tecvîdi’l-kırâ'e ve tahkiki lafzi’t-tilâve. thk. Ahmed Hasan Ferhâd. Dâru ’Ammâr, 1996. google scholar
• Mekkî b. Ebû Tâlib. et-Tebsıra fi’l-kırâ 'âtis-seb '. thk. Muhammed Ğavs en-Nedvî. Bombay: Dâru’s-Selefiyye, 1982. google scholar
• Öge, Ali. “Enbiyâ Sûresi Bağlamında Ferşî Kıraat Farklılıklarının Anlama Etkisi”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlaıiyat Fakültesi Dergisi 50/50 (Aralık 2020), 43-56. https://doi.org/10.51121/ ilafak.2020.3 google scholar
• Önen, Hacı. “Kıraatların Fıkhî Hükümlere Etkisi”. Dicle Üniversitesi İlaıiyat Fakültesi Dergisi 15/2 (2013), 1-24. google scholar
• Sa’lebî, Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm es-Sa‘lebî en-Nîsâbûrî. el-Keşf ve’l-beyân 'an tefsîri’l-Kur’an. thk. Ebi Muhammed b. Aşur. Beyrut -Lübnân: Daru ihyâi’t-türâsi’l-Arabiyye, 2002. google scholar
• Taşpınar, Kadir. “Ebü’l-Leys es-Semerkandî’nin Tefsirinde Kıraatlere Yaklaşımı”. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlaıiyat Fakültesi Dergisi 18 (2020), 112-148. https://doi.org/10.32950/ rteuifd.797237 google scholar
• Taşpınar, Kadir. “Kıraat-Nahiv İlişkisi Bağlamında Ebussuud Efendi’nin Tefsirinde Yer Alan Kıraat Vecihleri”. İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi 3/1 (2017), 113-138. google scholar
• Temel, Enes. Kıraat İlminde Usûle Dair Üç Mesele (İstiaze, Besmele ve İdğam). Ankara: İlahiyat Yayınları, 2024. google scholar
• Ünal, Mehmet. Kur’an’ın Anlaşılmasında Kıraat Farklılıklarının Rolü. Ankara: Fecr Yayınları, 2015. google scholar
• Yıldız, Süleyman. “Dilbilimsel Kaynaklarda Sahih Kıraatlere Yönelik Eleştirel Yaklaşımlar”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30 (Haziran 2023), 134-164. https://doi.org/10.35415/ sirnakifd.1258595 google scholar
• Zemahşerî, Muhammed b. Ömer b. Ahmed ez-. el-Keşşâf 'an haka'ikı gavâmizi ’t-tenzîl ve uyûmi’l-ekavîlfî vücûhi’t-te'vîl. thk. Mustafa Hüseyin Ahmed. Kahire-Beyrut: Dâru’r-Reyyân-Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, 1987. google scholar