THE TRANSITION FROM DIVAN-I MEZALIM TO OMBUDSMAN: ADDRESSING THE NEED FOR PUBLIC MONITORING

Yıl 2025, Sayı: 32, 33 - 44, 16.02.2025

Mustafa Demirkol

https://doi.org/10.58348/denetisim.1539584

Öz

The concept of accountability is undoubtedly one of the most emphasized democratic issues in modern administrations. The concept of accountability has a very important place in Turkish administrative culture. The institution of Divan-ı Mezalim, of which we observe prominent examples in the Seljuk Empire, represents a primitive form of today's ombudsman from the trend of providing citizens with a platform to voice their complaints against government misconduct. This function developed in the Ottoman period with institutions such as the Divan-ı Hümayun, Şeyhülislam, and Kadı courts to ensure that the people's complaints were heard and addressed. In today's Turkey, the Ombudsman institution was established to act as a bridge between the state and citizens, reflecting an ancient tradition of public oversight and accountability.
This study aims to show how the Divan-ı Mezalim, as a platform for seeking rights, may have opened the door to the Ombudsman in theory and practice. The study uses qualitative methods such as descriptive and historical analysis. The findings indicate that the institution of the Ombudsman has played a crucial role as a modern expression of accountability and public oversight mechanisms stretching back to the Ottoman era. Notably, the Ombudsman practice initiated in Sweden under Ottoman influence highlights how effective governance models can inspire other cultures

Anahtar Kelimeler

Divan-ı Mezalim, Ombudsman, Accountability, Public Monitoring, Administrative Tradition

Etik Beyan

Although this is a qualitative study, it does not require any ethical approval.

Teşekkür

This study was conducted as a Visiting Researcher under the coordination of Dr. Lina Olsson at the Department of Urban Studies, Malmö University, Sweden. I would like to express my deepest gratitude to Dr. Lina Olsson, and Malmö University for their invaluable support.

DIVAN-I MEZALİM'DEN OMBUDSMANLIĞA GEÇİŞ: KAMU DENETİMİ İHTİYACININ KARŞILANMASI

Öz

Hesap verebilirlik kavramı, kuşkusuz modern yönetimlerde üzerinde en çok durulan demokratik konulardan biridir. Hesap verebilirlik kavramı Türk yönetim kültüründe çok önemli bir yere sahiptir. Selçuklu İmparatorluğu'nda belirgin örneklerini gördüğümüz Divan-ı Mezalim kurumu, vatandaşlara devletin yanlış uygulalamalarına karşı şikâyetlerini dile getirebilecekleri bir platform sağlama fonksiyonundan hareketle günümüz ombudsmanlığının öncül bir biçimini temsil etmektedir. Bu fonksiyon Osmanlı döneminde Divan-ı Hümayun, Şeyhülislam ve Kadı mahkemeleri gibi kurumlarla halkın şikayetlerinin dinlenmesini ve ele alınmasını sağlamak üzere gelişmiştir. Günümüz Türkiye'sinde Ombudsmanlık kurumu, devlet ile vatandaşlar arasında bir köprü görevi görmek üzere kurulmuş olup, kamu gözetimi ve hesap verebilirliğine yönelik süregelen kadim bir geleneği yansıtmaktadır.
Bu çalışma, bir hak arama platformu olarak Divan-ı Mezalim'in teoride ve pratikte Ombudsman'a nasıl kapı açmış olabileceğini göstermeyi amaçlamaktadır. Çalışmada nitel yöntemler olarak betimsel ve tarihsel analiz kullanılmıştır. Elde edilen bulgular göstermektedir ki Ombudsmanlık kurumu, Osmanlı’dan günümüze uzanan hesap verebilirlik ve kamuyu yönlendirme mekanizmalarının güncel bir ifadesi olarak önemli bir rol üstlenmiştir. Özellikle, Osmanlı etkisi altında İsveç’te başlayan Ombudsman uygulaması, etkin yönetişim modellerinin diğer kültürlere nasıl ilham verdiğini göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Divan-ı Mezalim, Ombudsman, Hesap Verebilirlik, Kamu Denetimi, İdari Gelenek

Etik Beyan

Çalışma nitel bir çalışma olmakla beraber herhangi bir etik izin gerektirmemektedir.

Teşekkür

Bu çalışma, İsveç'teki Malmö Üniversitesi Şehir Araştırmaları Bölümü'nde Dr. Lina Olsson'un koordinatörlüğünde Misafir Araştırmacı olarak gerçekleştirilmiştir. Dr. Lina Olsson'a ve Malmö Üniversitesi'ne değerli destekleri için en derin teşekkürlerimi sunarım.

Kaynakça

• Abdullah, M. W., Hanafie, H., & Bayan, A. Y. M. (2020). Accountability of state islamic religious college (SIRC) In South Sulawesi Indonesia. International Journal of English Literature and Social Sciences, 5(3), 779-790. https://doi.org/10.22161/ijels.53.33
• Abedin, N. (2000). Ombudsman and public accountability of bureaucracy: A Case for Bangladesh Ombudsman. Indian Journal of Public Administration. 46(4), 657-666. https://doi.org/10.1177/0019556120000407
• Abedin, N. (2010), "The Ombudsman in developing democracies: The Commonwealth Caribbean experience", International Journal of Public Sector Management. Vol. 23 No. 3, pp. 221-253. https://doi.org/10.1108/09513551011032464
• Aktaş, N. (1991). “Atik Şikâyet Defteri”, (C. 4, ss. 68), Diyanet Vakfı Yayınları.
• Akyüz, V. (1995), İslâm hukukunda yüksek yargı ve denetim-Divanı-ı Mezalim. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul.
• Akyüz, V. (2002). “Müslüman türk devletlerinde Dîvân-ı Mezalim Kurumu”, (Ed. H.C. Güzel, K. Çiçek, S. Koca), Türkler, (C. 5, ss. 210-234), Yeni Türkiye Yayınları.
• Alodalı, M. B., & Usta, S. (2017). Türk Yönetim Geleneğinde Hesap Verebilirlik Mekanizmaları: Divan’ı Mezalim ve Kamu Denetçiliği Kurumu Karşılaştırması. Strategic Public Management Journal, 3(6), 168-184. https://doi.org/10.25069/spmj.341437
• Amalia, M. M. (2023). Enhancing Accountability and Transparency in the Public Sector: A Comprehensive Review of Public Sector Accounting Practices. The Es Accounting And Finance, 1(03), 160–168. https://doi.org/10.58812/esaf.v1i03.105
• Anderson, D. & Stockton, D. (1991). Federal Ombudsmen: an Underused resource, Administrative Law Journal.
• Arato, A., et al. (2006). Enforcing the Rule of Law: Social Accountability in the New Latin American Democracies. Edited by Enrique Peruzzotti and Catalina Smulovitz, University of Pittsburgh Press, 2006. JSTOR, https://doi.org/10.2307/j.ctt9qh5t1. Accessed 3 Nov. 2024.
• Ateş, H. (2012). Ethical Perceptions of Public-Sector Employees and Citizens and their Impact upon Attitudes against Unethical Behavior. Turkish Studies, 13(1), 27–44. https://doi.org/10.1080/14683849.2012.653123
• Aykanat, M. (2019). Ombudsmanlık Kurumunun Osmanlı Kökleri. Turkish Studies, 14(1), 91-110. https://doi.org/10.7827/TurkishStudies.14948
• Batalli, M. (2015). Role of Ombudsman Institution Over the Administration. Academic Journal of Business, Administration, Law and Social Sciences, Vol. 1 No. 3, ISSN 2410-3918, 2015, Available at SSRN: https://ssrn.com/abstract=2699061 or http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.2699061
• Bayındır, A. (2002). “Örneklerle Osmanlı’da Ceza Yargılaması”, (Ed. H.C. Güzel, K. Çiçek, S. Koca), Türkler, (C. 10, spp 69-82), Yeni Türkiye Yayınları.
• Bi̇ricikoğlu, H. (2020) Kamu Denetçiliği Kurumunun Toplumsal Cinsiyet Eşitliğini Sağlamadaki Rolü: Yıllık Raporlar Üzerinden Bir Değerlendirme. Kafkas Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 11(Ek Sayı-1), 30-59.
• Bovens, M. (2007). Analysing and assessing accountability: A conceptual framework. European Law Journal, 13(4), 447-468. https://doi.org/10.1111/j.1468-0386.2007.00378.x Bovens, M., Schillemans, T., & Goodin, R. E. (2008). The Oxford handbook of public accountability. Oxford University Press.
• Caiden, G. (1984). Ombudsmen in Developing Democracies: Comment. International Review of Administrative Sciences, 50(3), 221-226. https://doi.org/10.1177/002085238405000303
• Coşkun, B., & Günaydın, H. (2018). İsveç Krali XII. Charles’in (Demirbaş Şarl) Osmanli Devleti’ne ilticasinin (1709-1714) ombudsmanlik fikrinin doğuşuna etkisi. Ombudsman Akademik, 5(9), 15-73.
• Cündioğlu, D. (2016). Daire’ye Dair (4. baskı). Kapı Yayınları.
• Çelebi, K. A. (2016). (Günümüz Türkçesiyle) Ahlâk-ı Alâi (M. Demirkol, Trans.). Fecr Yayınları.
• Darling, L. T. (2008). Political Change and Political Discourse in the Early Modern Mediterranean World. Journal of Interdisciplinary History, 38(4), 505-531. https://doi.org/10.1162/jinh.2008.38.4.505
• Demirkol, M. (2021). Metropol Yönetimlerinde Türkiye Modeli Arayışı: İstanbul, Londra, Paris Metropolitan Yönetimlerinin Karşılaştırmalı Analizi. Gazi Kitabevi. Ankara
• Demirkol, M. (2022). Türk Kamu Yönetiminde Merkez - Çevre İlişkileri Bağlamında İdarenin Bütünlüğü İlkesi ve Yerel Yönetimler. In G. Y. Şeren, O. Geyik, D. A. Akdoğan (Ed.), Yerel Yönetimler Üzerine Siyasi, Mali ve Sosyal Tartışmalar (pp. 95-112). Gazi Kitapevi.
• Ekinci, E. B. (2017). Osmanlı Hukuku, Adalet ve Mülk, Arı Sanat Yayınları.
• Fox, J. A. (2015). Social accountability: What does the evidence really say? World Development, 72, 346–361. https://doi.org/10.1016/j.worlddev.2015.03.011
• Fung, A. (2006). Varieties of participation in complex governance. Public Administration Review, 66(s1), 66-75. https://doi.org/10.1111/j.1540-6210.2006.00667.x
• Gülener, S. (2014). Ombudsman-Yargı İlişkileri ve Yargı Ombudsmanlığı Sistemi: Karşılaştırmalı Bir İnceleme. Akademik İncelemeler Dergisi, 8(1), 1-27.
• Göl, Y. S. (n.d.). Mezâlim. İslam Düşünce Atlası. https://islamdusunceatlasi.org/mezalim/4800
• Habib, H. (2022). Divan-ı Mezalim, İslam Tarihinde Yüksek Yargı ve Denetim Kurumu, M. Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul
• Halaçoğlu, Y. (1995). XIV-XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı, (2. baskı), Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Hallaq, W. B. (2009). Pre-modern governance: the Circle of Justice. Cambridge University Press, https://doi.org/10.1017/cbo9780511801044.007
• Hatton, R. (1970). Charles XII and the Great Northern War. In J. S. Bromley (Ed.), The New Cambridge Modern History (pp. 648–680). chapter, Cambridge: Cambridge University Press. https://doi.org/10.1017/chol9780521075244.022
• Hertogh, M. (2013). Why the ombudsman does not promote public trust in government: lessons from the Low Countries. Journal of Social Welfare and Family Law, 35(2), 245–258. https://doi.org/10.1080/09649069.2013.800291
• Imbaruddin, A., Saeni, A. A., & Muttaqin. (2021). The role of Ombudsman in improving accountability of government public services. In Proceedings of the 2nd International Conference on Administration Science 2020 (ICAS 2020) (pp. 195-197). Atlantis Press. https://doi.org/10.2991/assehr.k.210629.036
• İnalcık, H. (2018). Adâletnâmeler. C. Dalgakıran (Ed.), Osmanlı’da Devlet, Hukuk ve Adalet, (pp. 95-234), Kronik Yayınları.
• Lang, C. (2011). A Western King and an Ancient Notion: Reflections on the Origins of Ombudsing. Journal of Conflictology, 2(2).
• Leeuw, F. L. 1996. "Performance auditing, new public management and performance improvement: questions and answers," Accounting, Auditing & Accountability Journal, Emerald Group Publishing Limited, vol. 9(2), pages 92-102
• Mikaberidze, A. (2012). Battle of Poltava. Oxford Bibliographies. Retrieved from https://www.oxfordbibliographies.com/display/document/obo-9780199791279/obo-9780199791279-0019.xml
• Mumcu, A. (1994). “Divân-ı Hümâyun”, (C. 9, ss. 430-432), Diyanet Vakfı Yayınları.
• Mumcu, A. (2017). Divân-ı Hümayun, Phoenix Yayınları.
• Ngatikoh, S., Kumorotomo, W., & Retnandari, N D. (2020). Transparency in Government: A Review on the Failures of Corruption Prevention in Indonesia. Proceedings of the Annual Conference of Indonesian Association for Public Administration (IAPA 2019) https://doi.org/10.2991/aebmr.k.200301.010
• OECD. (2016). The Role of Ombudsman Institutions in Open Government. OECD Working Paper on Public Governance.
• Oktay, A. S. (2015). Kınalızâde Ali Efendi ve Ahlâk-ı Alâî (3. Bskı). İz Yayıncılık.
• Ortaylı, İ. (1994). Hukuk ve İdare Adamı Olarak Osmanlı Devleti’nde Kadı, Turhan Kitabevi Yayınları.
• Öztuna, Y. (1994). Büyük Osmanlı Tarihi, C. 4, Ötüken Neşriyat, İstanbul.
• Power, M. (1997). The audit society: Rituals of verification. Oxford University Press.
• Remac, M. (2013). Standards of Ombudsman Assessment: A New Normative Concept? Utrecht Law Review, 9(3), 62-78.
• Sahillioğlu, H. (1988). “Ahkâm Defteri”, (C. 1, ss. 551), Diyanet Vakfı Yayınları.
• Schillemans, T., & Bovens, M. (2011). The challenge of multiple accountability: Does redundancy lead to overload? In The Oxford Handbook of Public Accountability (pp. 3–21). Oxford University Press.
• Usta, S., & Akıncı, A. (2016). Kamu yönetiminde hesap verebilirlik mekanizması olarak Ombudsmanlık Kurumu: Almanya Örneği. Journal of Human Sciences, 13(2), 2735-2749.
• Üçok, C., Mumcu A., & Bozkurt G. (2002), Türk Hukuk Tarihi (10.baskı). Savaş Yayınevi. ,
• Voltaire, A. M. (1939). İsveç Kralı XII. Şarl’ın Tarihi, Çev: Nahid Sırrı, Hilmi Kitabevi, Ankara.
• Yeager, S. J. (1984). State administrators and ombudsmen. International Journal of Public Administration, 6(4), 431–449. https://doi.org/10.1080/01900698408524478
• Zuegel, K., E. Cantera and A. Bellantoni (2018), "The role of Ombudsman Institutions in Open Government", OECD Working Papers on Public Governance, No. 29, OECD Publishing, Paris, https://doi.org/10.1787/7353965f-en.