Hanefî Hukukçuların Nazarında Makâsıdü’ş-Şerîanın Gerçekleşme Yollarından Biri Olarak İstihsân

Yıl 2024, , 300 - 312, 31.05.2024

Elif Çalışır

https://doi.org/10.33931/dergiabant.1420320

Öz

Çalışmanın amacı Hanefî fukâhası tarafından tüm eleştirilere rağmen sahih istidlâl yöntemlerinden biri olarak kabul edilen istihsân metodunun başka bir usul konusu olan makâsıdü’ş-şerîa / İslâm hukukunun gayeleri ile ilişkisini tespit etmektir. Teknik olarak makâsıd terimiyle ifade edilmemiş olsa da literatürde geçen istihsân örneklerine bu perspektiften bakıldığında birtakım sonuçlara ulaşılmıştır. Öncelikle bir hükmün şer’î olması ile makâsıdü’ş-şerîa arasındaki münasebet ortaya konmuş, akabinde istihsân kavramına dair yapılan tanımlar ve izahlar teorik zeminde analiz edilmiştir. Daha sonra da Hanefî usulcülerin nazarında istihsânı kıyastan daha güçlü kılan şeyin ne olduğunu anlamak amacıyla pratik örnekler üzerinden ileri sürülen hukukî gerekçeler bir araya getirilerek incelenmiştir. Son tahlilde müçtehidin nazarında kıyasın uygulanması halinde ortaya çıkacak olan hükmün naslarda mündemiç olan manalara / makâsıdü’ş-şerîaya aykırı olduğu ve istihsân ile bu manalara en uygun olan hükme ulaşmayı ve böylece adaleti gerçekleştirmeyi hedeflediği gözlemlenmiştir. Zira İslâm hukukunda Şâri‘in gayelerine aykırı olarak vaz‘ edilen hiçbir hüküm âdil olarak kabul edilemez. Diğer taraftan istihsân hükmüyle genelde adaleti sağlamak özelde ise zorluğu kaldırmak / kolaylaştırmak, zarara mâni olmak, toplumun ihtiyaçlarını karşılamak ve kamu menfaatini sağlamak gibi bazı hukukî gayelerin öne çıktığı görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Hanefî Mezhebi, Makâsıdü’ş-şerîa, İstihsân, Maslahat

Istiḥsān as One of the Ways of Realization of Maqāṣid al-Sharīʿa in the Perspective of Hanafī Jurists

Öz

The aim of the study is to determine the relationship between the “istiḥsān” method, which is accepted as one of the authentic inference methods by Hanafi jurists despite all criticisms, and “maqāṣid al-sharīʿa / purposes of Islamic law”, which is another procedural subject. Even though it is not technically expressed with the term “maqāṣid”, when the “istiḥsān” examples in the literature are examined from this perspective, some conclusions have been reached. First of all, the relationship between a provision being “sharʿī” and “maqāṣid al-sharīʿa” was revealed, and then the definitions and explanations regarding the concept of “istiḥsān” were analyzed on theoretical grounds. Then, the legal justifications put forward through practical examples were brought together and examined in order to understand what makes “istiḥsān” stronger than “qiyās” in the eyes of Ḥanafī scholars. As a result, it has been observed that in the eyes of the mujtahid, the judgment that will emerge if “qiyās” is applied is contrary to the “maqāṣid al-sharīʿa” hidden in the “naṣṣ” and that “istiḥsān” aims to reach the judgment that is most appropriate to these meanings and thus to achieve justice. Because in Islamic law, any provision that is contrary to the purposes of the legislator cannot be considered fair. On the other hand, it has been observed that some legal purposes such as ensuring justice in general and removing / easing difficulties in particular, preventing harm, meeting the needs of the society and ensuring the public interest come to the fore with the provision of istiḥsān.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Ḥanafī School, Maqāṣid al-sharīʿa, Istiḥsān, Maṣlaḥa

Kaynakça

• Ak, Ayhan. “İslam Hukuku Perspektifiyle Tabiî Hukuk Yaklaşımının Analizi”. Kocatepe İslami İlimler Dergisi 5/2 (15 Aralık 2022), 231-248.
• Aktan, Hamza. “İstimlâk”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/364-366. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Aktay, Yasin. “Reform, İctihad ve Tecdid Bağlamında İslâm ve Hayat”. Milel ve Nihal (Dergi) 2 (2008), 43-73.
• ʿAlâʾuddîn el-Buhârî, Abdulazîz b. Ahmed b. Muhammed el-hanefî. Keşfu’l-ʾesrâr şerhu ʾUsûli’l-Pezdevî. 4 Cilt. b.y.: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, ts.
• İbn Âşur, Muhammed Tâhir b Muhammed b Muhammed. İslam Hukuk Felsefesi: (Gaye Problemi). Çev. Vecdi Akyüz. İstanbul: Rağbet Yayınevi, 4. Basım, 2013.
• Aygün, Dursun. İslam hukukunda istimlâk. Konya: Selçuk Üniversitesi, Doktora Tezi, 1998.
• Bâbertî, Ebû ʿAbdullâh Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd. el-ʿİnâye fî şerḥi’l-Hidâye. 10 Cilt. Lübnan: Dâru’l-Fikr, 1489/1970.
• Bâbertî, Ekmelüddîn Muhammed b. Mahmûd b. Ahmed. el-ʿİnâye şerhi’l-Hidâye. 6 Cilt. Beyrut: Darü’l-kütübü’l-ilmiyye, 2007.
• Bilgin, Ahmet. “İslam Hukukunda İrtifak Haklarının Mahiyeti”. Dicle Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 5 (1991), 79-113.
• Bingöl, Abdulkuddüs. “İstikrâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/358-359. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Boynukalın, Ertuğrul. “Makāsıdü’ş-Şerîa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/423-427. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Candan, Abdurrahman. İslâm Hukukunda İllet Tespit Yöntemleri (Ta’lîl). Konya: Selçuk Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2005.
• Cessâs, Ebû Bekir Ahmed b. ʿAlî er-Râzî el-. el-Fuṣûl fi’l-ʾUsûl. 4 Cilt. Kuveyt: Vezâretu’l-ʾEvḳâfi’l- Kuveytiyye, 1414/1994.
• Çiftci, Adem. “Hanefî Mezhebinin Kurucu İmamlarından Züfer b. Hüzeyl’in İstihsana Yaklaşımı. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21/1 (2017), 107-146.
• Çiftci, Adem. “Vaktinden Önce Yapılan Tasarrufların Fıkhî Hükümlere Etkisi (Aile Hukuku Özelinde)”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 33 (2019), 361-390.
• Debûsî, Ebû Zeyd Abdullāh (Ubeydullāh) b. Muhammed b. Ömer b. Îsâ. Takvîmü’l-edille fi’l-usûl. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asrıyye, 2006.
• Dede, Nusret. “Fıkıhta Yolcuya Sağlanan Kolaylıklar”. Dergiabant 5/10 (15 Aralık 2017), 98-110.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “Maslahat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/79-94. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2013.
• Fâsî, Allâl. Makâsıdü'ş-şerîati'l-islâmiyye ve Mekârimiha. thk. İsmail el-Hasenî. Kahire: Dâru’s-Selâm, 2. Basım, 2013.
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed. el-Müstasfâ min ʿilmi’l-usûl. 2 Cilt. Dımaşk: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 2. Basım, 2012.
• Gezgin, Yusuf Erdem. “Hanefî Mezhebinde Kurala Aykırılıktan (İstihsan) Kurala (Kıyas) Dönüş”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 30 (2017), 179-203.
• Görgün, Tahsin. “Tecdid”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/234-239. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Habbâzî, Ebû Muhammed Celâleddîn Ömer b. Muhammed el-Hucendî el-. el-Muğnî fî usûli’l-fıkh. thk. Mazhar Beka Muhammed. Mekke: Merkezü’l-Bahsi’l-ilm ve İhyâi’t-Türâsi’l-İslâmî, 1983.
• Hacak, Hasan. İslâm Hukukunda İrtifak Hakları ve İlgili Kavramların Gelişimi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 1993.
• Hallâf, Abdülvahhâb. İlk Dönem İslam Hukuku: Yasama, Yargı ve Yürütme. Çev. Abdülhadi Timurtaş. İstanbul: Pınar Yayınları, 2006.
• Kâsânî, ʿAlâʾuddîn Ebûbekir b. Mesʿûd b. Ahmed el-Hanefî. Bedâʾiʿu’s-sanâʾiʿ fî tertîbi’ş-şerâʾiʿ. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 2. Basım, 1406/1986.
• Mevsılî, Ebü’l-Fazl Mecdüddîn Abdullāh b. Mahmûd b. Mevdûd. el-İhtiyâr li-taʿlîli’l-Muhtâr. Kâhire, 1937.
• Mevsılî, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Kurtubî. Bidâyetü’l-müctehid ve Nihâyetü’l-muḳteṣid - Thk. Ferîd Abdulaziz el-Cindî. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-hadis, 2004.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât Hâfızüddîn Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd. Menârü’l-envâr fî usûli’l-fıkh. thk. İlyas Kablân. Lübnan: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 2016.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât Hâfızüddîn Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd. Şerhu’l-Müntehab fî usûli’l-mezheb. thk. Sâlim Öğüt. 2 Cilt. Dijital Basımevi, ts.
• Pekcan, Ali. İslâm Hukukunda Gâye Problemi: (Zarûriyyât - Hâciyât - Tahsîniyyât). İstanbul : Ek Kitap, 2012.
• Pezdevî, Ebü’l-Hasen Ebü’l-Usr Fahrü’l-İslâm Alî b. Muhammed b. el-Hüseyn b. Abdilkerîm. Kenzü’l-vüsûl ilâ maʿrifeti’l-usûl. thk. Sâid Bekdâş. Kahire: Dâru’s-Selâm, 3. Basım, 2021.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. Usûlü’s-Serahsî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, ts.
• Serahsî, Muhammed b. Ahmed b. Ebî Sehl Şemsü’l-ʾeimme. el-Mebsût. thk. Halîl Muhyiddîn el-Meyis. 30 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr li’t-Tabâʿati ve’n-Neşri ve’t-Tevzîʿi, 1421/2000.
• Şa’ban, Zekiyyüddîn. İslam Hukuk İlminin Esasları. Çev. İbrahim Kâfi Dönmez. Ankara: Türkiye Diyanet Yayınları Vakfı, 38. Basım, 2021.
• Şâtıbî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Mûsâ b. Muhammed el-Lahmî. el-Muvâfakât fî usûli’ş-şerîa. thk. Muhammed el-İskenderânî - Adnan Derviş. Beyrut: Dâru’l-Kitab el-Arabî, 2012.
• Şelebî, M. Mustafa. Taʿlîlü’l-ahkâm. Beyrut: Dârü’n-Nehdati’l-Arabiyye, 1981.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn Ömer b. Burhâniddîn Abdillâh el-Herevî el-Horâsânî. Telvîh ilâ keşfi hakāʾiki’t-Tenkīh. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 2013.
• Türcan, Talip. “Sünnî ve Mu‘tezilî Fıkıh Usûlünün Tanımlanmasında Bir Kriter Olarak Şer‘îlik Algısı ve İbâha Alanının Şer‘îliği Sorunu Bağlamında Bir Örnekleme”. Marife: Bilimsel Birikim (Marife: Dini Araştırmalar Dergisi) 3 (2005), 195-211.
• Yaran, Rahmi. “İhtiyaç”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/573-574. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Yubi, Muhammed Sa’d b Ahmed b Mes’ud el-. Makasıdü’ş-şeriati’l-islamiyye ve alakatuha bi’l-edilleti’ş-şer’iyye. Demmâm: Dâru İbni’l-Cevzi, 1429.
• Zeydân, Abdülkerim. el-Vecîz fî usûli’l-fıkh. Beyrut. Müessesetü’r-Risâle, 2009.
• Zeylaʿî, ʿOs̱mân b. ʿAlî b. Mihcen el-Bâriʿî Fahruddîn el-Hanefî. Tebyînu’l-hakâîk şerhu Kenzi’d-dakâik ve Hâşiyeti’ş-Şelebî. Bulak; Kahire: el-Matbaʿatu’l-Kubrâ’l-Emîrîyye, 1313.
• Zühaylî, Vehbe. Usûlü’l-fıhhi’l-İslâmî. 2 Cilt. Dımaşk: Dârü’l-Fikr, 1986.