KASAS SÛRESİ 38. ÂYET BAĞLAMINDA KUR’ÂNI KERÎM’DEKİ TARİHSEL VERİNİN RASYONEL OLMADIĞI İDDİASI

Yıl 2018, Cilt: 6 Sayı: 12, 394 - 415, 30.12.2018

Bayram Ayhan

Öz

Kur’ân kıssalarını konu edinen ve doktora tezi
uzun bir süre gündem oluşturan Muhammed Ahmed Halefullah (ö. 1997) Kur’ân’da
mitolojinin varlığının yanı sıra, bazı kıssaların da rasyonel tarihi veri
içermediğini, hatta hatalı olabileceğini söyler. Müellife göre bazı kıssalara
dair bilgi Yahudiler’e sorularak öğrenilmiş, daha sonra Hz. Peygamber’e
sorulduğunda ise Kur’ân Yahudiler’in zikrettiği ve muhatabın zihninde var olan muhtevayı
aynen aktarmak durumunda kalmıştır. Makalemize konu olan Kasas Sûresi 38. ayeti
de mezkur kanaate iki olgu bağlamında muhatap olmuştur. İlki, ayette Firavun’un
hitap ettiği kişinin Hâmân olamayacağıdır. Çünkü Kitab-ı Mukaddes’e göre Hâmân
Hz. Musa’dan sonra yaşamış bir kişiliktir, ayette tarihsel veri hatası vardır.
İkincisi, söz konusu ayette Firavun Hâmân’dan tuğla pişirerek bir bina
yapmasını emreder. Bu bilgi tarihi verilerle uygunluk arz etmemektedir. Çünkü
Hz. Musa’nın yaşadığı dönemde Mısır’ın mimari yapılarında kullanılan malzeme
taştır. Muhammed İzzet Derveze (ö. 1984), zımnen Yahudiler’den bilgi alan Mekkeliler’in
Mısır yapıtlarında tuğla kullanıldığı bilgisine sahip olduğu için ayetin tarihsel
zemindeki rasyonel veriyi değil, muhatabın zihnindeki bilgiyi esas aldığını
zikreder. Makale, ayete yöneltilen her iki eleştirinin yanlışlığını, ayetteki
bilginin tarihsel zemindeki gerçek duruma/veriyle mutabık olduğunu ve Kur’ân’ın
tarihsel olarak hatalı bilgi içermediğini savunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Tarihsel hata, Hâmân, Firavun, Qur’ân, Kitab-ı Mukaddes

THE ALLEGATION HISTORICAL DATAS IN THE QUR’AN PARABLES IS NOT RATIONAL IN THE CONTEXT OF 38th VERSE OF SÛRAH AL-KASAS

Öz

Mohammad Ahmad Halefullah says that the historical datas in the Qur’an parables aren’t rational as well as there can be mythology in the Qur’an. According to him some parables are learned from Jewish and when they are asked prophet Mohammad the Qur’an is constrained to say information Jewish. This opninion will be analyzed in the context of the verse 38th of Surah al-Kasas. This verse is confronted two cases in the context of mentioned opinion. Firstly, the man appealed by Pharaoh can not be Haman. According to the Old Testament Haman has lived after Moses. Secondly, Paharaoh says to Haman to burn bricks in the fire and build a building. This data isn’t appropriate with historical datas. Because the materyal in the architectural builds in that time in Egypt was stone. The article defends that the information in the Qur’an agreed to historical data and there isn’t historical mistakes in the Qur’an. 

Anahtar Kelimeler

Historical mistake, Haman, Pharaoh, Qur’an, Old Testament

Kaynakça

• Abdi Rabbih, Seyyid Abdu'l-Hafız, Buhûs fî kasasi'l-kur'ân, Beyrut: Daru’l-Kutubi'l-Lubnân, 1972.
• Abduh, Muhammed, Risâletu’t-Tevhîd, Mısır: Mektebetu’l-Kâhire, 1379/1960.
• Abdurrezzak b. Hemmâm, Tefsîru’l-kur’ân (thk. Mustafa Müslim Muhammed), Riyad: Mektebetu’r-Rüşd, 1989, I-III.
• Afetinan, Eski Mısır Tarih ve Medeniyeti, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1987, s. 123-129.
• Akyüz, Vecdi, Kur’ân’da Siyasi Kavramlar, İstanbul: Kitabevi Yayınları, 1998.
• Aldemir, Halil, “Vahiy Öncesi Kur’ân Kıssaların Bilinebilirliği”, Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 11/1 (2011), 195-218.
• Ali, Cevad, el-Mufassal fî târîhi’l-‘arab kable’l-islâm, y.y: Neşru Câmiati Bağdad, II. Baskı, 1413/1993, I-X.
• Âlûsî, Muhammed Şükrî, Bulûğu’l-ereb fî marifeti ahvali’l-‘arab (thk. Muhammet Behcet el-Eserî), Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, ts., I-III.
• Arpaguş, Hatice Kübra, “Mitoloji, Kur’ân-ı Kerim Kıssaları ve Kültürel Miras”, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 25/2 (2003), 5-24.
• Ateş, Süleyman, Yüce Kur’an’ın Çağdaş Tefsiri, İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat, 1988.
• Âtıfu’z-Zeyn, Semîh, Hareketu’t-târîh fi’l-mefhumi’l-islâmî, Beyrut: Dâru’l-Kutub’il-Lubnânî, 1985.
• Behiyy, Muhammed, İslami Düşüncede Oryantalist Etki (çev. İbrahim Sarmış), Ekin Yayınları, İstanbul 1996.
• Beydâvî, Nâsıruddîn Ebu’l-Hayr Abdullah b. Ömer, Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl: tefsîru’l-beydâvî (thk. Muhammed Abdurrahman el-Maraşlî): Beyrut: Dâru İhyâi’t-turâsi’l-Arabî, ts., I-IV.
• Bikâi, Ebu’l-Hasan İbrahim b. Ömer, Nazmu’d-dürer fi tenâsubi’l-âyâti ve’s-suver, Kahire: Dâru’l-Kutubi’l-İslami, I-XXII.
• Bozkurt, Nebî– Küçükaşcı, Mustafa Sabri, “Mescid-i Nebevi”, TDV İslam Ansiklopedisi, (DİA), XXIX, 288-290.
• Bucaille, Maurice, Moses and pharaoh in the bible, qur’ân and history, Kuala Lumpur: Islamic Book Trust, 2008.
• Cerrahoğlu, İsmail, Tefsir Usulü, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1997.
• Cündî, Enver, et-Târîh fî mefhûmi’l-islâm, Kâhire: Dâru’l-Ensâr, 1979.
• Cürcânî, Muhammed Şerîf, Kitâbu’t-tarîfât, Beyrut: Mektebetu Lübnan, 1985,
• Çağatay, Neşet, İslam’dan Önce Arap Tarihi ve Cahiliye Çağı, Ankara: Mars Matbaası, 1957.
• Çimen, Abdullah Emin, Niçin Helak Oldular? Kur’ân-ı Kerim’de Helâk Kavramı, Yeni Akademi Yayınları, 2008.
• Demir, Şehmus, Mitoloji, Kur’ân Kıssaları ve Tarihî Gerçeklik, İstanbul: Beyan Yayınları, 2003. Demir, Şehmus, “Kitab-ı Mukkaddes’i Mitolojik Unsurlardan Arındırma Çabası ve Kur’ân Kıssalarının Tarihi Gerçekliği”, İslami İlimler Dergisi, 9/1 (2014) 103-123.----------, Tefsir Usûlü, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2016.
• Derveze, İzzet, el-Kur’ânu’l-Mecîd, Kur’ânı Anlamada Usûl (çev. Vahidettin İnce), İstanbul: Ekin Yayınları, 2008.----------, et-Tefsîru’l-Hadîs: Nüzul Sırasına Göre Kur’an Tefsiri (çev. Şaban Karataş, Ahmet Çelen, Ekrem Demir), İstanbul: Ekin Yayınları, 1998. ----------, et-Tefsîru’l-hadîs: tertibu’s-süver hasebe’n-nüzûl, Kahire: Dâru İhyâi’l-Kutubi’l-Arabi, 1383/1964. ----------, Kur’ân Cevap Veriyor, İstanbul: Yöneliş Yayınları, 1988.
• Duman, Mehmet Zeki, Beyânu’l-Hak: Kur’ân’ı-Kerîm’in Nüzul Sırasına Göre Tefsiri, Ankara: Fecr Yayınevi, 2008, I-III.
• Ebu Hayyân, Muhammed b. Yûsuf, Tefsîru’l-bahri’l-muhît (thk. Adil Ahmed Abdulmevcud), Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1993, I-VIII.
• Ebu Suud, İrşâdu’l-akli’s-selîm ilâ mezâya’l-kitâbi’l-kerîm: tefsir eb’is-suûd (thk. Abdulkadir Ahmed Atâ), Riyâd: Mektebetu’r-Riyâd el-Hadîse, 1971, I-V.
• Ebu Zeyd, Nasr Hamid, “Tarihte ve Günümüzde "Kur' an Te'vili" Sorunsalı”, İslami Araştırmalar, 9/4 (1996), 24-43.
• Eisenberg, J., “Hâmân” MEB İslam Ansiklopedisi, V, 178.
• Eliade, Mircea, Mitlerin Özellikleri (çev. Sema Rifat), İstanbul: Simavi Yayınları, 1993.
• Erdem, Sargon, “Bâbil”, TDV İslam Ansiklopedisi (DİA), IV, 394-395.
• Esed, Muhammed, Kur’an Mesajı: Meal-Tefsir (çev. Cahit Koytak, Ahmet Ertürk), İstanbul: İşaret Yayınları, 2002.
• Ezrâkî, Muhammed b. Abdullah b. Ahmed, Ahbâru mekke vemâ câe fîhâ mine’l-âsâr (thk. Abdulmelik b. Duheyş), y.y: Mektebetu’l-Esedî, 2003, I-II.
• Fâkihî, Muhammed b. İshak b. Abbas, Ahbâru Mekke fî kadîmi’d-dehr ve hadîsih (thk. Abdullah b. Duheyş), Beyrut: Dâru Hadr, 1994, I-VI.
• Ferrâ, Ebu Zekeriyya, Maâni’l-kur’ân li’l-ferrâ (thk. Ahmed Yusuf Necâtî-Muhammed Ali Neccâr), Mısır: Daru’l-Mısriyye Li’t-Te’lif ve’t-Terceme, ts., I-III.
• Görgün, Tahsin “Kur’ân Kıssalarının Neliği (Mahiyeti) Üzerine”, IV. Kur’ân Sempozyumu, 17-18 Ocak 1998, Ankara: Fecr Yayınları, 1998, 19-40.
• Günaltay, Mehmet Şemsettin. İslam Öncesi Arap Tarihi, (sadeleştiren M. Mahfuz Söylemez), Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2006.
• Halefullah, Muhammed Ahmed, el-Fennu’l-kasasî fi’l-kur’âni’l-kerîm, Kahire: el-Mektebetu’l-Mısriyye, 1999. ----------, Kur’ân’da Anlatım Sanatı (çev. Şaban Karataş), Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017.
• Halîl, İmâduddîn, İslamın Tarih Yorumu (çev. Ahmet Ağırakça), İstanbul: Risale Yayınları, 1988.
• Harman, Ömer Faruk, “Firavun”, TDV İslam Ansiklopedisi (DİA), XIII, 118-121.----------, “Mûsa”, TDV İslam Ansiklopedisi (DİA), XXXI, 207-213.
• Hatib, Muhammed Abdülkerim, el-Kasasu'l-kur'ân fi mantûkihî ve mefhûmih, Lübnan: Dârul-Marife Li’t-Tabâa ve’n-Neşr, 1975.
• Havva, Said, el-Esâs fi’t-tefsîr, Kâhire: Dâru’s-Selâm, 2003, I-XI.
• Hâzin, Ali b. Muhammed b. İbrahim, Tefsîru’l-hâzin: lubâbu’t-te’vîl fi maâni’t-tenzîl, Mısır: Dâru’l-Kutubi’l-‘Arabiyye el-Kubrâ, ts., I-IV.
• Hook, Samuel Henry, Ortadoğu Mitolojisi (çev. Alâeddin Şenel), Ankara: İmge Kitabevi, 4.Baskı, 2002.
• İbn Âşûr, Muhammed b. Tâhir, Tefsîru’t-tahrîr ve’t-tenvîr, Tunus: ed-Dâru’t-Tûnusiyye, 1984, I-XXX.
• İbn Atiyye, Ebu Muhammed Abdulhak b. Gâlib, el-Muharreru’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-azîz (thk. Abdusselam Abduşşâfî), Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2001, I-VI.
• İbn Cüzeyy, Ebu’l-Kâsım muhamed b. Ahmed, et-Teshîl li u’lûmi’t-tenzîl (thk. Muhammed Sâlim Hâşim), Lübnan: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1995, I-II.
• İbn Ebî Zemenîn, Muhammed b. Abdullah, Tefsiru’l-kur’âni’l-azîz li ibni zemenîn (thk. Muhammed b. Mustafâ el-Kenz- Ebu Abdullah Hüseyn b. Ukkâşe), Kahire: el-Fârûku’l-Hadîse li’t-Tabâa ve’n-Neşr, 2002, I-V.
• İbn Fâris, Ebu’l-Hüseyn, Mu’cemu mekâyîsi’l-luğa (thk. Abdusselam Muhammed Harun), y.y: Dâru’l-Fikr, 1979, I-VI.
• İbn Kesir, Ebu’l-Fidâ İsmail b. Ömer, Tefsîru’l-kur’âni’l-azîm (thk. Sâmî b. Muhammed es-Sellâme), Riyad: Dâru Tayyibe li’n-Neşr, 1997, I-VIII.
• İbn Kuteybe, Ebu Muhammed Abdullah b. Müslim, Tefsîru ğarîbi’l-kur’ân (thk. Seyyid Ahmed Sakr), Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1978.
• İbn Manzur, Muhammed b. Mükrim, Lisânu’l-arab, Beyrut: Dâru Sâder, ts., I-XV.
• İbnu’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Cemâluddîn Abdurrahmân, Zâdü’l-mesîr fî ‘ilmi’t-tefsîr, Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2002, I-IX.
• İsfehâni, Muhammed b. Mufaddal Ragıp, el-Müfredât fî ğarîbi’l-kur’ân (thk. Muhammed Seyyid Geylânî), Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, ts.
• Jeffery, Arthur, The foreign vocabulary of the qur’an, Baroda: Oriental Institute, 1938.
• Kara, Necati, Kur’ân’a Göre Hz. Musa, Firavun ve Yahudiler, Ankara: Seha Neşriyat, 1991.
• Karaman, Hayrettin v.dğr., Kur’an Yolu Türkçe Meal ve Tefsir, Ankara, DİB Yayınları, 2007, III. Baskı, I-V.
• Kâsımî, Muhammed Cemâluddîn, Tefsîru’l-kâsımî: mehâsinu’t-te’vîl (nşr. Muhammed Fuad Abdulbâkî), Kâhire: Dâru İhyâi’l-Kutubi’l-A’rabî, 1957, I-XVII.
• Kaya, Remzi, “Kur’ân-ı Kerim Kıssaları ve Düşündürdükleri”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 11/2 (2002), s. 31-58.
• Kayaer, Osman, İslam Anlayışımız Üzerine Makaleler, Ankara: Fecr yayınevi, 2000.
• Keylanî, Necip, Kur’ân Kıssaları Ve İslâmî Edebiyat (çev. Ahmet Nedim Serinsu), İstanbul: İlim Ve Sanat Yayınları, 1997.
• Kılıç, Sadık, “Târih Felsefesi Açısından Kıssalar”, IV. Kur’ân Sempozyumu, 17-18 Ocak1998, Ankara: Fecr Yayınları, 1998, 74-96 .----------, Mitoloji Kitab-ı Mukaddes ve Kur'an-ı Kerim, İzmir: Nil Yayınları, 1993, ----------, Tarihsellik Ve Akılcılık Bağlamında Kur’ân’ı Anlama Sorunu, İstanbul: İhtar Yayınları, 1999.
• Kurtubî, Ebu Abdullah Muhammed b. Ahmed, el-Câmi’ li-Ahkâmi’l-kur’an (thk. Hişam Semir el-Buhârî), Riyad: Dâru Âlemi’l-Kutub, 1372/1952, I-XXI.
• Kutup, Seyyid, Kur’ân’da Edebî Tasvir (çev. Süleyman Ateş), Ankara: Hilal Yayınları, 1967.
• Kuzgun, Şaban, “Hâmân”, TDV İslam Ansiklopedisi (DİA), XV, 436-437.
• Mâturîdî, Ebu Mansur Muhammed, Tevilâtu ehli’s-sünne: tefsîru’l-mâturîdî (thk. Mecdî Basillûm), Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İ’lmiyye, 2005, I-X.
• Mâverdî, Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Habîb, en-Nüket ve’l-u’yûn: tefsîru’l-mâverdî (thk. Abdulmaksûd bin Abdurrahîm), Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, I-VI.
• Mehran, Muhammed Beyyûmî, Dirâsât târihiyye minel’kur’âni’l-kerîm, Beyrut: Dâru’n-Nahdati’l-Arabiyye, 1988, I-II.
• Merâğî, Mustafa, Tefsîru’l-merâğî, Mısır: Matbaatu Mustafa el-Halebî, 1946, I-XXX.
• Mevdûdî, Ebu’l-A’lâ, Tefhîmu’l-kur’ân, İstanbul: İnsan Yayınları, 2000, I-VII.
• Mukâtil b. Süleyman, Tefsîru mukâtil b. süleyman (thk. Abdullah Muhammed Şehhâte), Beyrut: Müessesetu’t-Târîhi’l-Arabî, 1423/2002, I-V.
• Mutahhari, Murtaza, Social and Historical Change (trans., Rudolf Campbell), Berkeley: Mizan Press, 1986.
• Nahhâs, Ebu Cafer, Meâni’l-kur’ân (thk. Muhammed Ali es-Sâbûnî), Mekke: et-Turâsu’l-İslâmî, 1408/1988, I-VI.
• Nakre, Tuhamî, Saykuluciyyetu'l-kıssa fi'l-kur'ân, Tunus: eş-Şirketu't-Tunusiyye li't-Tevzi', 1974.
• Nesefî, Ebu’l-Berekât Abdullah b. Ahmed, Tefsiru’n-nesefî: medâriku’t-tenzîl ve hadâiku’t-te’vîl (thk. Yusuf Ali Bedîvî), Beyrut: Dâru’l-Kelâmi’t-Tayyib, 1997, I-III.
• Okumuş, Ejder, Kur’ân’da Toplumsal Çöküş, İstanbul: İnsan Yayınları, 1995.
• Özsoy, Ömer – Güler, İlhami, Konularına Göre Kur’ân Sistematik Kur’ân Fihristi, Ankara: Fecr Yayınevi, 2001.
• Özsoy, Ömer, Sünnetullah: Bir Kur’an İfadesinin Kavramlaşması, Ankara: Fecr Yayınları, 2017.
• Öztürk, Mustafa, Kıssaların Dili, Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015.
• Paret, Rudi, Kur'an Üzerine Makaleler (çev. Ömer Özsoy), Ankara: Bilgi Vakfı Yayınları, 1995.
• Râzî, Fahreddîn, Mefâtîhu’l-ğayb: tefsîru’r-râzî, Lübnan: Dâru’l-Fikr Li’t-Tabaa ve’n-Neşr, 1981, I-XXXII.
• Rıdvân, Fethi, el-Kıssatu’l-kur’âniyye, Kâhire: Dâru’l-Hurriye Li’s-Sahâfe ve’t-Tabâa, 1986.
• Rızâ, Reşid, Tefsîru’l-menâr, Mısır: Mektebetu’l-Kâhire, 1960, I-XII.
• Rûmî, Fehd b. Abdirrahman, Menhecu'l-medreseti'l-akliyyeti'l-hadîseti fi't-tefsîr, Beyrut: Muessesetu'r-Risale, 1981, I-II.
• Sa’lebî, Ebu İshak Ahmed, el-Keşf ve’l-beyân: tefsîru’s-sa’lebî (thk. Muhammed İbn Âşûr), Beyrut: Dâru İhyai’t-Turasi’l-Arabî, 2002, I-X.
• Sadr, Muhammed Bakır, Kur’ân Okulu (çev. Mehmet Yolcu), Ankara: Fecr Yayınları, 1995.
• Saka, Şevki, Kur’ân’ı Kerim’in Davet Metodu, İstanbul: Seha Nesriyat, 1991.
• Sayı, Ali, Firavun Hâmân ve Karun Karşısında Hz. Musa, İstanbul: İz Yayıncılık, 1992.
• Seâlîbî, Abdurrahman b. Muhammed Ebu Zeyd, el-Cevâhiru’l-hisân fî tefsîri’l-Kur’ân: tefsîru’s-seâlibî (thk. Abdulfettah Ebu Sünne), Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1997, I-V.
• Semerkandî, Ebu’l-Leys Nasr b. Muhammed İbrahim, Tefsîru’s-semerkandî: bahru’l-ulûm (thk. Muhammed Muavvız- Âdil Ahmed Abdulmevcûd), Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1993, I-III.
• Sıddıkî, Mazharuddîn, Kur’ân’da Tarih Kavramı (çev. Süleyman Kalkan), İstanbul: Pınar Yayınları, 1990.
• Soysaldı, Mehmet, Kur’ân’ı Anlama Metodolojisi, Ankara: Fecr Yayınevi, 2001.
• Suyûtî, Celâleddîn, ed-Dürrü’l-mensûr fi’t-tefsîri bi’l-me’sûr (thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî), Kahire: Merkezu Hicr Li’l-Buhûs, 2004, I-XVII.
• Süddî el-Kebîr, Tefsîru süddî el-kebîr (thk. Muhammed Atâ Yûsuf,) Beyrut: Dâru’l-Vefâ, 1993.
• Syed, Sher Muhammed, “Historicity of the Haman’s Mentioned in the Quran and the Bible", Journal of the Research Society of Pakistan, 26/3 (1989) 33-52.
• Şarkavî, İffet Muhammed, el-Fikru'd-dînî fi muvâceheti'l-asr, Beyrut: Daru'l-Avde, 1979.
• Şengül, İdris, “Kur’ân Mesajını Ulaştırmada Kıssaların Önemi”, I. Kur’ân Sempozyumu, 1-3 Nisan 1994, Ankara: Bilgi Vakfı Yayınları: 1994, s. 122-156.----------, Kur’ân Kıssaları Üzerine, İzmir: Işık Yayınları, 1994.
• Şeriati, Ali, İslam, Bilim (çev. Faruk Alptekin), Van: Bilge Adam Yayınları, 2006.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali b. Muhammed, Fethu’l-kadîr: el-câmiu beyne fenniyyi’r-rivâyeti ve’d-dirâyeti min i’lmi’t-tefsîr (thk. Abdurrahman Umeyra), y.y: Dâru’l-Vefâ, ts., I-V.
• Şimşek, Mehmet Sait, Günümüz Tefsir Problemleri, İstanbul: Esra Yayınları, 1997.
• Şimşek, Said, Kur’ân Kıssalarına Giriş, Konya: Kardelen Yayınları, 2013.
• Taberî, Ebu Cafer Muhammed, Câmiu’l-beyân an te’vîli âyi’l-kur’ân (thk. Abdullah bin Abdulmuhsin et-Türkî), Kahire: Merkezu’l-Buhûs ve’d-Dirâsâti’l-Arabiye, 2001, I-XXVI.
• Vâhidî, Ebu’l-Hasan Ali b. Ahmed, el-Vasît fî tefsîri’l-kur’âni’l-mecîd (thk. Adil Ahmed Abdulmarsûd- Ali Muhammed Muaviz) Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1994, I-IV.
• Watt, William Montgomery, "Batılı İlim Adamlarının Kur’ân'a Yaklaşımları" (çev. Selahattin Eroğlu), Uluslararası Birinci İslam Araştırmaları Sempozyumu, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları, 1985. ----------, Kur’ân'a Giriş (çev. Süleyman Kalkan), Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2000. ----------, İslami Hareketler ve Modernlik (çev. Turan Koç), İstanbul: İz Yayınları, 1997.
• Yalçın, Cavit, Kavimlerin Helâki, İstanbul: Vural Yayıncılık, 2000.
• Zebîdî, Muhammed Murtaza Hüseynî, Tâcu’l-arûs min cevâhiri’l-kâmûs (thk. Mustafa Mecâzî), Kuveyt: et-Turâsu’l-Arabî, 1977, I-XXXX.
• Zeccâc, Ebu İshak İbrahim, Maâni’l-kur’ân ve i’râbuhû (thk. Abdulcelil Şulbî), Beyrut: Âlemu’l-Kutub, 1988, I-V.
• Zemahşerî, Muhammed b. Ömer, el-Keşşâf an hakâiki ğavâmidi’t-tenzîli ve uyûni’l-ekvali fi vucûhi’t-te’vîl (thk. Adil Ahmed Abdulmevcud), Riyad: Mektebetu’l-Abikan, 1998, I-VI.
• Zuhayli, Vehbe, el-Kıssatu’l-kur’âniyye, hidâyetun ve beyânun, Beyrut: Dâru’l-Hayr, 1992. ----------, et-Tefsiru’l-münîr, Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 2009, I-X.