The Connection Between Contractus Mohatrae and ʿĪnah Sale in Islamic Law

Yıl 2024, Cilt: 12 Sayı: 2, 648 - 673, 30.11.2024

Yasin Gökgöz

https://doi.org/10.33931/dergiabant.1549508

Öz

This study focuses on a type of contract known in medieval canon law as “contractus mohatrae”, which enabled usurious transactions under the guise of a sale but was prohibited by the Church. Furthermore, it investigates the claim of whether the issue presented as the source of this contract in Roman law is the same as the “ʿīnah sale” in Islamic law (fiqh). Within the scope of the study, emphasis is placed on what exactly the term “contractus mohatrae” was used to signify in church law and medieval literature in general, the connection of the contract with Classical Roman law, the origin of the word “mohatra” and its equivalent in fiqh, the meanings in which the expression “mukhāṭara” is used in fiqh, and the relationship of the contract to the “ʿīnah sale”. Finally, it examines what the ʿīnah sale signified within early Islamic sources and what it corresponded to the terminology of fiqh.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Roman Law, Medieval Church Law, Contractus Mohatrae, ʿĪnah Sale, Usury

Contractus Mohatrae ve Fıkıhtaki Îne Satışıyla İlişkisi

Öz

Bu çalışma, Orta Çağ kanon/kilise hukukunda “contractus mohatrae” adıyla bilinen ve satış görüntüsü altında tefecilik işlemini mümkün kılan, ancak kilise tarafından yasaklanmış bir sözleşme türüne odaklanmaktadır. Ayrıca bu sözleşmenin Roma hukukundaki kaynağı olarak gösterilen meseledeki işlem ile İslam hukukundaki îne satışının aynı olup olmadığı iddiası araştırılmaktadır. Çalışma kapsamında, “contractus mohatrae” teriminin kilise hukukunda ve genel olarak Orta Çağ edebiyatında tam olarak neyi ifade etmek için kullanıldığı, sözleşmenin Klasik Dönem Roma hukukuyla bağlantısı, “mohatra” kelimesinin kökeni ve fıkıhtaki karşılığının ne olduğu, muhâtara ifadesinin fıkıhta kullanıldığı anlamlar ve sözleşmenin îne satışıyla ilişkisi üzerinde durulmaktadır. Son olarak îne satışının erken dönem İslam kaynaklarında neyi ifade ettiği ve fıkıh terminolojisinde neye karşılık geldiği incelenmektedir.

Anahtar Kelimeler

İslâm Hukuku, Roma Hukuku, Orta Çağ Kilise Hukuku, Contractus Mohatrae, Îne Satışı, Ribâ

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel. el-Müsned. Kahire: Müessesetü Kurtuba, 1989.
• Askalânî, İbn Hacer. Fethu’l-Bârî bi şerhi Sahîhi’l-Buhârî. Beyrut: Dâru’l-ma‘rife, 1379.
• Askalânî, İbn Hacer. Tehzîbü’t-Tehzîb. Haydarâbâd: Matba‘atü dâireti’l-me‘ârif, 1326.
• Askalânî, İbn Hacer. Telhîsu’l-habîr. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1419/1989.
• Atak, Ali Selkor. Roma Hukukunda Tüketim Ödüncü Sözleşmesi (Karz Akdi-Mutuum). İstanbul: On İki Levha Yayıncılık, 2022.
• Aynî, Bedreddin. el-Binâye fî şerhi’l-Hidâye. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1420/2000.
• Bardakoğlu, Ali. “Kumar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Beyhakî. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdülkadir Atâ. Beyrut: Dâru’1-kütübi’l-ilmiyye, 424/2003.
• Beyhakî. Şu‘abü’l-îmân. thk. Abdülalî Abdülhamîd Hâmid. Riyad: Mektebetü’r-rüşd, 1423/2003.
• Braudel, Fernand. Medeniyet ve Kapitalizm. çev. Mustafa Özel. İstanbul: İz Yayıncılık, 1991.
• Buhârî, Burhaneddin. el-Muhîtu’l-Burhânî. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1424/2004.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Muhammed Züheyr b. Nâsır. Beyrut: Dâru tavki’n-necât, 1422/2001.
• Cardahi, Choucri. “Le Prêt à Intérêt et l'usure au Regard des Légistations Antiques, de la Morale Catholique, du Droit Moderne et de la Loi Islamique”, Revue Internationale de Droit Comparé 7/3 (Temmuz-Eylül 1955).
• Cessas. Ahkâmü’l-Kur’ân. thk. Muhammed Sadık el-Kamhâvî. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-‘Arabî, 1405.
• Cessas. Muhtasaru İhtilâfi’l-ulemâ. thk.Abdullah Nezîr Ahmed. Beyrut: Dâru’l-beşâiri’l-İslâmiyye, 1417.
• Cevâd Ali. el-Mufassal fî târîhi’l-‘Arab kable’l-İslâm. b.y. İntişârâtü’ş-Şerîf Radî, 1380.
• Cevherî, İsmail b. Hammâd. es-Sıhâh. thk. Ahmed Abdülgafûr Attâr. Beyrut: Dâru’l-melâyîn, 1407/1987.
• Demir, İbrahim Halil. İslam Borçlar Hukukunda Bey‘u’l-îne. Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Denzinger, Henrico. Enchiridion Symbolorum. Friburg: Herder, 1911.
• Derdîr. eş-Şerhu’s-sagîr ‘alâ Akrabi’l-mesâlik ilâ mezhebi’l-İmâm Mâlik. thk. Mustafa Kemal Vasfî. Kahire: Dâru’l-me‘ârif, ts.
• Dozy, Reinhart. Tekmiletü’l-me‘âcimi’l-‘Arabiyye. çev. Muhammed Selim en-Na‘îmî. Bağdat: Vizâretü’s-sakâfe ve’l-i‘lâm, 1979-2000.
• Ebû Bekir İbn Yûnus es-Sıkıllî. el-Câmi‘ li-mesâ’ili’l-Müdevvene. Beyrut: Dâru’l-fikr, 1434/2013.
• Ebû Yûsuf. el-Âsâr. thk. Ebu’l-Vefâ el-Afgânî. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1355/1936.
• Eren, Fikret. Borçlar Hukuku Özel Hükümler. Ankara: Yetkin Yayınları, 2019.
• Ezherî, Muhammed b. Ahmed. ez-Zâhir fî garâibi elfâzi’l-İmâm eş-Şâfiî. thk. Mes‘ad Abdülhamid es-Sa‘denî. Kahire: Dâru’t-talâ’i‘, 1994.
• Ezherî, Muhammed b. Ahmed. Tehzîbü’l-lüga. thk. Muhammed İvaz Mur‘ib. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, 2001.
• Ferrâ, Ebû Ya‘lâ. et-Taʿlîḳu’l-kebîr fi’l-mesâʾili’l-ḫilâfiyye beyne’l-eʾimme. Beyrut: Dâru’n-nevâdir, 1431/2010.
• Franciosini, Lorenzo. Vocabolario Italiano e Spagnolo. Venedik: Nella Stamperia Baglioni, 1796.
• Gregorii, Henricus. Dissertatio de Mohatra Contractu. Wittenberg: Literis Matthaei Henckelii, 1663.
• Gumârî, Ebü’l-Feyz İbnü’s-Sıddîk. el-Müdâvî li-ʿileli’l-Münâvî. Kahire: Dâru’l-kütübî, 1996.
• Güney, Necmeddin. Satım Akdi Özelinde İslam Borçlar Hukukunda Garar. Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
• Hamîs, Abdurrahman b. Abdillah. el-Muhâtara fi’l-mu‘âmelâti’l-mâliyye. Riyad: Câmi‘atü’l-İmâm Muhammed b. Su‘ûd el-İslâmiyye, Doktora Tezi, 1432/2011.
• Hârizmî, Muhammed b. Ahmed. Mefâtîhu’l-‘ulûm. thk. İbrahim el-Ebyârî. Beyrut: Dâru’l-kitâbi’l-Arabî, 1409/1989.
• Hattâb. Mevâhibü’l-celîl li-şerhi Muhtaṣarı Halîl. Beyrut: Dâru’l-fikr, 1412/1992.
• Hattâbî, Garîbü’l-hadîs. thk. Abdülkerim el-Garbâvî. Dımaşk: Dâru’l-fikr, 1402/1982
• Herevî, Ahmed b. Muhammed. Kitâbü’l-Garîbeyn fi’l-Kur’ân ve’l-hadîs. thk. Ahmed el-Mezîdî. Mekke: Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâz, 1419/1999.
• Heytemî, İbn Hacer. Tuhfetü’l-muhtâc bi-şerhi’l-Minhâc. Kahire: el-Mektebetü’t-ticâriyye, 1357/1983.
• Homer, Sidney - Sylla, Richard. A History of Interest Rates. New Jersey: John Wiley & Sons, 2005.
• İbn Âbidîn. Reddü’l-muhtâr ‘ale’d-Dürri’l-muhtâr. Beyrut: Dâru’lü-fikr, 1412/1992.
• İbn Ebî Şeybe. el-Musannef. thk. Kemal Yusuf el-Hût. Riyad: Mektebetü’r-rüşd, 1409.
• İbn Emîri’l-Hâc. et-Takrîr ve’t-tahbîr. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1983.
• İbn Hazm. el-Muhallâ. Beyrut: Dâru’l-fikr, ts.
• İbn Kayyim el-Cevziyye. Tehzîbü’s-Sünen. thk. İsmail b. Gazi Merhaba. Riyad: Mektebetü’l-me‘ârif, 1428/2007.
• İbn Kayyim el-Cevziyye. Zâdü’l-me‘âd fî hedyi Hayri’l-‘ibâd. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1415/1994.
• İbn Kudâme, Muvaffakuddin. el-Muğnî. thk. Taha Muhammed ez-Zeynî. Kahire: Mektebetü’l-Kahire, 1968-1388.
• İbn Kurkûl, Meṭâli‘u’l-envâr ‘alâ ṣıḥâḥi’l-âs̱âr. Katar: Dâru’l-felâh, 1433/2012.
• İbn Kuteybe. el-Mesâ’il ve’l-ecvibe fi’l-hadîs̱ ve’l-luga. thk Mervan Atıyye – Muhsin Harâbe. Dımaşk: Dâru İbn Kesîr, 1410/1990.
• İbn Manzûr. Lisânü’l-Arab. Beyrut: Dâru sâdir, 1414.
• İbn Mukbil. Dîvân. nşr. İzzet Hasan. Beyrut: Dâru’ş-şarki’l-‘Arabî, 1416/1995.
• İbn Müflih, Şemseddin. Kitâbü’l-Fürû‘. thk. Abdullah et-Türkî. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1424/2003.
• İbn Rüşd (el-Ced). el-Mukaddimâtü’l-mümehhidât. thk. Muhammed Hacı. Beyrut: Dâru’l-garbi’l-İslâmî, 1408/1988.
• İbn Rüşd (el-Hafîd). Bidâyetü’l-müctehid ve nihâyetü’l-muktesid. Kahire: Dâru’l-hadîs, 1425/2004.
• İbn Sîde. el-Muhassas. thk. Halil İbrahim Ceffâl. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-‘Arabî, 1417/1996).
• İbn Sîde. el-Muhkem ve’l-muhîtu’l-a‘zam. thk. Abdülhamid el-Hindâvî. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 421/2000.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddin. Beyânü’d-delîl ‘alâ ibtâli’t-tahlîl. thk. Hamdî Abdülmecid es-Silefî. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1988.
• İbnü’l-Arabî, Ebû Bekir. el-Kabes fî şerḥi Muvaṭṭa’i Mâlik b. Enes. thk. Muhammed Abdullah Veled Kerim. Beyrut: Dâru’l-garbi’l-İslâmî, 1992.
• İbnü’l-Esîr. en-Nihâye fî garîbi’l-hadîsi ve’l-eser. thk. Tahir Ahmed ez-Zâvî – Mahmud et-Tanâhî. Beyrut: el-Mektebetü’l-ilmiyye, 1399/1979.
• İbnü’l-Hümâm. Fethu’l-kadîr li’l-âcizi’l-fakîr. Beyrut: Dâru’l-fikr, ts.
• İbnü’t-Türkmânî. el-Cevherü’n-nakî fi’r-reddi ‘ale’l-Beyhakî. Beyrut: Dâru’l-fikr, ts.
• Kâdî Abdülvehhâb. el-Ma‘ûne ‘alâ mezhebi ‘âlimi’l-Medîne. thk. Hamîş Abdülhak. Mekke: el-Mektebetü’t-ticâriyye, 1415/1995.
• Kâdî İyâz. et-Tenbîhâtü’l-müstenbaṭa ʿale’l-kütübi’l-müdevvene ve’l-muḫtelaṭa. thk. Muhammed el-Vesîk. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1432/2011.
• Kâdîhan. el-Fetâvâ. thk. Salim Mustafa el-Bedrî. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2009.
• Kanâzi‘î, Ebü’l-Mutarrif. Tefsîru’l-Muvatta. thk. Amir Hasan Sabrî. Katar: Dâru’n-nevâdir, 1429/2008.
• Kârî, Ali. Fethu bâbi’l-‘inâye. thk. Muhammed Nizâr Temîm - Heysem Nizâr Temîm. Beyrut: Dâru’l-erkam, 1418/1997.
• Kâsânî, Bedâi‘u’s-sanâi‘ fî tertîbi’ş-şerâi‘.Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1986.
• Kevsec, İshak b. Mansur. el-Mesâil. Medine: el-Câmi‘atü’l-İslâmiyye, 1425/2004.
• Kurtubî, İbn Battâl. Şerhu’l-Câmi‘i’s-sahîh. Riyad: Mektebetü’r-rüşd, 1423/2003.
• Kurtubî, Muhammed b. Ahmed. el-Câmi‘ li-ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Ahmed el-Berdûnî. Dâru’l-kütübi’l-Mısriyye, 1384/1964.
• Kürâunneml. el-Muntahab min kelâmi’l-Arab. thk. Muhammed el-Ömerî. Mekke: Câmi‘atü Ümmi’l-kurâ, 1409/1989.
• Lessius, Leonardus. De Iustitia et Iure. Anvers: Officina Plantiniana, apud Ioannem Moretum, 1609.
• Necmeddin Güney. Satım Akdi Özelinde İslam Borçlar Hukukunda Garar. Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
• Nemerî, İbn Abdilber. el-İstizkâr. thk. Sâlim Muhammed Atâ – Muhammed Ali Mu‘avvaz. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1421/2000.
• Nemerî, İbn Abdilber. el-Kâfî fî fıkhi ehli’l-Medîne. Riyad: Mektebetü’r-Riyâd, 1400/1980.
• Nesefî, Necmeddin. Tılbetü’t-talebe. İstanbul: el-Matba‘atü’l-‘âmire, 1311.
• Nevevî. Ravzatü’t-tâlibîn ve ‘umdetü’l-müttekîn. thk. Züheyr eş-Şâvîş. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1412/1991.
• Noonan, John. The Scholastic Analysis of Usury. Cambridge: Harward University Press, 1957.
• Onur, Mehmet. İslam Borçlar Hukukunda Risk Teorisi ve Rizikolu Akitler. Erzurum, Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Ömer, Ahmed Muhtar Abdülhamid. Mu‘cemü’l-lügati’l-Arabiyyeti’l-mu‘âsıra. Beyrut: Âlemü’l-kütüb, 1429/2008.
• Pascal, Blaise. Taşra Mektupları. çev. Mehmet Alkan. Ankara: Fol Kitap Yayınevi, 2021.
• Pierre, Joseph Proudhon. Mülkiyet Nedir. çev. Devrim Çetinkasap. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2017.
• Pope IX. Gregorius. Decretales. Köln: Thurnisiorum Fratrum, 1730.
• Pope XI. Innocentius. A Decree Made at Rome, the Second of March, 1679 Condemning Some Opinions of the Jesuits and Other Casuits. Michigan Üniversitesi Kütüphanesi Dijital Koleksiyonu. https://name.umdl.umich.edu/A45897.0001.001 (Erişim 22 Mayıs 2024).
• Pothiér, Robert Joseph. Tratié du Contrat de Vente. Paris: Debure I’aîné, 1762.
• Pufendorf, Samuel. De Jure Naturae et Gentium. Oxford: The Clarendon Press, 1934.
• Rado, Türkan. Roma Hukuku Dersleri: Borçlar Hukuku. İstanbul: Filiz Kitabevi, 2021.
• Râfiî, Abdülkerim b. Muhammed. Fethu’l-‘Azîz fî şerhi’l-Vecîz. Ali Muhammed İvaz – Adil Ahmed Abdülmevcud. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1417/1997.
• Rodinson, Maxime. Islam and Capitalism. çev. Brian Pearce. New York: Pantheon Books, 1973.
• Saccoccio, Antonio. Il Mutuo Nel Sistema Giuridico Romanistico. Torino: G. Giappichelli Editore, 2020.
• Sahnûn. el-Müdevvenetü’l-kübrâ. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1415/1994.
• San‘ânî, Abdürrezzak. el-Musannef. thk. Habîbürrahman el-A‘zamî. Gucerât: el-Meclisü’l-ilmî, 1970-1983.
• Scaccia, Sigismondo. De Commerciis et Cambio. Köln: Viduae Wilhelm Metternich & Filii, 1738.
• Schacht, Joseph. An Introduction to Islamic Law. Oxford: Clarendon Press, 1982.
• Schulz, Fritz. Classical Roman Law. Oxford: The Clarendon Press, 1961.
• Sehâvî, Şemseddin. el-Ecvibetü’l-merdıyye fî mâ süile’s-Sehâvî ‘anhü mine’l-ehâdisi’n-nebeviyye. thk. Muhammed İshak Muhammed İbrahim. Umman: Dâru’r-râye, 1418.
• Senhûrî, Abdürrezzak. el-Vesît fî şerhi’l-Kânûni’l-medenî. Beyrut: Dâru ihyai’t-türâsi’l-Arabî, ts.
• Senhûrî, Abdürrezzak. Mesâdirü’l-hak fi’l-fıkhi’l-İslâmî. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, ts.
• Serahsî, Şemsüleimme. el-Mebsût. Beyrut: Dâru’l-ma‘rife, 1414/1993.
• Serahsî, Şemsüleimme. Şerhu’l-Câmi‘i’s-sagîr. thk. Ertuğrul Boynukalın. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2021.
• Serahsî, Şemsüleimme. Şerhu’s-Siyeri’l-kebîr. thk. Selâhaddin el-Müneccid Abdülaziz Ahmed. Kahire: Ma‘hedü'l-Mahtûtâti'l-Arabiyye, 1971.
• Sicistânî, Ebû Dâvûd. el-Mesâil. thk. Tarık b. İvazıllah. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, 1420/1999.
• Sicistânî, Ebû Dâvûd. es-Sünen. thk. Şuayb el-Arnaût. Beyrut: Dâru’r-risâleti’l-âlemiyye, 1430/2009.
• Soria, Buitron Johannes. Epilogus Summarum. Paris: Simeonem Piget, 1656.
• Soyres, John. The Provincial Letters of Pascal. Cambridge: Deighton, Bell and Co, 1880.
• Suğdî. en-Nütef fi’l-fetâvâ. thk. Selahaddin en-Nâhî. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1404/1984.
• Sübkî, Takıyyüddin. Tekmiletü’l-Mecmû (el-Mecmû içerisinde). Beyrut: Dâru’l-fikr, ts.
• Şâfiî, el-Üm. Beyrut: Dâru’l-ma‘rife, 1410/1990.
• Şeybânî, Muhammed b. Hasan. el-Asl. thk. Mehmet Boynukalın. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1433/2012.
• Şihâr, Ebû Nasr. et-Tehâyül ‘ale’r-ribâ fi’t-temvîli’l-İslâmî. Umman: Mektebetü Maskat, 2014.
• Taberânî. Müsnedü’ş-şâmiyyîn. thk. Hamdî Abdülmecid es-Silefî. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1405/1984.
• Tahâvî. Şerhu Müşkili’l-âsâr. thk. Şuayb el-Arnaût. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1415/1994.
• Tahiroğlu, Bülent - Erdoğmuş, Belgin. Roma Hukuku Meseleleri. İstanbul: Der Yayınları, 2010.
• Tirmizî, el-Câmi‘u’ṣ-saḥîḥ. thk. Beşşâr ‘Avvâd Ma‘rûf. Beyrut: Dâru’l-garbi’l-İslâmî, 1998.
• Umur, Ziya. Roma Hukuku Lügatı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, 1983.
• Uzun, Taceddin. “Temîm b. Übey”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2011.
• Üsmendî. Tarîkatü’l-hilâf beyne’l-e’immeti’l-eslâf. thk. Muhammed Zekî Abdülber. Kahire: Mektebetü dâri’t-türâs, 1428/2007.
• Villalobos, Enrique. Suma de la Teologia Moral y Canonica. Alcalá de Henares: Maria Fernandez, 1668.
• Vocabolario degli Accademici della Crusca. Napoli: Giovanni di Simone, 1747.
• Watson, Alan, The Digest of Justinian. Philadelphia: University of Pennsylvania, 1998.
• Zebîdî, Muhammed Murtaza. Tâcü’l-‘arûs min cevâhiri’l-Kâmûs. Kuveyt: Matba‘atü hukûmeti Kuveyt, 1965-2002.
• Zimmermann, Reinhard. The Law of Obligations: Roman Foundations of the Civilian Tradition. New York: Oxford University Press, 1992.
• Ziriklî. el-A‘lâm. Beyrut: Dâru’l-ilm li’l-melâyîn, 2002.
• Zübeyrî. Nesebü Kureyş. thk. E. Lévi-Provençal. Kahire: Dâru’l-me‘ârif, 1982.