A Morality Discussion on Cinema in Turkey in the Early 20th Century

Yıl 2019, Cilt: 6 Sayı: 1, 149 - 165, 09.05.2019

Oğuzhan Dursun

Öz

Since
cinematography secured its place within the entertainment methods through the
end of the 19th century, its share in the visual entertainment grew day by day.
It entered into Ottoman lands shortly after the first cinematographic viewing
in 1895. It reached masses through word-of-mouth in the aftermath of the first
viewing in the Sponek Beerhouse and, as the number of viewers increased
excessively, the viewing practices also changed, which brought about the moral
debates regarding the cinema. This study aims to focus on its impacts in
Ottoman society in terms of the discussions of the then thinkers. Right at the
beginning of 20th century, the discussions made by partially conservative
Ottoman intelligentsia in regard to the benefits and harms of cinema, give
clues about various dimensions of the reception processes.

Anahtar Kelimeler

Cinema, Ottoman Empire, Turkish Republic, Ottoman Intelligentsia, Negative Effects of Cinema

20. Yüzyılın Başında Türkiye'de Sinema Üzerine Bir Ahlak Tartışması

Öz

Sinema, on dokuzuncu yüzyılın sonu itibarıyla eğlence vasıtaları arasına katılarak gösterim kültüründeki konumunu günden güne sağlamlaştırdı. 1895’teki ilk gösterimin ardından çok yakın bir tarihte imparatorluk topraklarına da girdi. Sponek Birahanesi’ndeki halka açık ilk gösterimin ardından dalga dalga insanlar arasında duyuldu ve izleyici sayısı her geçen gün arttı. Filmleri izleyenlerin sayısı arttıkça izleme pratiklerinde de değişimler gerçekleşti. Bu değişimler doğal olarak birçok ahlaki tartışmayı da beraberinde getirdi. Bu çalışma, sinematografın Osmanlı kamuoyunda yarattığı etkiyi dönemin tartışmaları bağlamında ele alıyor. Yirminci yüzyılın hemen başında görece muhafazakar Osmanlı toplumunun aydın sınıfının, daha ziyade sinemanın yararları ve zararları ekseninde yürüttüğü bu tartışmalar sinemanın alımlama sürecini çeşitli boyutları ile anlama konusunda ipucu veriyor.

Anahtar Kelimeler

Sinema, Osmanlı İmparatorluğu, Türkiye Cumhuriyeti, Osmanlı Aydını, Sinemanın Zararları

Kaynakça

• Cevdet, A. (1927, 01 Teşrinievvel). Sinema. İctihad Dergisi, 237 (23), 4532-4534. İstanbul.
• Max, B. (1927). İstanbul’da İntihar, Türk Antropoloji Mecmuası içinde (5-6. ss.).
• Şehabettin, C. (1992). Yeni Bir Üslub-ı Temaşa. Taha Toros Arşivi, Eski Ramazan Eğlenceleri içinde (Dosya no 171).
• Edib, E. (1341, 5 Şubat). Ahlak Bozmak Hususunda Sinemaların Muzırr Tesiratı. Sebilü'r-Reşad [Sırat-ı Müstakim] 637(25), 206-207. Istanbul.
• Edib, E. (1339, 14 Haziran). Sinemaların Murakabesi: Hissiyat ve An'ananat-ı İslamiyyeyi Rencide Edilmekten Vikaye Hususunda Hükümet-i Milliyyemizin Şayan-ı Şükran Bir Tebliği. Sebilü'r-Reşad [Sırat-ı Müstakim], 536-537(21), 128-129. Istanbul.
• Edib, E. (1340, 22 Mayıs). Gençler Sinemalarla, Danslarla Zehirleniyorlar!. Sebilü'r-Reşad [Sırat-ı Müstakim] 601(24), 47. Istanbul.
• Edib, E. (1340, 24 Temmuz). Sinemalara Ön Ayak Olan Müftüler de Varmış!. Sebilü'r-Reşad [Sırat-ı Müstakim] 609(24), 172. Istanbul.
• Felek, B. (1935). Sinema ve Karakter. Tan Gazetesi Dergisi, 10(25).
• Ozansoy, H. F. (1929, 15 Teşrinievvel). Umumi Temaşa Meselesi: Temaşa Sanatının Bugünkü Vaziyeti ve Sinema Karşısındaki Zaafı. (Haz. M. E. Erişirgil). Hayat Mecmuası 141(6), 18-19. Ankara.
• Ozansoy, H. F. (1929, 15 Teşrinisani). Umumi Temaşa Meselesi = Temaşa Sanatının Bugünkü Vaziyeti ve Sinema Karşısındaki Zaafı. (Haz. M. E. Erişirgil). Hayat Mecmuası 143(6), 11-12. Ankara.
• Adıvar, H. E. (1922). Bir Mukayese. Yarın Gazetesi. (28)İstanbul Sinemaları/Pina Menikelli İstanbul’a Geliyor. (1340/1924, 19 Haziran). Sinema Yıldızı 2(1), 11. İstanbul.
• Karay, R. H. (1939). Bir Avuç Saçma. İstanbul: Semih Lütfi Kitabevi.
• Karay, R. H. (1918). Sinema Derdi. Yeni Mecmua, 197.
• Karilerimize Cevaplar. (1930, 28 Şubat). Cumhuriyet Gazetesi, s.5.
• Karilerimize Cevaplar. (1930, 1 Nisan). Cumhuriyet Gazetesi, s.4.
• Malik, H. A. (1933). Türkiye’de Sinema ve Tesirleri. Ankara: Kitap Yazanlar Kooperatifi neşriyatı.
• Râsim, A. (1926). Muhtelif Temâşâlarda Kadın. Muharrir Bu Ya. Ankara: Devlet Kitapları.
• Sezai, S. P. (1898). Musâhabe. (Haz. Z. Kerman). İstanbul: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1986.
• Sinema Üzerimize Nasıl Tesir Eder. (1930). Resimli Ay Dergisi, 11(8), 8-10.
• Sinema Vecizeleri. (1930, 29 Kanunusani). Cumhuriyet Gazetesi, s.5.
• Sinematografyada Ahlâksızlık. (1908, 9 Kasım). Tanin Gazetesi, 99, s.4
• Son Saat Gazetesi. (1927, 26 Teşrinevvel ve 19 Eylül).
• Talu, E. E. (1943). İstanbul'da İlk Sinema ve İlk Gramafon. Perde ve Sahne, 7, 5-14.
• Tenkit. (1929-1930). Sinema Gazetesi, 1, 3.
• BOA.DH.EUM.VRK.28/13.1334/1916
• BOA.DH.EUM.VRK.28/22.1335/1916
• BOA.DH.ID.65/27.1331/1913
• İkincil Kaynaklar
• Akçura, G. (1995). Aile Boyu Sinema. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Alus, S. M. (2001). Eski Günlerde. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Çamuroğlu, E. (2006). Türk Film Eleştirisinin Gelişimi (Gazete ve Dergiler Açısından). (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). T.C. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Çeliktemel-Thomen, Ö. (2016). Çocuklar ve Kadınlar: Geç Osmanlı Döneminde Sinema Hakkında Bir Mütâlaa. Alternatif Politika, Sinema Özel Sayısı, Mayıs 2016.
• Duru, O. (2006). Amerikan Gizli Belgeleriyle Türkiye’nin Kurtuluş Yılları. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Eldem, E. (2015). Görüntülerin Gücü – Fotoğrafın Osmanlı İmparatorluğu’nda Yayılması ve Etkisi, 1870-1914. Z. Çelik ve E. Eldem (Der.) Camera Ottomana Osmanlı İmparatorluğu’nda Fotoğraf ve Modernite 1840-1914 içinde s.106-153. İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları.
• Erdoğan, N. (2015). Basın Dilinde ‘Canlı Fotoğraf ve Hakikilik. Türk Sineması Arşivleri. Erişim adresi http://www.tsa.org.tr/yazi/yazidetay/32/basinin-dilinde-%E2%80%9Ccanlifotograf%E2%80%9D-ve-%E2%80%9Chakikilik%E2%80%9D (14.11.2018).
• Erginbaş, V. (2003). Cumhuriyet’in İlk Yıllarında İntiharlar. Tarih ve Toplum, 234 (39), 13-20.
• Esen, A. K. (2012). Perde ve Sahne Dergisi Çerçevesinde (1941-1945) Erken Cumhuriyet Dönemi Türkiyesi’nde Sinema Algısı. Tarih Okulu, Sonbahar-Kış 2012, 13, 69-88.
• Filmer, C. (1984). Hatıralar. İstanbul: Emek Matbaacılık.
• Kaynar, H. (2009). Al Gözüm Seyreyle Dünyayı: İstanbul ve Sinema. Kebikeç, 27, 191-220.
• Koçu, R. E. (1959). Alemdar Sineması. İstanbul Ansiklopedisi içinde (Cilt 2) İstanbul: Nurgök Matbaası.
• Özgüç, A. (1990). Başlangıcından Bugüne Türk Sinemasında İlkler. İstanbul: Yılmaz Yayınevi.
• Özuyar, A. (1999). Sinemanın Osmanlıca Serüveni. Ankara: Öteki Yayınevi.
• Saraçoğlu, A. C. (2005). Eski İstanbul’dan Hatıralar. (Haz. İ. Dervişoğlu). İstanbul: Kitabevi Yayınları
• Scagnamillo, G. (1991). Cadde-i Kebirde Sinema. İstanbul: Metis Yayınları.
• Soysüren, A. & Yıldız, N. (2017). Erken Cumhuriyet Döneminde Türk Sinemasının Ulus-Devlet Politikalarıyla İlişkisi Üzerine Bir Değerlendirme. Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi. Erişim adresi <http://dergipark.gov.tr/kdeniz/issue/31306/319725>
• Temel, M. (2015). Sinemanın Osmanlı’da Yaygınlaşmasında Sinema Dergilerinin Rolü. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 40(8).
• Varlık. M. B. (2009). “Türkiye’de Sinema ve Tesirleri” Üzerine Notlar. Kebikeç, 28, 215-222