ROMA HUKUKUNDA SÖZLEŞMESEL SORUMLULUK ÖLÇÜTLERİNDEN BİRİ OLARAK “ÖZEN YÜKÜMÜ (DILIGENTIA)”

Yıl 2020, , 171 - 218, 22.05.2020

Nilgün Dinçer Araz

https://doi.org/10.33717/deuhfd.704830

Cited By: 1

Öz

Borçlunun borcuna aykırı davrandığında ne şekilde sorumlu tutulması
gerektiğiyle ilgili olarak Roma hukukunda objektif sorumluluktan sübjektif sorumluluğa
doğru bir ilerleme söz konusuydu. Bu kapsamda ilkin borçlu, hukuka
aykırı sonuç meydana geldiğinde sorumlu tutulurken, sonraları ancak kusuru
varsa sorumlu tutuluyordu. Kusurun belirlenmesi ise sorumluluk ölçütleriyle
yapılmaktaydı. Roma hukuku sürekli bir gelişme gösterdiği için, her dönemde
her bir sorumluluk ölçütü geçerli değildi. Ancak araştırma konumuzu oluşturan
özen yükümü (diligentia), Klasik-Sonrası Hukuk Dönemi’nde ve Iustinianus
Dönemi’nde teknik olarak sorumluluk ölçütü kabul edilmekle beraber, temelleri
Cumhuriyet Dönemi hukukçuları tarafından atılmıştı. Borcun ifasında gösterilmesi
gereken özen ve dikkat anlamında diligentia, bazı borç ilişkilerinde artık
kasıt (dolus) sorumluluk ölçütünün yetersiz kalması nedeniyle ihmalin (culpa)
belirlenmesi amacıyla kabul edilmişti. Iustinianus Dönemi’nde ihmal (culpa)
derecelendirilmiş olmakla birlikte ancak dikkatli ve özenli kimselerin gösterdiği
özen anlamına gelen hafif ihmal (culpa levis), özen yükümü (diligentia) sorumluluk
ölçütü aracılığıyla belirlenirdi. Bu kapsamda borçlu bazen özenli bir aile
babasının davranışı (diligens pater familias) olarak soyut ölçüyü (culpa in
abstracto), bazen de kişinin kendi işlerinde gösterdiği dikkat ve özeni (diligentia
quam in suis) şeklindeki somut ölçüyü (culpa in concreto) alacaklıyla girdiği
borç ilişkisinde de göstermeliydi. Ancak özen yükümünün (diligentia) bu iki türü,
Romalı hukukçuların somut uyuşmazlıklar hakkında belirttikleri düşünceler kapsamında
oluşmuştu. Yine bu hukukçuların verdiği kararlar çerçevesinde özen yükümü (diligentia) kavramı gelişerek borçlunun sözleşmesel sorumluluğu için
gerekli ölçütlerden biri haline gelmişti.

Anahtar Kelimeler

Roma hukuku, sözleşmesel sorumluluk, özen yükümlülüğü, diligentia, özenli bir aile babası (diligens pater familias), kendi işlerinde gösterdiği dikkat ve özen (diligentia quam in suis), culpa

“DUTY OF DILIGENCE (DILIGENTIA)” AS A CONTRACTUAL RESPONSIBILITY CRITERIA IN THE ROMAN LAW

Öz

In the Roman Law, there was a progress from objective responsibility to
subjective responsibility about how the debtor should be held responsible when
he/she act improperly about his/her debt. Within this scope, while the debtor
was held responsible when an unlawful result emerged in the first place,
afterwards he/she was held responsible only if he/she was at fault.
Determination of the fault was done in accordance with the criteria of
responsibility. As Roman Law showed a constant progress, all responsibility
criteria were not valid in all the periods. However, our research subject duty of
diligence (diligentia) was accepted as a responsibility criterion in the Postclassical
Law Period and Iustinianus Period, and its foundations were laid by
the legists of the Republic Era. Meaning diligence and attention that should be
shown for the performance of obligation, duty of diligence (diligentia) was
accepted for determining culpa because the criterion of deceit (dolus) was not
enough in some debt relation cases. In the Period of Iustinianus neglect was
graded, but only slight negligence, which means the care taken by careful and
caring persons, was determined by criteria of responsibility. Within this scope
the debtor had to show sometimes the intangible criterion (culpa in abstracto)
as a behavior of a diligent family man (diligens pater familias) and sometimes
the tangible criterion (culpa in concreto) as the caution and diligence of people
that they show in their own businesses (diligentia quam in suis) also in the
relation of debt. Therefore, there were cases that the debtor did not act against
the debt by acting with deceit (dolus) and in some cases the debtor was held
responsible and his/her responsibility was extended. However, in some cases,
when the debtors showed the caution and diligence, they show in their own
businesses also in their debt relationship with the creditor instead of a diligent
family man for acting in accordance with their debts, it sometimes alleviated the
responsibility. In this way, these two types duty of diligence (diligentia) were
formed within the scope of the thoughts of Roman legists about the tangible
disagreements. Moreover, the concept of duty of diligence (diligentia)
progressed within the framework of the verdicts of these legists and became one
of the necessary criteria for the contractual responsibility of debtor.

Anahtar Kelimeler

Roman law, contractual responsibility, duty of diligence, diligentia, diligent family man (diligens pater familias), diligence of people that they show in their own businesses (diligentia quam in suis), culpa

Kaynakça

• Akıncı, Şahin: Roma Borçlar Hukuku, 818 Sayılı BK ve 6098 Sayılı TBK İle Mukayeseli, Konya 2013.
• Atak, Ali Selkor: Klâsik Dönem Roma Hukukunda Ortaklık Sözleşmesi, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İzmir 2004.
• Ayiter, Kudret: Klasik Roma Hukukunda “Dos” un Tesisi, Ankara 1958 (Anılış: Dos).
• Ayiter, Kudret: Roma Hukuku Dersleri Aile Hukuku, Ankara 1963 (Anılış: Aile Hukuku).
• Başpınar, Veysel: Vekilin (Avukatın, Hekimin, Mimarın, Bankanın) Özen Borcundan Doğan Sorumluluğu, Ankara 2004.
• Behrends, Okko/Knütel, Rolf/Kupisch, Berthold/Seiler, Hans Hermann: Corpus Iuris Civilis, Text und Übersertzung, auf der Grundlage der von Theodor Mommsen und Paul Krüger besorgten Textausgaben, Bd. II (1-10), Heidelberg, 1995;
• Knütel/Kupisch/Seiler/Behrends, Bd. IV (21-27), Heidelberg, 2005.
• Berger, Adolf: Encyclopedic Dictionary of Roman Law, Philadelphia 1953.
• Buckland, William Warwick: Diligens Pater Familias, Studi in Onore di Pietro Bonfante, Volume Secondo, Milano 1930, s. 87-108.
• Di Marzo, Salvetore (Çev.: Ziya Umur): Roma Hukuku, İstanbul 1959.
• Dunand, Jean-Philippe/Schmidlin, Bruno/Winiger, Bénédict: Droit Privé Romain II, Obligations, Bruxelles 2010.
• Dunand, Jean-Philippe/Pichonnaz, Pascal: Lexique de droit romain, Genève, Zurich, Bâle 2006.
• Erdoğmuş, Belgin: Hukukta Latince Teknik Terimler Özlü Sözler, İstanbul 2004 (Anılış: Hukukta Latince).
• Erdoğmuş, Belgin: “Klasik Roma Hukuku’nda Kusursuz Sorumluluk Örneği: Custodia”, Prof. Dr. Roma Serozan’a Armağan, C.I, İstanbul 2010, s. 895-908 (Anılış: Custodia).
• Erdoğmuş, Belgin: Roma Borçlar Hukuku Dersleri, 1.7.2012’de yürürlüğe giren Yeni Türk Borçlar Kanunu’na Göre Hazırlanmış Yeni Bası, İstanbul 2014 (Anılış: Borçlar Hukuku).
• Gönenç, Fulya İlçin: Roma Hukukunda Şirket Akti, Societas, İstanbul 2004 (Anılış: Societas).
• Gönenç, Fulya İlçin: “Haksız Fiil Sorumluluğunun Tarihsel Gelişimi”, Roma Hukukundan Modern Hukuka Sorumluluk Sempozyum Özel Sayısı, MÜHF-HAD 2008, C. XIV, S. 4, s. 13-28 (Anılış: Haksız Fiil).
• Göze, Ayferi: “1965 Yılında İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesinde Profesör Gaudemet Tarafından Verilen Konferansın Çevirisi, Batıda Post Klasik Eserlerin Genel Karakteri”, İÜHFM 1967, C. XXXIII, S. 1- 2, s. 284-295.
• Güneş Ceylan, Seldağ: Roma Hukukundan Günümüze Velayet-Vesayet Hukuku, Ankara 2004.
• Hausmaninger, Herbert: “Diligentia quam in suis”, Festschrift Kaser 1976, s. 265-284 (Anılış: FS Kaser).
• Hausmaninger, Herbert: “Rechtsvergleichende notizen zur ̦diligentia quam in suis’”, Festschrift Baltl, 1978, s. 283-295 (Anılış: FS Baltl). Honig, Richard (Çev.: Şemseddin Talip): Roma Hukuku, İstanbul 1938.
• Iustinianus Institutiones, Çev.: Ziya Umur, Fakülteler Matbaası, İstanbul 1968.
• Jörs, Paul/Kunkel, Wolfgang/Wenger, Leopold/Honsell, Heinrich/Mayer- Maly, Theo/Selb, Walter: Römisches Recht, 4. Aufl., Berlin,
• Heidelberg, New York, London, Paris, Tokyo 1987 (Anılış: Kunkel/ Honsell).
• Karadeniz Çelebican, Özcan: Roma Hukuku, Tarihi Giriş-Kaynaklar-Genel Kavramlar-Kişler Hukuku-Hakların Korunması, Yeni Medeni Kanun’a Uyarlanmış Onüçüncü Basım, Ankara 2008 (Anılış: Roma Hukuku).
• Karadeniz Çelebican, Özcan: Roma Eşya Hukuku, Yeni Medenî Kanun’a Uyarlanmış 4. Basım, Ankara 2008 (Anılış: Eşya Hukuku).
• Kabaağaç, Sina/Alova, Erdal: Latince Türkçe Sözlük, İstanbul 1995.
• Kaser, Max/Knütel, Rolf/Lohsse, Sebastian: Römisches Privatrecht, München 2017.
• Kaser, Max: Das Römische Privatrecht, Erster Abschnitt Das Altrömische Das Vorklassische und Klassische Recht, 2. Aufl., München 1971 (Anılış: RP I).
• Kaser, Max: Das Römische Privatrecht, Zweiter Abschnitt Die Nachklassischen Entwicklungen, Zweite, neubearbeitete Aufl., München 1975 (Anılış: RP II).
• Koçhisarlıoğlu, Cengiz/Söğütlü Erişgin, Özlem: Roma Özel Hukuku Uygulamalı Çalışmaları, Ankara 2016.
• Koschaker, Paul/Ayiter, Kudret: Modern Özel Hukuka Giriş Olarak Roma Özel Hukukunun Ana Hatları, İzmir 1993.
• Kuhlmann, Gerhard: Diligentia. Der Begriff in seiner Funktion. Inaugural- Dissertation zur Erlangung des Doktorgrades der Philosophischen Fakültät der Westfälischen Wilhelms-Universität zu Münster (Westf.), Münster/Westfalen 1958.
• Kunkel, Wolfgang: “Diligentia”, Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte, romanistische Abteilung, Bd. 45, 1925, s. 266-351.
• Küçükgüngör, Erkan: Roma Hukukunda İntifa Hakkı (Ususfructus), Ankara 1998 (Anılış: Ususfructus).
• Küçükgüngör, Erkan: Roma Hukukunda Vedia Sözleşmesi (Depositum), Ankara 2002 (Anılış: Depositum).
• Küçükgüngör, Erkan: Roma Hukukunda Vasiyet (Testamentum), Ankara 2007 (Anılış: Testamentum).
• Laffely, Etienne: Responsabilité du “socius” et concours d’actions dans la société classique, Lausanne 1979.
• Marton, Géza: Un essai de reconstruction du développement probable du système classique romain de responsabilité civile, RIDA 1949, tome 3, Mélanges Fernand De Visscher II, s. 177-191.
• Mauel, Joachim: “Die Sorgfalt in eigenen Angelegenheiten -Ursprung, Zweck und Grenzen des Haftungsprivilegs”, Inaugural-Dissertation Erlangung der Doktorwürde einer Hohen Rechtswissenschaftliche Fakültät der Universität zu Köln, Köln 1985.
• Meissel, Franz-Stefan: Societas: Struktur und Typenvielfalt des römischen Geselschaftsvertrages, Frankfurt 2004.
• Mitteis, Ludwig: Römisches Privatrecht, 1. Bd., Leipzig 1908.
• Molnar, Imre: “Der Haftungsmaßstab des Pater Familias Diligens in römischen Recht”, Vorträge Gehalten auf dem 28. Deutschen Rechtshistorikertag Nimwegen 23. Bis 27. September 1990 (Hrsg. Paul Nève und Chris Coppens), Nijmegen 1992, s. 23-31 (Anılış: Pater Familias Diligens).
• Molnar, Imre: Die Haftungsordnung des römischen Privatrechts, Szeged 1998 (Anılış: Die Haftungsordnung).
• Monier, Raymond: Petit Vocabulaire de Droit Romain, Paris 1942.
• Rado, Türkan: Roma Hukuku Dersleri Borçlar Hukuku, İstanbul 1978.
• Robaye, René: Le droit romain, Louvain-la-Neuve/Bruxelles 2005. Schmidlin, Bruno/Cannata, Carlo Augusto: Droit Privé Romain II, Obligations Successions Procédure, Lausanne 1987.
• Schwarz, Andreas B. (Çev.: Türkân Rado): Roma Hukuku Dersleri I. Cilt, İstanbul 1965.
• Somer, Pervin: Roma Hukukunda Mala Verilen Zarar, Türk Hukuku ile Karşılaştırmalı, İstanbul 2008.
• Söğütlü Erişgin, Özlem: Roma Hukuku’nda Haksız Fiil Benzerleri (Quasi Delicta), Ankara 2002 (Anılış: Quasi Delicta).
• Söğütlü Erişgin, Özlem: Roma Hukukunda Tarihsel Gelişimi İçerisinde Contractus (Sözleşme) Kavramı ve Sözleşmesel Sorumluluk Ölçütleri, Ankara 2016 (Anılış: Contractus).
• Tahiroğlu, Bülent: Roma Borçlar Hukuku, İstanbul 2009 (Anılış: Borçlar Hukuku).
• Tahiroğlu, Bülent: “Roma Hukukunda Contractus’tan Kaynaklanan Sorumluluk ve Türk Hukukuna Etkileri”, Yıldırım Uler’e Armağan, Lefkoşa 2014, s. 503-511 (Anılış: Contractus).
• Tahiroğlu, Bülent/Erdoğmuş, Belgin: Roma Hukuku Dersleri. Tarihi Giriş- Hukuk Tarihi-Genel Kavramlar-Usul Hukuku, İstanbul 2009.
• Tamer Güven, Diler: Culpa in Eligendo, Yardımcı Şahsı Seçmede Kusur Nedeniyle Sözleşmeden Doğan Sorumluluk, İstanbul 2001 (Anılış: Culpa).
• Tamer, Diler: Roma Hukuku Uygulamaları, İstanbul 2009 (Anılış: Roma Hukuku).
• Umur, Ziya: Roma Hukuku Lügatı, İstanbul 1975 (Anılış: Lügat).
• Umur, Ziya: Roma Hukuku Ders Notları, Usûl Hukuku, Borçlar Hukuku, Eşya Hukuku, Miras Hukuku, İstanbul 1999 (Anılış: Roma Hukuku).
• Visky, Károly: “La responsabilité dans le droit romain à la fin de la République”, Revue Internationale des droits de l’antiquité, Mélanges Fernand De Visscher II, 1949, s. 437-484.
• Walter, Tom: Die Funktionen der actio depositi, Berlin 2012.
• Wolff, Hans Julius: “Zur Geschichte der diligentia quam suis”, IVRA 1955, s. 152-155.
• Zilelioğlu, Hilâl: “Roma Hukukundaki Sorumluluk Ölçütlerine Genel Bir Bakış”, AÜHFD 1982-1987, C. XXXIX, S. 1-4, s. 241-264 (Anılış: Sorumluluk).
• Zilelioğlu, Hilâl: Roma Hukukunda Gözetim (Custodia) Sorumluluğu, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara 1985 (Anılış: Custodia).