Şii Makâlât Eserlerinde Kerrâmiyye ve Muhammed b. Kerrâm

Yıl 2024, Sayı: 60, 31 - 52, 30.12.2024

Zeynep Alimoğlu Sürmeli

https://doi.org/10.21054/deuifd.1476611

Öz

Kerrâmiyye, Muhammed b. Kerrâm’ın (255/869) fikirleri zemininde ortaya çıkan ve kendisinden sonra önemli Kerrâmî isimlerin katkısı ile teşekkül eden bir fırkadır. Horasan ve Maverâünnehir bölgelerinde taraftar edinmiş bir fırka olan Kerrâmiyye, bölgede hâkim olan diğer dinî-siyasî topluluklar ile çeşitli konularda ihtilaf içerisinde olmuştur. Söz konusu muhalefet mezheplerin makâlât yazımında Kerrâmiyye’nin konumlandırılma biçimine etki etmiştir. Kerrâmiyye, makâlât eserlerinde, bağımsız bir fırka, Mürcie’nin alt kolu veya Mücessime-Müşebbihe ile ilişkilendirilen bir fırka şeklindeki tasniflere konu olmuştur. Kerrâmiyye, Şiî makâlât eserlerinde ise Mürcie ile ilişkili veya bağımsız bir fırka olarak ele alınmıştır. Kerrâmiyye’ye yönelik tasnifler, tasnifi yapan kesimin konumuna bağlı olarak farklılaşabildiği gibi sınıflandırmaya konu olan kesimin tarihsel seyirle birlikte politik ve sosyal gücündeki değişimden de etkilenmiştir. Bu nedenle değişen şartların Kerrâmiyye ile ilgili algıda ve Kerrâmiyye’nin sunumunda meydana getirdiği değişimi süreç merkezli olarak işlemek önemlidir. Bu makalede, Kerrâmiyye’nin Şiî makâlât eserlerindeki sınıflandırılma şekli ve bu eserlerde Kerrâmiyye’ye nispet edilen görüşlerin tahlili konu edinilmektedir.

Anahtar Kelimeler

İslam Mezhepleri Tarihi, Kerrâmiyye, Muhammed b. Kerrâm, Şiî Makâlât Eserleri, Mürcie.

KARRĀMIYYA AND MUHAMMED B. KARRĀM IN SHĪ‘ĪTE MAQĀLĀT WORKS

Öz

Karrāmiyya is a sect that emerged on the basis of the ideas of Muhammad Ibn Karrām (255/869) and took shape with the contributions of significant Karrāmî figures who came after him. Karrāmiyya, a sect that gained followers in the regions of Khurasan and Transoxiana, has been in conflict with other religious and political communities dominant in the region on various issues. This opposition has influenced the positioning of Karrāmiyya in the writings of opposing sects. In these doctrinal writings, Karrāmiyya has been classified as an independent sect, a sub-branch of Murji'a, or a sect associated with Mucassimah-Mushabbihah. In the Shiite maqālāt works, Karrāmiyya has been considered as either associated with Murji'a or as an independent sect. Classifications regarding Karrāmiyya can vary depending on the position of the classifier, and the classification has also been influenced by the historical trajectory and changes in the political and social power of the classifying party. Therefore, it is important to address the changes in perception regarding Karrāmiyya and the changes in its presentation in a process-oriented manner. This article focuses on the classification of Karrāmiyya in the Shiite maqālāt works and the analysis of the views attributed to Karrāmiyya in these works.

Anahtar Kelimeler

History of Islamic Sects, Karrāmiyya, Muhammad İbn Karrām, Shīʿīte Maqālāt Works, Murji’a.

Kaynakça

• Ebû Hâtim er-Râzî, Ahmed b. Hamdân b. Ahmed er-Râzî el-Versinânî. “Kitâbu’z-Zîne”. el-Ğuluv ve’l-fırakı’l-ğâliye fî’l-hedârati’l-İslamiyye. thk. Abdullah Sellûm. Bağdat: Dâru’l- Vâsıt, 1982.
• Ebû Temmâm. Bâbu’ş-Şeytan min Kitâbi’ş-Şecere. thk. Wilferd Madelung - Paul E. Walker. Leiden: Brill, 1998.
• Edis, Mustafa Salih. “Kerrâmiyye’nin Kelami ve Fıkhi Meselelere Yaklaşımı”. Journal of Analytic Divinity 3/2 (2019), 1-23.
• Erdem, Erol. Kerrâmiyye Mezhebi ve İtikadi Görüşleri. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1994.
• Ess, Josef van. Theologie und Gessellschaft İm 2. und 3. Jahrhundert Hidschra. Heidelberg, 1980.
• Gölcük, Şerafettin. “Kerrâmiler”. Dârulfünun İlahiyat Fakültesi Mecmuası 11 (Nisan 1929), 1-15.
• Gülmez, Cahit - Alimoğlu Sürmeli, Zeynep. “Bâtınî Düşünceyi Yansıtması Açısından Ebû Temmâm’ın Bâbü’ş-Şeyṭân Min Kitabi’ş-Şecere Adlı Eserinin Tahlili”. Turkish Journal of Shiite Studies 5/1 (2023), 28-55.
• Hakîm es-Semerkandî, Ebü’l-Kâsım İshâk b. Muhammed b. İsmâîl el-Kâdî. es-Sevâdü’l-aʿzam. Matbaatu’l-Cemal, ts.
• Hüseynî, Seyyid Muhammed Rızâ. “Fıraku’ş-Şîa Veya Makâlâtu’l-İmâmiyye Nevbahtî’nin Mi Yoksa Kummî’nin Mi?” çev. Mehmet Kalaycı. Şiî Fırkalar (Kitâbu’l-Makâlât ve’l-Fırak, Fıraku’ş-Şîa). Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2000.
• İbn Dâ’î er-Râzî (VII. asrın ikinci yarısı/XI. asrın ikinci yarısı), Seyyid Murtezâ b. Dâ‘î Hasenî. Tabsırâtu’l-‘avâm fî ma‘rifeti mekâlâti’l-enâm. haz. Abbâs İkbâl. İntişârâtı Esâtîr, 1945.
• İbn Ebi’l-Hadîd, Ebû Hâmid İzzüddîn Abdülhamîd b. Hibetillâh b. Muhammed el-Medâinî. Şerhu nehci’l-belâğâ. thk. Muhammed Ebu’l-Fudayl İbrâhîm. Kum: Dâru İhyâi’l-‘Arabiyye, 1993.
• İbn Şâzân, Ebû Muhammed Fazl b. Şâzân b. Halîl el-Ezdî en-Nîsâbûrî. el-Îdah fi’r-red ’alâ sâiri’l-fırak. thk. Seyyid Celâleddin el-Hüseynî el-Urmevî. Beyrut: Müessesetü Târîhi’l-Arabî, 2009.
• İbn Şâzân en-Nîsâbûrî, Ebû Muhammed Fazl b. Şâzân b. Halîl el-Ezdî. el-Îzâh fi’r-red ‘alâ sâiri’l-fırak. thk. Celalüddîn el-Hüseynî el-Urmevî. Beyrut: el-Müessesetü’t-Târîhi’l- ’Arabî, 2009.
• İbn Yahya. Şerhu Cümeli usûli’d-dîn. Süleymaniye Kütüphanesi, Şehit Ali Paşa, Nu: 1648/II.
• İbnü’n-Nedîm, Muhammed b. İshâk. el-Fihrist. thk. Rıdâ Teceddüd. Tahran, 1971.
• İnal, İbrahim Hakkı. The Presentation of the Murji’a in Islamic Literature. Ankara: Fecr Yayınları, 2021.
• İsferâyînî, Ebü’l-Muzaffer İmâdüddîn Şehfûr b. Tâhir. et-Tebṣîr fi’d-dîn ve temyîzi’l-fırḳati’n-nâciye ʿani’l-fıraḳı’l-hâlikîn. thk. Kemal Yusuf el-Hût. Beyrut: Âʿlemü’l-Kütüb, 1983.
• Karadaş, Cağfer. “Kerrâmiyye ve İtikadı”. Kelam Araştırmaları Dergisi 5/2 (2007), 41-42.
• Koç, İsa. “İbn Şâzân’ın el-İzâh Adlı Eserine Göre İslam Mezhepleri”. Temel İslam Bilimleri Araştırmaları. 569-580. İstanbul, 2018.
• Kutlu, Sönmez. “Kerrâmiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/294-296. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Kutlu, Sönmez. “Kerrâmiyye Mezhebi: Tarihçesi, Fikirleri, Edebiyatı”. Tarihsel Din Söylemleri Üzerine Zihniyet Çözümlemeleri. ed. Sönmez Kutlu. Ankara: Otto Yayınları, 2012.
• Madelung, Wilferd. “İmâmiyye Fırak Literatürüne Dair Mülahazalar”. çev. Ali Dere. Şiî Fırkalar (Kitâbu’l-Makâlât ve’l-Fırak, Fıraku’ş-Şîa). Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2000.
• Alimoğlu Sürmeli, Zeynep. Ehl-i Sünnet’in Kerrâmiyye Eleştirisi. Kayseri: Kimlik Yayınları, 1. Basım, 2018.
• Alimoğlu Sürmeli, Zeynep. “Hadis Taraftarlarının Kerrâmiyye Eleştirisi”. ed. Ayhan Kuşculu - Elshan Gubanov. 1135-1155. Kayseri, 2018.
• Alimoğlu Sürmeli, Zeynep. “İbn Dâ’î er-Râzî’nin Tebsıratu’l-’Avâm fi Ma’rifeti Mekâlâti’l-Enâm adlı Eserinde İslam Mezheplerini Tasnifi”. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 35 (2017), 293-306.
• Ali̇moğlu Sürmeli̇, Zeynep. “Sünnî Maḳâlât Eserlerinde Kerrâmiyye’nin Tasnifi Meselesi”. e-Makalat Mezhep Araştırmaları Dergisi 12/2 (31 Aralık 2019), 403-440. https://doi.org/10.18403/emakalat.648163
• Alimoğlu Sürmeli, Zeynep - Bağlıoğlu, Ahmet. “Eşarî Gelenekte Kerrâmiyye Tenkidi: İbn Fûrek, Bağdâdî ve İsferâyînî Örneği”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22/1 (2017), 183-211.
• Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed. Lisânü’l-mîzân. thk. Abdulfettâh Ebû Ğudde. Beyrut: Mektebetü’l-Matbûati’l-İslâmiyye, 2002.
• Avcu, Ali. Horasan-Maveraünnehir’de İsmaililik. Ankara: Asitan Kitap, 2014.
• Avcu, Ali. “İsmailiyye Ekolünün Mezhepler Tarihi Kaynakları”. Mezheplere Göre Klasik Kaynaklar ve Özellikleri. 163-192, 2018.
• Aydın, Salih. Bir Ehl-i Sünnet Okulu: Kerrâmiyye, Kerrâmiyye’nin Kelam Teorisi, İman Anlayışı ve Din Politikası. Viyana, 2012.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkāhir b. Tâhir b. Muhammed et-Temîmî. el-Farḳ beyne’l-fıraḳ. thk. Muhammed Muhyiddîn ’Abdulhamîd. Beyrut: el-Matbaatu’l-’Asriyye, 1995.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkāhir b. Tâhir b. Muhammed et-Temîmî. Uṣûlü’d-dîn. İstanbul: Matbaatu’d-Devle, 1928.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr ʿAbdülkâhir b. Tâhir b. Muhammed et-Temîmî. Mezhepler Arasındaki Farklar (el-Fark beyne’l-fırak). çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1991.
• Bâherzî, Ali b. Hasan. Dumyetü’l-kasr ve usretü ehli’l-asr, ts.
• Bozan, Metin. “Fadl b. Şâzân ve Kitâbu’l-’İlel’i Çerçevesinde İmamet Anlayışı”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11 (2004), 69-82.
• Bulut, Halil İbrahim. “Şeyh Müfîd ve İmâmiyye Ekolünde Gaybetin Aklileşmesi”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/1 (Haziran 2005), 175-202.
• Çevik, Ahmet. Ebu Hâtim er-Râzî’nin Kitabu’z-Zine fî’l Kelimâti’l-İslâmiyye Adlı Eserinin Tercüme ve Tahlili. Şanlıurfa: Harran Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Çift, Salih. “İlk Dönem Tasavvuf Klasikleri Tarafından İhmal Edilen Bir Zühd Hareketi: Kerrâmiyye”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/2 (2018), 439-462.
• Doğan, Hüseyin. Horasan ve Maveraünnehir’de Ilımlı Bir İslam Politikası: Kerrâmiî Söylem ve Yansımaları. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2015.
• Durguti̇, Abdylkader. “Makâlât Geleneğinde Muhammed b. Heysem ve Heysemiyye Mezhebi”. e-Makalat Mezhep Araştırmaları Dergisi 14/2 (31 Aralık 2021), 987-1019. https://doi.org/10.18403/emakalat.984782
• Durguti, Abdylkader. “Mezheplerarası İletişimden Kaynaklanan Sorunlar: Kerrâmiyye ve Eş‘ariyye Tartışması Örneği”. 554-562. Eskişehir: Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Yayınları, 2019.
• Makdisî, Muhammed b. Ahmed. Kitâbü Aḥseni’t-teḳāsîm fî maʿrifeti’l-eḳālîm. Kahire: Mektebetü Medbûlî, 1991.
• Malamud, Margarat. “Ortaçağ Horasanında Sapkın bir Politika: Nişabur Kerrâmiyyesi”. çev. Hüseyin Doğan. Kelam Araştırmaları Dergisi XIII/1 (2015), 533-552.
• Me‘âfirî, Kâdî Muhammed b. Abdullah Ebû Bekr b. el-‘Arabî el-İşbîlî el-Mâlikî. Kanûnu’t-te’vîl. thk. Muhammed es-Süleymânî. Beyrut: Dâru’l-Kıble, 1986.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymûn b. Muhammed b. Muhammed b. Mu‘temid. Tebṣıratü’l-edille. thk. Hüseyin Atay - Şaban Ali Düzgün. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2004.
• Nevbahtî, Hasan b. Mûsâ en- - Kummî, Ebû Halef Sa‘d b. Abdillâh. Şiî Fırkalar (Kitâbu’l-Makâlât ve’l-Fırak, Fıraku’ş-Şîa). çev. Hasan Onat vd. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2000.
• Nîsâbûrî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed el-Hâkim. Târîhu Nîsâbûr. çev. Muhammed b. Hüseyin Nîsâbûrî. Tahran: Kitaphanei İbn Sîna, ts.
• Nizâmülmülk. Siyasetname. çev. Mehmet Taha Ayar. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 18. Basım, 2021.
• Pezdevî, Ebü’l-Yüsr Muhammed b. Muhammed. Uṣûlü’d-dîn. thk. Hans Peter Linss. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye, 2003.
• Sâbûnî, Ebû Muhammed Nûruddîn Ahmed b. Mahmûd. el-Bidâye fî uṣûli’d-dîn. thk. Fethullaf Huleyf. Mısır: Dâru’l-Meârif, 1967.
• Safedî, Ebü’s-Safâ Salâhuddîn. el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmet Arnavûd - Mustafa Türkî. Beyrut: Dâru İhyai’t-Turas, 2000.
• Sem‘ânî, Ebû Sa‘d Abdülkerîm b. Muhammed b. Mansûr. el-Ensâb. Beyrut: Dâru’l-Cenân, 1988.
• Suğdî, Alî b. el-Hüseyn b. Muhammed. en-Nütef fi’l-fetâvâ. thk. Selahuddîn en-Nâhî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1984.
• Suyûtî, Ebî Bekr b. Muhammed b. Celâluddîn. Târîhu’l-hulefâ. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd. Mısır: Matbaatu’s-Saade, 1952.
• Şehristânî, Ebu’l-Feth Muhammed b. Abdilkerîm. el-Milel ve’n-nihal. thk. Muhammed Ahmed Fehmi. Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2009.
• Şeyh Müfîd, Ebû Abdillâh Muhammed b. Muhammed b. en-Nu‘mân el-Hârisî el-Ukberî. Evâʾilü’l-maḳālât. thk. Şeyh İbrahim el-Ensârî. el-Mü’temeru’l-‘Âlemî li Elfiyeti’ş-Şeyhi’l-Müfîd/Musannefatu’ş-Şeyhi’l-Müfîd 8, 1413.
• Vadet, Jean Claude. “Le Karramisme de la Haute AsieAu Carrefour De Trois Sectes Rivales”. Revuedes Etudes Islamiques 48/1 (Paris 1980), 25-50.
• Wilferd, Madelung. “Sufism and the Karramiyya”. Sufism: Critical Concepts in Islamic Studies. ed. Ridgeon Lloyd. 131-144. London and Newyork: Routledge, 2008.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Ebû Hâtim er-Râzî”. 10/148-150. İstanbul: DİA, 1994.
• Yoncalık, Yalçın. “Bir Şiî Mezhepler Tarihi Kaynağı Olarak Tebsiratu’l-‘avâm”. Turkish Journal of Shiite Studies 2/2 (2020), 221-244.
• Yoncalık, Yalçın. Tabsıratu’l-Avam Adlı Eserde Şiî Fırkalar İle İlgili Görüşler. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Mîzânü’l-iʿtidâl. thk. Ali Muhammed Muavvez - A’dil Ahmed Abdulmevcûd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1995.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ. Beyrut: Beytu’l-Efkâri’d-Düveliyye, 2004.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîri’l-aʿlâm. thk. Beşşâr ’Avvâd. Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2003.
• Ziriklî, Hayruddîn b. Mahmûd b. Muhammed b. Ali b. Fâris. el-‘Alâm. Dâru’l-‘İlm li’l-Melâyîn, 2002.
• Zysow, Aron. “Two Unregocnized Karrami Texts”. Journal of The American Oriental Society 108/4 (1988), 577-588.