DEMARCHES OF THE TURKISH DIPLOMATS FOR THE MIGRATION OF THE GAGAUZ PEOPLE TO ANATOLIA (1930-1940)

Yıl 2023, Cilt: 25 Sayı: 1, 378 - 410, 15.03.2023

Ömer Bedir

https://doi.org/10.16953/deusosbil.1243738

Öz

During the early republican era, Turkish diplomats assigned to Bulgaria and Romania were closely interested with the Turkish-speaking Christian Orthodox Gagauz people living in these countries. Hamdullah Suphi, who was assigned as the Turkish ambassador to Bucharest, appears to be the first diplomatic figure to propose the collective immigration of Gagauz people to Turkey.
It is observed that, during the 1930-1940 period, the immigration of Turks from Romania was at the forefront of Turkish-Romanian bilateral issues. The uncoordinated and irregular immigrations were causing material and moral damage for the Turks in Romania. In order to plan and coordinate properly the immigration process, an agreement was finalized between the two countries in 1936. Even though the immigration of Gagauz people to Turkey within the framework of the aforementioned agreement has been debated, this project was not achieved.
Whereas the idea of Gagauz immigration to Turkey was supported by some Turkish elites, it was rejected firmly by others. It is also observed that Greece and the Greek Orthodox Patriarchate of Phanar in Istanbul were also against the Gagauz immigration. Concerning the Romanian authorities, they also were reluctant about this immigration project.

Anahtar Kelimeler

Gagauz, Hamdullah Suphi, Immigration Policies, Turkish Diplomats, Romania

GAGAVUZLARIN ANADOLU'YA GÖÇ ETTİRİLMESİNE YÖNELİK TÜRK DİPLOMATLARIN GİRİŞİMLERİ (1930-1940)

Öz

Cumhuriyet'in ilk yıllarında Romanya ve Bulgaristan'da görevli Türk diplomatlar, Türkçe konuşan Hristiyan Ortodoks inancına mensup Gagavuzlar'la yakından ilgilenmişlerdir. Türk Ocakları Başkanlığı görevinden sonra Romanya’ya Elçi unvanıyla atanan Hamdullah Suphi bey, Gagavuz halkının toplu olarak Türkiye'ye göç ettirilmesi fikrini ortaya atan ve bunu savunan en önemli diplomatik figür olarak karşımıza çıkmaktadır.
1930-1940 yılları arasında Türkiye-Romanya ikili ilişkilerinin en önemli konu başlıklarından biri Romanya'daki Müslüman Türklerin Anadolu'ya göçü meselesidir. Düzensiz olarak gerçekleşen ve Müslüman Türklerin maddi ve manevi olarak zararına yol açan bu göçler konusunda Romanya ve Türkiye arasında 1936 yılında bir göç anlaşması imzalanmıştır. Sözkonusu dönemde önemli bir bölümü Romanya sınırları içerisinde yaşayan Hristiyan Gagavuzların da Türkiye'ye göçü ve bahsekonu göç anlaşması kapsamına alınmaları konusu tartışılmışsa da bu proje gerçekleşmemiştir.
Gagavuzların Türkiye'ye göç ettirilmesi fikrine dönemin Türk elitleri arasından destek verenler olduğu gibi buna itiraz edenler de bulunduğu, ayrıca Yunanistan ve Fener Rum Patrikliği'nin de böyle bir göçe karşı çıktığı, öte yandan Romen makamlarının da Gagavuzların Türkiye'ye göçü konusuna mesafeli yaklaştıkları görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Gagavuzlar, Göç politikaları, Hamdullah Suphi, Türk diplomatlar, Romanya

Kaynakça

• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi - BCA, Başvekalet Kararlar Müdürlüğü, 30.18.1.2.,64.31.8 / 21 Nisan 1936
• - BCA, Başvekalet Kararlar Müdürlüğü, 30.18.1.2.,19.30.8 / 20 Mayıs 1931
• - BCA, Başvekalet Kararlar Müdürlüğü, 30.18.1.2.,87.62.7 / 28 Haziran 1939
• - BCA, Başvekalet Kararlar Müdürlüğü, 30.18.0.0.,125.888.3 / 18 Eylül 1943
• - BCA, Dahiliye Vekaleti, 30.10.0.0.,116.809.3 / 11 Temmuz 1932
• - BCA, Hariciye Vekaleti, 30.10.0.0.,116.810.11 / 21 Kasım 1935
• - BCA, Hariciye Vekaleti, 30.10.0.0.,116.810.12 / 31 Ocak 1936
• - BCA, Hariciye Vekaleti, 30.10.0.0.,116.810.13 / 31 Ocak 1936
• - BCA, Hariciye Vekaleti, 30.10.0.0.,246.666.30 / 11 Nisan 1932
• - BCA, Hariciye Vekaleti, 30.10.0.0.,247.668.11 / 19 Aralık 1934
• - BCA, Hariciye Vekaleti, 30.10.0.0.,247.668.14 / 24 Ekim 1934
• - BCA, Hariciye Vekaleti, 30.10.0.0.,247.668.16 / 02 Mart 1935
• - BCA. Hariciye Vekaleti, 30.10.0.0.,247.668.22 / 12 Ekim 1935
• - BCA, Hariciye Vekaleti, 30.11.1.0.,171.35.17 / 06 Aralık 1944
• Romanya Dışişleri Bakanlığı Arşivi Arhivele Ministerului Afacerilor Externe (A.M.A.E.), fon 71/Turcia, cilt 65. -Romanya'nın Ankara Elçiliği'nin 22 Temmuz 1935 tarihli ve 1101 sayılı raporu, pp. 56-58.
• - Romanya Dışişleri Bakanlığı Notu, 24 Temmuz 1935, p. 85.
• - Romanya'nın Ankara Elçiliği'nin 11 Şubat 1936 tarihli ve 1421 sayılı raporu, pp. 153-155.
• - Romanya Savunma Bakanlığı'ndan Dışişleri Bakanlığına gönderilen 18793/993 No’lu rapor, pp. 45-47.
• Acaroğlu, M. T. (1967). Tanrıöver ve Gagauzlar. Türk Yurdu Dergisi, Hamdullah Suphi Tanrıöver özel sayısı, İstanbul, 80-82.
• Aksoy, E. (2016). 1919-1955 yılları arasında Türkiye'nin nüfus yapısı ve uygulanan nüfus politikaları. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı 24, Ankara, 27-44.
• Akten, F. (2020). Türkiye'nin Gagauzya politikası. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Trakya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalı.
• Anzerlioğlu, Y. (2006a). Bükreş büyükelçisi Hamdullah Suphi ve Gagauz Türkleri. Bilig, Sayı 39, Ankara, 31-51.
• Anzerlioğlu, Y. (2006b). Hamdullah Suphi'nin kaleminden 1933 yılında Romanya'da komünist hareket. Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü, Atatürk Yolu Dergisi, Sayı 37-38, Ankara, 1-14.
• Argunşah, M. (1994). Gagavuz Türklerinin kullandığı alfabeler. Türk Dili, Sayı 513, Ankara, 218-222.
• Arslan, A. (2014). Atatürk döneminde Romanya'dan Türk göçleri ve göçmenlerin Türkiye'de iskanları. Turkish Studies - International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 9/4, Ankara, 31-50.
• Atatürk'ün söylev ve demeçleri. (1989). C. I, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları.
• Baltsiotis, L. (2014). The discovery of new Greeks. The cases of Gagauz in Moldova and "Pontians" in Turkey. International Journal of Science Culture and Sport, 2 (4), 6-35. DOI : 10.14486/IJSCS211.
• Baykurt, C. (1932). Osmanlı ülkesinde hristiyan Türkler. İstanbul: Sanayiinefise Matbaası.
• Bedir, Ö. (2018). Romanya`da Türkçe matbuat: Türk Birliği gazetesi (1930-1939). (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Hacettepe Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Ankara.
• Boşcan, L. (2017). The emigration of the Turko-Tatar population of Dobrujda to Turkey (1918-1945). O. Köse (Ed.), Geçmişten günümüze göç, cilt I içinde (pp. 307-318). Samsun: Canik Belediyesi Kültür Yayınları.
• Bozkurt, G. S. (2008). Geçmişten günümüze Romanya’da Türk varlığı. Karadeniz Araştırmaları, Cilt 5, Sayı 17, 1-31.
• Cebeci, A. H. (2008). .XVI. yüzyıl Osmanlı tahrir defterlerine göre Gagauzlar. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. Tarih Anabilim Dal, Yeniçağ Tarihi Bilim Dalı, Ankara.
• Ciachir, M. (1934). Besarabiela Gagauzlaran istorieasa. Kişinev: Tipografia Tiparul Moldovenesc.
• Çakmak, M. A. (2011). Hamdullah Suphi'nin Bükreş büyükelçiliği ve Gagavuz Türklerinin eğitimi üzerine çabaları. Türk Yurdu, Yıl 100, Sayı 290, 102-106.
• Dağıstan, A. (2002). Hamdullah Suphi'nin Romanya büyükelçiliği ve Gagauz Türkleri. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Cilt 18, Sayı 54, 815-829.
• Dışişleri bakanlığı. 1967 yıllığı.
• Duman, Ö. (2008). Atatürk döneminde Romanya'dan Türk göçleri (1923-1938). Bilig, Sayı 45, Ankara, 23-42.
• Dündar, F. (2002). İttihat ve Terakki'nin Müslümanları iskan politikası (1913-1918). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Gönlübol, M. & Sar C. (1997). Atatürk ve Türkiye'nin dış politikası (1919-1938). Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi.
• Güngör, H. & Argunşah, M. (1998). Gagavuzlar, Gagavuz Türklerinin etnik yapısı, nüfusu, dili, dini, folkloru hakkında bir araştırma. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Hablemitoğlu, N. (1999). Kemal'in öğretmenleri. Yeni Hayat, Sayı 61, İstanbul, 26-27.
• İnan, A. (1982). Gazi Mustafa Kemal Atatürk'ün 1923 Eskişehir-İzmit konuşmaları. Ankara: TTK.
• Kapalo, J. A. (2008). Text, context and performance: The lay institutions of Gagauz Orthodoxy. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Department of the Study of Religions, School of Oriental and African Studies, University of London.
• Karanfil, G. (2011). Gagauzların milli lideri Mihail Çakır. Turan Stratejik Araştırmalar Merkezi Dergisi, Cilt 3, Sayı 12, 37-41.
• Karpat, K. (1970). Gagavuzların tarihi menşei. I. Uluslararası Türk Folklor Kongresi Bildiriler, C. I, Ankara, 168-172.
• Karpat, K. (1994). Eflak. Türk Diyanet Vakfı Ansiklopedisi, Cilt 10, 467-470.
• Karpat, K. (2013). The emigration of Turks from Romania to Turkey and Hamdullah Suphi Tanrıöver. S. Lascu and M. Fetisleam (Eds.), Contemporary research in Turkology and Eurasian studies. A festschrift in honor of professor Tasin Gemil on the occasion of his 70th birthday içinde (pp. 529-548). Kaloşvar: Presa Universitara Clujeana.
• Kartal, E. (2016). Moldova dış politikasında Gagauzların yeri. M. Şahingöz ve A. Alp (Eds.), Hamdullah Suphi ve Gagauzlar içinde (ss. 149-160). Ankara: Türk Yurdu Yayınları.
• Keyman, E. F. (2012). Türkiye'de çokkültürlü anayasal vatandaşlık ve demokratikleşme. A. Kadıoğlu (Ed.), Vatandaşlığın dönüşümü, üyelikten haklara içinde (ss. 218-244). İstanbul: Metis Yayınları.
• Kılıç, E. (2018). Gagauz tarih çalışmalarına genel bir bakış. S. Kırlı ve A. S. Uğurlu (Eds.), 1. uluslararası devleti olmayan Türk toplulukları bilgi şöleni içinde (ss. 23-54). Bursa: Türk Ocakları Bursa Şubesi Yayınları.
• Lascu, S. (2012). The emigration of the Muslims from Dobrudja in the interwar period: Romanian contemporary opinions and appreciations. T. Gemil and N. Pienaru (Eds.), Moştenirea istorică a Tătarilor içinde (pp. 289-322). Bükreş: Editura Academiei Romane.
• Manov, A. (2001). Gagauzlar (Hristiyan Türkler), (çev: M. Türker Acaroğlu). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Metin, Ö. (2012). Hamdullah Suphi Tanrıöver'in Romanya Türklerinin göçüne dair faaliyetleri (1931-1938). Karadeniz Araştırmaları, Sayı 35, 125-143.
• Nabi, Y. (1936). Balkanlar ve Türklük. Ankara: Ulus Basımevi.
• Ömer, M. (2018). Romanya’daki Türk-Tatar toplumu ve Türkiye’ye göçleri (1918-1941). (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Ankara.
• Ömer, M. (2019). Romanya-Türkiye ilişkilerinde göç perspektifi (1923-1936). CTAD, Yıl 15, Sayı 30, 309-332.
• Özkan, N. (2014). Gagavuz yazı dilinin kurucusu Mihail Çakır. Karadeniz Araştırmaları, Sayı 43, 43-49.
• Özkan, N. (2018). Gagavuz Türkçesinde yabancı unsurlar. S. Kırlı ve A. S. Uğurlu (Eds.), 1. uluslararası devleti olmayan Türk toplulukları bilgi şöleni içinde (ss. 181-190). Bursa: Türk Ocakları Bursa Şubesi Yayınları.
• Paşalı, P. (2016). Gagauzıyanın gelişmesinde Türk diplomasisinin rolü. M. Şahingöz ve A. Alp (Eds.), Hamdullah Suphi ve Gagauzlar içinde (ss. 287-289). Ankara: Türk Yurdu Yayınları.
• Semiz, Y. (2010). 1923–1950 döneminde Türkiye'de nüfusu arttırma gayretleri ve mecburi evlendirme kanunu (bekarlık vergisi). Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı 27, 423-469.
• Sofuoğlu, A. (1995). Osmanlı Devleti'nde ortaya çıkan göç problemleri ve Türk göçlerinin bir safhası: 1903-1904 (rumi 1319) yılında meydana gelen göçler. Türk Kültürü Dergisi, Sayı 383, 168-188.
• Soysal, İ. (1983). Türkiye'nin siyasal andlaşmaları (1920-1945). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Şimşir, B. (1996). Bizim diplomatlar. Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Türkdoğan, B. (2000). Atatürk dönemi Türk dış politikası. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi.
• Ülküsal, M. (1987). Dobruca ve Türkler. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Yavuz, N. (2010). Hamdullah Suphi Tanrıöver ve Gagavuzlar. Gazi Akademik Bakış, Cilt 4, Sayı 7, Ankara, 177-184.
• Yıldırım, S. (2016a). Cumhuriyet dönemi nüfus politikaları çerçevesinde göç ve göç politikaları (1921-1960). Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı 24, Ankara, 273-302.
• Yıldırım, S. (2016b). Cumhuriyet döneminde kimlik, vatandaşlık ve Gökoğuzlar. M. Şahingöz ve A. Alp (Eds.), Hamdullah Suphi ve Gagauzlar içinde (ss. 291-304). Ankara: Türk Yurdu Yayınları.
• Yoloğlu, G. (1996). Qaqouzlar. Bakü: Azerbaycan Dövlet Neşriyyatı.
• Wittek, P. (1952). Yazijioğlu Ali on the christian Turks of the Dobrudja. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, Vol. XIV, London, 639-668.
• RESMİ GAZETE - 14 Haziran 1934 tarihli ve 2510 sayılı iskan kanunu. (Resmi gazete tarihi ve sayısı: 21.06.1934, 2733).
• - 4 Eylül 1936 tarihli Dobruca'daki Türk ahalinin muhaceretini tanzim eden mukavelename. (Resmi gazete tarihi ve sayısı: 02.02.1937, 3523).
• DİĞER GAZETELER - Ulus. 22 İlkkanun 1935. No: 5176, s. 4.
• - Ulus. 23 İlkkanun 1935. No: 5177, s. 4.
• - Ulus. 25 İlkkanun 1935. No: 5179, s. 4.
• - Ulus. 26 İlkkanun 1935. No: 5180, s. 4.
• - Ulus. 27 İlkkanun 1935. No: 5181, s. 4.
• - Ulus. 31 İlkkanun 1935. No: 5182, s. 4.
• - Türk Birliği. 27 Birincikanun (Aralık) 1934. Sayı:12, s. 2.
• İNTERNET KAYNAKLARI - Atatürk'ün TBMM'deki 1 Kasım 1931 tarihli konuşması. Millet Meclisi Tutanak Dergisi, D.IV. C.4. Sayı 3. https://www.tbmm.gov.tr/tarihce/ataturk_konusma/4d1yy.htm, (Erişim Tarihi: 05.09.2022).
• - www.brittanica.com/place/Bessarabia, (Erişim Tarihi: 05.09.2022).
• - www.kostence.bk.gov.tr/MissionChiefHistory.aspx, (Erişim Tarihi: 18.10.2022).
• - https://tdk.sozluk.gov.tr, (Erişim Tarihi: 05.09.2022).
• - www.tdvegitimkultur.org/Romanya-kemal-ataturk-ulusal-koleji/, (Erişim Tarihi: 07.11.2022).
• - http://www.gutenberg.us/articles/1899_romanian_census, (Erişim Tarihi: 05.09.2022).