KAZAKÇADAKİ YÖNETİM VE ASKERLİK İLE İLGİLİ MOĞOLCADAN ALINTILANAN KELİMELER ÜZERİNE ART ZAMANLI BİR İNCELEME

Yıl 2025, Cilt: 27 Sayı: 3, 1392 - 1426, 15.09.2025

Serdar Özdemir

https://doi.org/10.16953/deusosbil.1641735

Öz

Bu çalışma, Kazakçadaki yönetim ve askerlikle ilgili Moğolca kökenli kelimeleri tarihsel bir perspektifle incelemektedir. Türk ve Moğol halkları arasındaki uzun süreli siyasî ve askerî etkileşimler, diller arasında kelime alışverişine yol açmıştır. Moğol İmparatorluğu’nun Orta Asya üzerindeki etkisiyle, Moğolca kökenli birçok terim Türk diline girmiş ve zamanla kalıcı hâle gelmiştir. Araştırma, Moğolcadan ödünçlenen kelimelerin tarihî süreç içerisindeki değişimlerini, anlam kaymalarını ve günümüz Kazakçasındaki kullanımını ele almaktadır. Çalışmada, noyan (lider, yönetici), batır (kahraman, savaşçı), nöker (asker, yoldaş) ve karavıl (nöbetçi, muhafız) gibi kelimeler detaylı olarak analiz edilmiş, bu kelimelerin Moğolca asılları, fonetik değişimleri ve Türkçeye geçiş süreçleri karşılaştırmalı dilbilim yöntemleriyle değerlendirilmiştir. Gerçekleştirilen bu çalışma ile aynı zamanda mevcut kelimelerin (nöker, noyan, karavıl, batır vb.) diğer Türk lehçelerindeki (Kırgızca, Karakalpakça, Başkurtça, Kumukça, Tatarca, Türkmence, Gagavuzca vb.) kullanım ve leksik anlamları da ele alınmıştır. Moğolca kökenli bu kelimeler yalnızca dilsel ödünçlemeler olarak değil, aynı zamanda Türk toplumunun tarihî ve sosyokültürel yapısına dair önemli ipuçları da sunmaktadır. Çalışma, Kazakçadaki Moğol etkisini daha iyi anlamaya katkı sağlamayı ve gelecek araştırmalara ışık tutmayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kazakça , Moğolca , Kelime Ödünçlemesi , Askerî ve Yönetimsel Terimler , Tarihî Türk Lehçeleri

Etik Beyan

Bu makale için etik kurul onayı gerekmemektedir.

Destekleyen Kurum

Destekleyen kurum bulunmamaktadır.

Teşekkür

Yazarların beyan edecek bir teşekkür notu bulunmamaktadır.

A DIACHRONIC STUDY ON WORDS BORROWED FROM MONGOLIAN RELATED TO ADMINISTRATION AND MILITARY IN KAZAKH

Öz

This study examines Mongolic-origin words related to governance and the military in Kazakh from a historical perspective. The long-standing political and military interactions between the Turkic and Mongolic peoples facilitated lexical exchange between their languages. Due to the influence of the Mongol Empire in Central Asia, many Mongolic terms entered the Turkic language and became permanent over time. The research explores the historical transformations, semantic shifts, and contemporary usage of loanwords from Mongolic in Kazakh. The study provides a detailed analysis of words such as noyan (leader, ruler), batyr (hero, warrior), nöker (soldier, companion), and karavıl (guard, sentry), examining their original Mongolic forms, phonetic changes, and adaptation into Turkic languages using comparative linguistic methods. Additionally, the study investigates the usage and lexical features of these words (nöker, noyan, karavıl, batyr, etc.) in other Turkic dialects, including Kyrgyz, Karakalpak, Bashkir, Kumyk, Tatar, Turkmen, and Gagauz. These Mongolic-origin words are not merely linguistic borrowings but also provide significant insights into the historical and socio-cultural structure of Turkic societies. This research aims to enhance understanding of the Mongolic influence on Kazakh and serve as a foundation for future studies.

Anahtar Kelimeler

Kazakh , Mongolian , Lexical Borrowing , Military and Administrative Terms , Historical Turkic Dialects

Etik Beyan

Ethics committee approval was not required for this article.

Destekleyen Kurum

There is no supporting institution

Teşekkür

The authors have no acknowledgments to declare.

Kaynakça

• Abduvaliev, İ., Akmataliev, A., Kadırmambetova, A., Kasımgeldieva, M., Semyönova, C., Cayloobaev, B., İsabekova, A., Konurbaeva, R., Marazıkov, T, Musaev, S., Olcabaev, S., Osmonova, C., Tolubaev, M. & Şatmanov, S. (2010). Kırgız Tilinin sözdügü. Avrasya Press.
• Adilov, M. (2019). Kazakça deyimlerde korunan bazı Moğolca kelimeler üzerine. Türkbilig, (38), 119-142.
• Agişev, İ. M., Zeynullina, G. D., İşbirzin, E. F., İşmehemetov, Z. K., Kusemova, T. H., Mircanova, S. F., Sufyanova, N. F., Tehfetullina, V. J., Urazbayeva, Z. F., Uratssin, Z. F. & Yarullina, U. M. (1996). Başkirsko-Russkiy slovar'. Izdatel'stvo «Digora», «Russkiy Yazık».
• Ağca, F. & Gül, B. (2018). Uygur harfli Oğuz Kağan destanında geçen Moğolca sözcükler. Türkbilig, (36), 47-62.
• Ahmerov, K. Z., Baişev T. G., Bikmurzin A. M., Kayumova U. M., Sayargaleev B. S. & Teregulova R. N. (1958). Başkırsko-Russkiy slovar'. Gosudarstvennoe Izdatel'stvo Inostrannıh i Natsional'nıh Slovarey.
• Akdoğan, Y. (1999). Azerbaycan Türkçesinden Türkiye Türkçesine büyük sözlük. Beşir Yayınevi.
• Akobirov, S. F., Ma’rufov, Z. M. & Xŭcaxonov, A. T. (1959), Üzbeksko-Russkiy slovar'. A. K. Borovkov (Bş. Red). Harijiy va Milliy Lugatlar Davlat Naşriyeti.
• Aksakov, K., Altaev, S., Gafurova, H., Kuliev, A., Meskutov, V., Muradova, S., Tekeev, Ya., Hamzaev, M. & Hodjamkuliev, M. (1968). Turkmensko-Russkiy slovar'. Izdatel'stvo «Sovetskaya Entsiklopediya».
• Altaylı, S. (2018a). Azerbaycan Türkçesi sözlüğü cilt I (a-k). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Altaylı, S. (2018b). Azerbaycan Türkçesi sözlüğü cilt II (q-z). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Altaylı, S. (2018c). Azerbaycan Türkçesi sözlüğü cilt III (karşılaştırmalı dizin). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Amarjargal, B., Tsoloo, J. & Gantogtoh, G. (1988). Bnmau dah' Mongol helniy nutgiyn ayalguvnı tol' biçig. İnstitüt Yazıka i Literaturı Akademiy Nauk Mongol'skoy Narodnoy Respubliki.
• Argunşah, M. & Güner, G. (2022). Codex Cumanicus. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arıkoğlu, E. & Kuular, K. (2003). Tuva Türkçesi sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arıkoğlu, E., Alimova, C., Askarova, R. & Selçuk, B. K. (2017a). Kırgızça-Türkçö sözdük I (A-J). Kırgızistan-Türkiye “Manas” Üniversitesi Yayınları.
• Arıkoğlu, E., Alimova, C., Askarova, R. & Selçuk, B. K. (2017b). Kırgızça-Türkçö sözdük II (K-Z). Kırgızistan-Türkiye “Manas” Üniversitesi Yayınları.
• Ariunbolor, B., Yaşar, A. & Natsag, L. (2008). Türkçe – Moğolca, Moğolca – Türkçe sözlük. Empathy.
• Atalay, B. (1945). Ettuhfet-üz-zekiyye fil-lûgat-it Türkiyye. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aydın, E. (2015). Yenisey yazıtları. Kömen Yayınları.
• Azizov, O & Rizaeva, Z. (1989). Üzbeksko-Russkiy slovar'. Okituvçi.
• Bagaṭur / pʾqʾdwr. Niedersächsische Akademie der Wissenschaften zu Göttingen. https://woerterbuchnetz.de (Erişim tarihi: 24 Ocak 2025).
• Bammatov, B. G. & Gadjiahmedov, N. E. (2011). Kumıksko-Russkiy slovar'. Iyali Dnts Ran.
• Baskakov, N. A. (1958). Karakalpakşa-Rusşa sözlik. Şet Til Häm Milliy Sözlikler Mämleket Baspası.
• Bayarsayhan, Ä., Gantogtoh, G., Dorj, D., Mijiddorj, G., Sumyaabaatar, B., Suhbaatar, O., Darbeeva, A. A., Pyurbeev, G. & Şevernina, Z. V. (2001). Bol'şoy akademiçeskiy Mongol'sko-Russkiy slovar', tom I-II. Institut Yazıkoznaniya RAN.
• Bazılhan, B. (1984). Mongol-Kazak tol' (Mongolşa-Kazakşa sözdik). Mongol Halık Respublikası, Gılım Akademiyasınıñ Tili men Ädebiyet İnstitutı.
• BD: Yücel, B. (1995). Bâbür dîvânı (gramer-metin-sözlük-tıpkıbasım). Atatürk Kültür Merkezi Yayını.
• Bey Hadi, H. (2010). Arın sözlüğü. Tebriz.
• BN: Şen, M. (1993). Gazi Zahirüddin Muhammed Bâbur, Bâburname giriş-metin (Kâbil ve Hindistan bölümleri)- açıklamalı dizin. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Bordaev, E. Ç., Djambinova, R. A., Kalyaev, A. L., Kiçikov, A. Ş., Korsunkiev, Ts. K., Monraev, M. U., Muniev, B. D., Pavlov, D. A. & Ubuşaev, N. N. (1977). Kalmıtsko-Russkiy slovar'. İzdatel'stvo “Russkiy Yazık.
• Borovkov A. K. & Karı-Niyazov, T. N. (1941). Üzbeksko-Russkiy slovar'. Izdatel'stvo Uzbekistanskogo Filiala Akademiy Nauk SSSR.
• Borovkov, A. K. (2002). Orta Asya’da bulunmuş Kur’an tefsirinin söz varlığı (XII.-XIII yüzyıllar). H. İ. Usta & E. Amanoğlu (Çev.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Caferoğlu, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Clauson, S. G. (1960). Senglax-A Persian guide to the Turkish language by Muhammed Mahdi Xan. E. J. Gibb Memorial Series, New Series.
• Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth century Turkish. Clarendon Press.
• Courteille, P. D. (1870). Dictionnaire Turk-Oriental. A L’imprimerie İmpériale.
• Csáki, É. (2006). Middle Mongolian loan words in Volga Kipchak languages. Harrassowitz Verlag.
• Cumakunova, G. (2005). Türkçe-Kırgızca sözlük. Kırgız-Türk “Manas” Üniversitetinin Basılmaları.
• Çeremisov, K. M. (1951). Buryatsko-Mongolisko-Russkiy slovar'. Gosudarstvennoe İzdatel'stvo İnostrannych i Nacional'nych Slovarej.
• DA: Sultanbek, K. (2022). Dürrüʾl-ʿacāyib (dil özellikleri-metin-dizin). (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• DM: Toparlı, R. (2018). Ed-dürretü’l-mudiyye fi’l-lügati’t-Türkiyye. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Doerfer, G. (1963-1975). Turkische und Mongolische elemente im neupersischen band I-IV. Fransz Steiner Verlag GMBH.
• Durgut, H. (1995). “Şeyh Süleymân Efendi-i Buhârî lügat-i Çağatay ve Türkî-i Osmânî (cild-i evvel)” adlı eserin transkripsiyonu. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Trakya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Esemuratova, R., Kalenderov, M. & Japakova, R. (1982). Karakalpak tilinin tüsindirme sözligi, tört tomlık 1 (a-b). "Karakalpakstan" Baspası.
• Esemuratova, R., Kalenderov, M., Kıdırbaev, A., Saytov, D., Embergenov, U., Turabaev, A. & Beketov, B. (1988). Karakalpak tilinin tüsindirme sözligi, tört tomlık III (k-n). "Karakalpakstan" Baspası.
• FHL: Öztürk, S. (2020). Fazlullâh Han lügâti: inceleme-metin-dizin. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• FN: Yürümez, R. (2020). Çağatay şairi Harâbâtȋ’nin fakr-nâmesi: inceleme, çeviriyazı, dizin, ek dizin, tıpkıbasım. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Ganiyev, F., Ahmet'yanov, R. & Açıkgöz, H. (1997). Tatarça-Törekçä süzlek. İnsan Näşriyatı.
• Garrett, J., Lastowka, G., Muhammetmuradova, A., Myradova, J., Naahielua, K., Pallipamu, M., Rustamov, M., Sharipova, M. & Yaylymova, A. (1996). Turkmen – English dictionary. A SPA project of Peace Corps Turkmenistan.
• Gaydarci, G. A., Koltsa, E. K., Pokrovskaya, L. A. & Tukan, B. P. (1973). Gagavuzko-Russko Moldavskiy slovar'. N. A. Baskakov (Red.). «Sovetskaya Entsiklopediya» İzdatel'stvosu Editura «Ençiklopediya Sovetike».
• GN: Orak, B. (1995). Lutfi’nin Gül ü Nevruz’u gramer indeksi. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Goçiyaeva, S. A. & Suyunçev, H. I. (1989). Karaçay-Malkar-Orus sözlük. Russkiy Yazık.
• Grönbech, K. (1992). Kuman lehçesi sözlüğü codex Cumanicus’un Türkçe sözlük dizini. Kemal Aytaç (Çev.). Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Grunina, E. A. (2005). Turkmenskiy yazık. Izdatel'skaya Firma «Vostoçnaya Literatura» RAN.
• GT: Karamanlıoğlu, A. F. (2019). Gülistan tercümesi (kitâb gülistan bi’t-Türkȋ). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Guseynova, G. (1941). Azärbaydjansko-Russkiy slovar'. Izdatel'otvo Azärbaydjanskogo Filiala Akademiy Nauk SSSR.
• Güner, G. (2017). Codex Cumanicus’ta Moğolca alıntı kelimeler üzerine yeni bir yaklaşım. Gazi Türkiyat, Bahar (20), 9-24.
• Hacıeminoğlu, M. N. (2000). Kutb’un Husrev ü Şirin’i ve dil hususiyetleri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Haenisch, E. (1939). Wörterbuch zu Mangḥol un niuca tobca‘an (yüan-ch’ao pi-shi) geheime geschichte der Mongolen. Otto Harrassowitz.
• Israpil, D. (2014). 吐鲁番发现回鹘文佛教新文献研究 Tulufan faxian huihuwen fojiao xin wenxian yanjiu. Beijing.
• İH: İzbudak, V. (1936). El-idrâk haşiyesi. Devlet Basımevi.
• İM: Toparlı, R. (1992). İrşâdü’l-müluk ve’s-selâtȋn. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karaağaç, G. (2020). Mevlânâ Lutfî dîvân. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karaayak, T. (2021). Doğu Türkçesi Kur’an tercümelerinde Moğolca unsurlar I. Esengü Bitig, Doğumunun 60. yılında Zühal Ölmez armağanı içinde (ss. 485-534). T. Karaayak ve U. Uzunkaya (Ed.). Kesit Yayınları.
• Karaayak, T. (2024). Batı Türkçesi Kur’ân tercümelerindeki Moğolca unsurlar. Prof. Dr. Mustafa Nejat Sefercioğlu Seferî’ye armağan içinde (ss. 325-349). Üzeyir Aslan & Hakan Taş (Ed.). İksad Publishing House.
• Karataş, A. (2022). Şecere-i Harezmşâhî’de yer alan Türkçe ve Moğolca unvanlar. Journal of Social, Humanities and Administrative Sciences, 8(57), 1314-1331. http://dx.doi.org/10.29228/J OSHAS.64728.
• KE: Ata, A. (2019). Ḳıṣaṣü’l-enbiyā I (giriş-metin-dizin). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Keñesbayev, İ. (2007). Frazeologiyalık sözdik. Arıs Baspası.
• Keskin, B. (2022). Eski Uygur Türkçesi hukuk belgeleri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• KFT: Agar, M. E. (1989). Kitâbu fi’l-fıkh bi-lisani’t-Türkî: inceleme-metin-sözlük. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• KGM: Kök, N. K. (2017). Kitâb-ı gazât der mülk-i Çin (giriş-inceleme-metin-dizin). (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kİ: Caferoğlu, A. (1931). Kitâb al-idrâk li-lisân al-atrâk. Evkaf Matbaası.
• KK: Toparlı, R., Çögenli, M. S. & Yanık, N. H. (1999). El-kavânȋnü’l-külliye li-zabti’l-lügati’t-Türkiyye. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Koç, K. & Doğan, O. (2004). Kazak Türkçesi grameri. Ayabek Bayniyazov (Red.). Gazi Kitabevi.
• Koraş, H., Açık, F. & Öztürk, Z. (2023). Özbek Türkçesi Türkiye Türkçesi sözlük. Nobel.
• Kök, A. (2004). Karahanlı Türkçesi satır-arası Kur’an tercümesi [TİEM 73 1v-235v/2], (giriş-inceleme-metin-dizin). (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Krueger, J. R. (1978). Materials for an Oirat-Mongolian to English citation dictionary. Publications of the Mongolia Society.
• Kúnos, I. (1902). Šejx Sülejman Efendi's Čagataj-Osmanisches wörterbuch. Budapest.
• Kuun, C. G. (1880). Codex Cumanicus: bibliothecae ad templum divi marci venetiarum. Editio Scient. Academiae Hung.
• Kzk TS: Koç, K., Bayniyazov, A. & Başkapan, V. (2003). Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi sözlüğü. Akçağ.
• Kzk. Ar. Fr. Tüs. S.: Mamırbekova, G. (2017). Kazak tilindegi Arab, Parsı sözderinin tüsindirme sözdigi. Memlekettik Tildi Damıtuv İnstitutı.
• Kzk. AS: Kaliyev, G., Naqısbekov, O, Sarıbayev, Ş, Uderbayev, A., İmanbaev, A. & Omarbekov, S. … (2005). Kazak Tilinin Aymaktık Sözdigi. Arıs.
• Kzk. Ask. Ter. S.: Amanjolov, K. & Tasbolatov, A. (1999). Kazakşa Äskeri Terminderdin Tüsindirme Sözdigi. Bilim.
• Kzk. Dest. Med. S.: Kuralulı, A. (1997). Kazak Destürli Medenietinin Entsiklopediyalık Sözdigi. «Sözdik-Slovar'».
• Kzk. Ed. Til. S.: Fazıljanova, A., Ongarbaeva, N., Gabithanulı, K., Şoybekov, R., Küderinova, K., Jubaeva, O. & Malbakov, M. (2011). Kazak adebi tilinin sözdigi c. XIII (s-t). Til Bilimi İnstitutı.
• Kzk. Ed. Til. S.: Konıratbaeva, J., Kaliev, G., Esenova, K., Januzak, T., Momınova, B. & Süyerkulova, B. (2011). Kazak adebi tilinin sözdigi c. VI (j-j). Til Bilimi İnstitutı.
• Kzk. Ed. Til. S.: Mankeeva, J., Şoybekov, R., Küderinova, K., Fazıljanova, A., Bizakov, S., Jünisbek, E., Janabekova, A., Üderbaev, A., Kaliev, G. (2011). Kazak adebi tilinin sözdigi c. XI (m-o). Til Bilimi İnstitutı.
• Kzk. Etm. S.: Kazak SSR Gılım Akademiyası Til Bilimi İnstitutı (1966). Iskakov, A., Sızdıkova, R. & Sarıbaev, Ş. (Red.). Kazak tiliniñ kıskaşa etimologiyalık sözdigi. Kazak SSR-nıñ Gılım Baspası.
• Kzk. S.: Väli, N., Kurmanbayulu, Ş., Malbakov, M., Şoybekov, R., Küderinova, K., Jubaeva, O., Janabekova, A., Fazıljanova, A., İsaeva, J. & Üderbaev, A. (2013). Kazaq sözdigi (Qazaq tiliniŋ birtomdık ülken tüsindirme sözdigi). Dävir.
• Kzk. Sin. S.: Bizakov, S., Bolganbaev, E. & Devletkulov, Ş. (2005). Kazak tilinin sinonimder sözdigi. Arıs.
• Kzk. Tür. S.: Oraltay, H., Yüce, N. & Pınar, S. (1984). Kazak Türkçesi sözlüğü. Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• Kzk. Tüs. S.: Kaliyev, B. (2014). Kazak tiliniŋ tüsindirme sözdigi. Memlekettik Tildi Damıtuv İnstitutı.
• Kzk.-Eng. D.: Nurapiyeva, N. (2008). Kazakşa-Ağılşınşa sözdik -Kazakh-English dictionary-. Dayk Press.
• Kzk.-Rus. S.: Bektayulu, K. (2007). Kazakşa-Orısşa sözdik. Almatı.
• Kzk.-Rus. S.: Bekturov, Ş. & Bekturova, A. (2001). Kazakşa-Orısşa sözdik. Foliant.
• Lessing, F. D. (1960). Mongolian-English dictionary. University of California Press.
• Lessing, F. D. (2017). Moğolca-Türkçe sözlük. Günay Karaağaç (Çev.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Li, Y. S. (2017). C. Brockelmann’ın “doğu Türkçesi grameri” dizini. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ligeti, L. (1935). Mongolos jövevényszavaink kérdése. Nyelvtudományi Közlemények XLIX, 190-271.
• Luvsandendeva, A. (1957). Mongol'sko-Russkiy slovar'. Gosudarstvennoe Izdatel'stvo Inostrannıh i Natsional'nıh Slovarey.
• Ma’rufov, E. M. (1981a). Özbek tilining izohli lugati ikki tomli, tom I (a-r). Rus Tili Naşriyati.
• Ma’rufov, E. M. (1981b). Özbek tilining izohli lugati ikki tomli, tom II (s-h). Rus Tili Naşriyati.
• Malov, S. E. (1951). Pamjatniki drevnetjurkskoj pis'mennosti: teksty i issledovanija. Izdat. Akad. Nauk. SSSR.
• MG: Uğurlu, M. (1984). Munyetu’l-ġuzāt (metin-indeks). (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• MK: Ölmez, Z. K. (1993). Mahbûbu’l-kulûb: inceleme-metin-sözlük. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• ML: Özender, S. B. (1996). ‘Ali Şir Nevāyi, muḥākemetü’l-luġateyn -iki dilin muhakemesi-. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• MN: Türk, V. (1990). Neva'i mecalisü'n-nefa'is metin-inceleme (2 cilt). (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Mostaert, A. (1968). Dictionnaire Ordos: a-z, tables-alphabétiques. Johnson Reprint Corporation.
• Mukambaev, J. (2009). Kırgız tilinin dialektologiyalık sözdügü. Girne Amerikan Üniversitesi Türk Araştırma ve Tanıtım Merkezi Yayınları.
• Nagy, É. K. (2018). Mongolic copies in Chaghatay. Harrassowitz Verlag.
• Necip, E. N. (2013). Yeni Uygur Türkçesi sözlüğü. İklil Kurban (Çev.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Németh, J. (1953). “Wanderungen des Mongolischen wortes nökür genosse” Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae 3, 1-23.
• NF: Ata, A. (1998). Nehcü’l-feradis III (dizin-sözlük). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• NF: Eckmann, J. (1995). Nehcü’l-feradis I-II (metin-tıpkıbasım). S. Tezcan, H. Zülfikar (Yay.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Orkun, H. N. (1936-1941). Eski Türk yazıtları I-IV (1. bsk.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Orkun, H. N. (1994). Eski Türk yazıtları (3. bsk.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Orucov, Ä., Abdullayev, B. & Rähimzadä, N. (2006a). Azärbaycan dilinin izahlı lüğäti, dörd cilddä, III cild (q-r). Şärk-Qärb.
• Orucov, Ä., Abdullayev, B. & Rähimzadä, N. (2006b). Azärbaycan dilinin izahlı lüğäti, dörd cilddä, IV cild (s-z). Şärk-Qärb.
• Osmanov, M. M. (1966). Tatarsko-Russkiy slovar'. Sovetskaya Entsiklopediya.
• Ölmez, M. (2007). Tuvacanın sözvarlığı eski Türkçe ve Moğolca denkleriyle. Harrassowitz Verlag.
• Ölmez, Z. (2020). Ebulgazi Bahadır Han-şecere-yi terākime. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Öner, M. (2009). Kazan-Tatar Türkçesi sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özşahin, M. (2017). Başkurt Türkçesi sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özyetgin, A. M. (1996). Altın Ordu, Kırım ve Kazan sahasına ait yarlık ve bitiklerin dil ve üslûp incelemesi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Pekacar, Ç. (2011). Kumuk Türkçesi sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Poppe, N. N. (1991). Mongolian loanwords in Kazakh. In Varia Eurasiatica. Festschrift für Professor András Róna-Tas (149-152). Attila József University.
• Poppe, N. N. (2009). Zemahşerî, mukaddimetü’l-edeb, Moğolca-Çağatayca çevirinin sözlüğü. Mustafa S. Kaçalin (Çev.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Poppe, N. N. (2016). Moğol yazı dilinin grameri. Günay Karaağaç (Çev.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Radloff, W. (1899). Opıt slovarya Tyurkskih nareçiy tom vtoroy (versuch eines wörterbuchs der Türk-dialekte II). S. Petersburg.
• Radloff, W. (1905). Opıt slovarya Tyurkskih nareçiy tom tretiy (versuch eines wörterbuchs der Türk-dialekte III). S. Petersburg.
• Radloff, W. (1928). Uigurische sprachdenkmäler. Verlag Der Akademie Der Wissenschaften Der USSR.
• Rahimi, F. (2021). Ferağî’nin Çağatay Türkçesi sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ramstedt, G. J. (1912). Zur verbstammbildungslehre der Mongolisch Türkischen sprachen. Helsingfors.
• Ramstedt, G. J. (1935). Kalmückisches wörterbuch. Suomalais-Ugrilainen Seura.
• Räsänen, M. (1969). Versuch eines etymologischen wörterbuchs der Türksprachen. Suomalais-Ugrilainen Seura.
• Róna-Tas, A. (1982). Loan words of ultimate middle Mongolian origin in Chuvash. Studies in Chuvash Etymology. András Rôna-Tas (Ed.). Szeged: 66-134.
• Rybatzki, V. (2006). Die personennamen und titel der mittel-Mongolischen dokumente-eine lexikalische untersuchung. Yliopistopaino Oy.
• Sadıkov, T. & Şarşembayev, B. (2011). Manas destanı: Kırgızca-Türkçe büyük dizin. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Sanjeyev, G. D., Orlovskaya, M. H. & Şevernina, Z. V. (2015). Etimologiçeskiy slovar' Mongol'skih yazıkov, tom I (a-e). İV-RAN.
• Sanjeyev, G. D., Orlovskaya, M. H. & Şevernina, Z. V. (2016). Etimologiçeskiy slovar' Mongol'skih yazıkov, tom II (g-p). İV-RAN.
• Sanjeyev, G. D., Orlovskaya, M. H. & Şevernina, Z. V. (2018). Etimologiçeskiy slovar' Mongol'skih yazıkov, tom III (q-z). İV-RAN.
• Schönig, C. (2000). Mongolische lehnwörter im westoghusischen. Harrassowitz Verlag.
• Schönig, C. (2003). Turko-Mongolic relations. J. Janhunen (Ed.), The Mongolic Languages (403–419). Routledge.
• Schwarz, H. G. (1992). An Uyghur-English dictionary. East Asian Studies Press.
• SD: Eraslan, K. (1999). Mevlâna Sekkâkî divanı. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Sertkaya, O. F. & Alimov, R. (2006). Eski Türklerde -Göktürklerde, Uygurlarda, Türgişlerde- para. Ötüken Neşriyat.
• Shimin G. & Hamilton, J. (1981). L’Inscription ouïgoure de la stèle commémorative des iduq qut de Qočo. Turcica, 13, 10-54.
• Sızdık, R. (2009). Kazak tilindegi eskilikter men jañalıktar. Arıs.
• Smedt, A. D. & Mostaert, A. (1933). Le dialegte Monguor parlé par les Mongols du kansou oggidental IIIE partie – dictionnaire Monguor-Francais. İmprimerie de l’Université Catholique.
• Şagdarov, L. D. & Çeremisov, K. M. (2006). Buryatsko-Russkiy slovar' tom I (a-n). Izdatel'stvo OAO «Respublikanskaya Tipografiya».
• Şagdarov, L. D. & Çeremisov, K. M. (2008). Buryatsko-Russkiy slovar' tom II (o-ya). Izdatel'stvo OAO «Respublikanskaya Tipografiya».
• ŞHD: Karasoy, Y. (1989). Şiban Han divânı (inceleme-metin). (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Tavkul, U. (2020). Karaçay-Malkar Türkçesi sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• TEH: Abik, A. D. (1993). Ali Şȋr Nevâyȋ’nin risâleleri tarȋh-i enbiyâ ve hükemâ, tarȋh-i mülûk-i acem, münşeât (metin-gramatikal indeks-sözlük). (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Tekin, T., Ölmez, M., Ceylan, E., Ölmez, Z. & Eker, S. (1995). Türkmence-Türkçe sözlük. Simurg.
• TG: Karataş, A. (2018). Tāríḫ-i güzide (nuṣret-nāme) [48a-94b] (giriş, transkripsiyonlu metin, dizin-sözlük, tıpkıbasım). (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Todaeva, B. H. (1986). Dagurskiy yazık. Nauka (AN SSSR: Institut Vostokovedeniya).
• Todaeva, B. H. (2001). Slovar' yazıka Oyratov sin' tszyana. Kalmıtskoe Knijnoe İzdatel'stvo.
• Todaeva, B. H. (2009). Ya ızuçayu «djangar», Kalmıtsko-Russkiy slovar'. Gu «Izdatel'skiy dom «Gerel».
• Tsevel, Ya. (1966). Mongol helniy tovç taylbar tol'. Ulsın Hevleliyn Hereg Erhleh Horoo.
• TT: Baştürk, Ş. (2008). Tüş tabirnamesi: inceleme-metin-indeks. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• TTM: Oytun Altun, H. (2020). Fenâyî, tercüme-i tevârîh-i mülûk: Nevâyî’nin Fars hükümdarları tarihi. Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
• Tumurdey, G. & Tsybenov, D. (2014). Kratkiy Dagursko-Russkiy slovar'. Izdatel'stvo BNTS SO RAN.
• Tuna, O. N. (1972). Osmanlıcada Moğolca ödünç kelimeler. Türkiyat Mecmuası, XVII, 209-250.
• Turan, F. (2019). Çağatayca manzum sözlük, nisâb-ı kutbiyye. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• TuvRS: Tenişev, E. (Red.) (1968). Tuvinsko-Russkiy slovar'. İzdatel’stvo “Sovetskya Entsiklopediya.
• TZ: Atalay, B. (1945). Ettuhfet-üz-zekiyye fil-lûgat-it Türkiyye. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Uyğur, C. V. (2019). Karakalpak Türkçesi sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ünlü, S. (2004). Karahanlı Türkçesi satır-arası Kur’an tercümesi [TİEM 73 235v/3-450r7] (giriş-metin-inceleme-analitik dizin). (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Ünlü, S. (2012). Harezm Altınordu Türkçesi sözlüğü. Eğitim Yayınevi.
• Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi sözlüğü. Eğitim Yayınevi.
• Üşenmez, E., Boltabayev, S. & Tuğlacı, G. (2016). Özbekçe-Türkçe sözlük. Türk Dünyası Vakfı.
• Vámbéry, H. (1867). Ćagataische sprachstudien. F. A. Brockhaus.
• Vér, M. (2016). The postal system of the Mongol empire in northeastern Turkestan. (PhD Dissertation). University of Szeged.
• Waterson, N. (1980). Uzbek-English dictionary. Oxford University Press.
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen Altuigurisch-Deutsch-Türkisch (eski Uygurcanın el sözlüğü). Akademie der Wissenschaften zu Göttingen.
• Yudahin, K. K. (1985a). Kirgizko-Russkiy slovar', kniga 1: a-k. “Sovetskaya Entsiklopediyaa” Basması.
• Yudahin, K. K. (1985b). Kirgizko-Russkiy slovar', kniga 2: l-ya. "Sovetskaya Entsiklopediyaa" Basması.
• Yudahin, K. K. (2011). Kırgız sözlüğü. Abdullah Taymas (Çev.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yusupova, N. (2018). Türkçe-Özbekçe sözlük. Türk Dil Kurumu Yayınları.