HADİS USÛLÜNDE CÂMİ‘ KAVRAMININ TANIMI, SORUNLARI VE YENİ BİR TANIM ÖNERİSİ

Yıl 2021, Cilt: 24 Sayı: 1, 57 - 81, 22.01.2022

Bilge Kılıç

Öz

Bu makale, erken dönemde telif edilen bazı hadis kaynaklarının adı olarak kullanılan Câmi‘ sözcüğünün kavramsal sorunlarını ele almaktadır. Bu sözcük Mütekaddimûn ve Müteahhirun Dönemlerinde sıklıkla kullanılmasına karşılık bir kavram olarak tanımlanmamıştır. Yapılan tanımlar son birkaç asırda ortaya çıkmış ve Abdülazîz ed-Dihlevî’nin (ö. 1239/1824) el-ʿUcâletü’n-Nâfiʿa adlı eserinde yaptığı tanım ile yaygınlaşmıştır. Abdülazîz ed-Dihlevî’ye ait olduğunu tespit ettiğimiz ve Çağdaş Dönemde genel kabul gören bu tanımın en belirgin özelliği Câmi‘ kavramı ile karşılanacak bir hadis kaynağının; âkaid, ahkâm, rikâk, yeme, içme, sefer, kıyam, ku’ûd âdâbı, tefsîr, tarih, siyer, fiten, menâkıb ve mesâlib gibi sekiz ana kitâbı ihtiva etmesinin gerekliliğidir. Abdülazîz ed-Dihlevî’nin yaptığı bu tanım yani sekiz ana konunun mutlaka işlenmiş olması şartı kendisinden önceki asırlarda herhangi bir karşılığa ve referansa sahip değildir. Çalışmada söz konusu tanımın eserlerle uyumlu olmadığını gösterdiğimiz gibi Câmi‘ kavramı için yeni bir tanım önerisinde de bulunduk. Tanımımız “cins”, “tür/nev‘” ve “cüz/tekil” olmak üzere üç karşılığa sahiptir.

Anahtar Kelimeler

Hadis Edebiyatı , Câmi‘ , Cins , Tür/Nev‘ , Cüz.

Kaynakça

• Abdullah b. Vehb el-Mısrî. el-Câmi‘ fi'l-hadis. thk. Mustafa Hasan Ebü'l-Hayr, Demmâm: Dâru İbni'l-Cevzi, 1416/1996.
• Aktepe, İshak Emin. Hadis İlmine Giriş. İstanbul: Rağbet Yay., 2018. Albayrak, Ali. “Fuad Sezgin’in “Buhârî’nin Kaynakları Kitabı Üzerine Değerlendirmeler”. Usûl: İslam Araştırmaları 26 (2016), 51-100.
• Alemdar, Yusuf. “Kıraatlerin Oluşumu Bağlamında Kur’an’ın Cem‘i Konusuna Yeni(den) Bir Bakış”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/2 (2003), 219- 248.
• Alî el-Kârî, Alî b. Sultân Muhammed el-Herevî. Şerhu şerhi Nuhbeti'l-fiker fi mustalahati ehli’l-eser. thk. Heysem Nizar Temîm, Muhammed Nizar Temîm. Beyrût: Dâru'l-Erkam b. Ebi'l-Erkam.
• Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed. Şerhü’n-Nuhbe. thk. Nureddin Itr. Mektebetül-Büşrâ, 1432/2011.
• Avnî, Şerîf Hâtim b. Ârif. el-Menhecü’l-muktarah li fehmi’l-mustalah. Dâru’l-hicra, 1416/1996.
• Aydın, Arafat. Dârimi’nin Peygamber Anlayışı (Sünen’inin Mukaddimesi Çerçevesinde). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• A'zamî, Muhammad Mustafa. Studies in Hadith Methodology and Literature. United States of America: American trust publications, 2012.
• Bağcı, H. Musa. Hadis Tarihi ve Metodolojisi, Ankara: Ankara Okulu Yay., 2012.
• Bağcı, H. Musa. Hadis Tarihi ve Usûlü. Ankara: Bilay Yay., 2018.
• Bahit, Muhammed Hasan Mehdî. İlmü’l-mantık el-mefâhim ve’l-mustalahât: et-tasavvurât. İrbid: Alemü’l-kütübi’l-hadis, 2013.
• Bayraktar, İbrahim. Hadis Kaynakları Üzerine Araştırmalar. Erzurum: Kültür Eğitim Vakfı Yay., 2001.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyin b. Ali. Menâkıbü'ş-Şâfiî. thk. es-Seyyid Ahmed Sakr. 2 Cilt. Kahire: Dâru't-türâs, 1395/1970.
• Bolat, Emrullah. Abdullah b. Vehb ve el-Câmi‘ fi'l-Hadis Adlı Eseri, İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Brockelmann, Carl. Târîhü'l-edebi'l-arabî. çev. Abdülhalîm en-Neccâr. 3 Cilt. Kahire: Dâru'l-maârif.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâîl. el-Câmi‘u’s-sahîh. thk. M. Züheyr b. Nâsır en-Nâsır, Beyrût: Dâru tavki'n-necât, 1422.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd. es-Sıhâh tâcü’l-luga ve’s-sıhâhi’l-Arabîyye. thk. Ahmed Abdülgafûr Attâr. 3 Cilt. Beyrût: Dâru'l-ilm li'l-melâyin, 1990. Cum‘a, Ammad Ali. el-Mektebetü’l-islâmîyye. et-Türâsi'l-arabîyye, 1424/2003.
• Çakan, İsmail Lütfi. Hadis Edebiyatı: çeşitleri-özellikleri-faydalanma usulleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı (İfav), 19. Basım, 2016.
• Çelebi, Kâtib. Süllemü'l-vüsûl ilâ tabakâti'l-fuhûl. thk. Mahmûd Abdülkadir el-Arnavût. 3 Cilt. İstanbul: Entegre mat, 2010.
• Çelebi, Kâtib. Keşfü’z-zunûn. 1 Cilt. Beyrût: Dâru ihyâi't-türâsi'l-Arabî.
• Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdurrahman. Sünenü'd-Dârimî. thk. Fevvâz Ahmed Zemerlî, Hâlid es-Sebi’ el-Alemî. Beyrût: Dâru'l-kitâbi'l-arabî, 1987.
• Dihlevî, Abdülazîz. Ûlâletu’l-nâci’a tercümetü’l-ʿUcâleti’n-Nâfiʿa. çev. Abdülehad el-Kâsımî, Hindistan: ts.
• Dihlevî, Abdülazîz. Bustânü’l-muhaddisîn. çev. Muhammed Ekrem en-Nedvî. Beyrût: Dâru’l-garbi’l-islâmî.
• Karagöz, İsmail. Dini Kavramlar Sözlüğü. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 7. Basım, 2010.
• Ebherî, Esîruddîn. Mugni't-tullâb. thk. Mahmûd Ramazân el-Bûtî. Dimeşk: 2003.
• Ebnasî, Burhaneddin. eş-Şeze’l-feyyah min ulûmi İbnü’s-Salâh. Riyad: Mektebetü’l-rüşd 1418/1998. Ebû Gudde, Abdülfettah. Selâsu resâil fî ilmi'l-mustalahi'l-hadîs. Beyrût: Mektebü'l-matbuati'l-islâmîyye, 1426/2005.
• Erul, Bünyamin. “Hicrî II. Asırda Rivayet Üslubu (II) Dirayet Açısından Ma‘mer b. Râşid’in (ö. 153) el-Câmi‘i”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 43/2 (2002), 57-90.
• Gâmidî, Ziyab b. Sa’d Al-i Hamdân. el-Menhec’ü’l-ilim. 1429/2008.
• Hâkim, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh el-Nîsâbûrî. Ma’rifetu ulumi’l-hadis ve kemiyyeti ecnasihi. thk. Ahmed b. Faris es-Sellum. Beyrût: Dâru İbn Hazm, 1424/2003.
• Hatîb, el-Bağdâdî. el-Câmi‘ li-ahlâki'r-râvi ve âdâbi's-sami. thk. Mahmûd et-Tahhân. 2 Cilt. Riyad: Mektebetü'l-maârif, 1403/1983.
• Hatîb, el-Bağdâdî. el-Kifâye fi ilmi'r-rivâye. Haydarabad: Dâiretü'l-Maârifi'l-Osmânîyye.
• Hatîb, el-Bağdâdî. Takyidü'l-ilm. thk. Yusuf Iş. Beyrût: Dâru İhyâi’s-sünneti’n-nebevîyye, 1974.
• Itr, Nûreddin. Menhecü'n-nakd fi ulûmi'l-hadîs. Dımaşk: Dâru'l-fikr, 1399/1979.
• Irâkî, Zeynüddin Abdürrahim b. Hüseyin. Elfiyyetü’l-Irâkî. Riyad: Dâru'l-minhac, 1428.
• Irâkî, Zeynüddin Abdürrahim b. Hüseyin. et-Takyid ve'l-izah şerhu mukaddimeti İbni's-Salâh. nşr. Muhammed Râgıb Tabbâh. Beyrût: Dâru'l-hadis, 1405/1984.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr Abdullah b. Muhammed b. İbrâhim. el-Kitâbu'l-musannef fi'l-ehâdis ve'l-asâr. (i’dad) Kemâl Yûsuf el-Hût. Beyrût: Dâru't-tac, 1409/1989.
• İbn Hibbân. Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî. Sahîhu İbNHibban. thk. Mehmed Ali Sönmez, Halis Aydemir. Beyrût: Dâru İbn Hazm, 1433/2012.
• İbn Huzeyme, Ebû Bekr Muhammed b. İshâk es-Sülemî. Sahîhu İbn Huzeyme. thk. Muhammed Mustafa el-A‘zamî. Beyrût: el-Mektebü’l-İslâmî, 1400/1980.
• İbn Kesîr, Ebü'l-Fida İsmâîl. İhtisâru ulûmi’l-hadîs. thk. Mahir Yasin el-Fahl. Riyad: Dâru’l-meyman, 1434/2013.
• İbn Manzûr, Ebü'l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânü'l-Arab. 8 Cilt. Beyrût: Dâru Sadır.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdillâh Muhammed. Kitâbü't-tabakâti'l-kebîr. thk. Ali Muhammed Ömer. 7 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-hanci, 1421/2001.
• İbnu’s-Salâh, Ebû Amr Osmân Abdirrahmân eş-Şehrezûri. Ulûmu’l-hadis. thk. Nureddin Itr. Beyrût: Dâru’l-fikr.
• İsfahânî, er-Râgıb. Müfredâtu elfâzi'l-Kur'ân. thk. Safvân Adnân Dâvudi, Dimeşk: Dâru’l-kalem, 1430/2009.
• İsmail Paşa, Babanzade. Hediyyetü'l-ârifîn. Beyrût: Dâru ihyâi türâsi'l-arabî, 1951.
• İsnevî, Ebû Muhammed Cemâleddîn. Metâliü'd-dekâik. thk. Nasreddîn Ferîd Muhammed Vâsıl. Kahire: Dâru’ş-şürûk, 2007.
• İşbîlî, Ebû Bekr Muhammed b. Hayr b. Ömer. Fehresetu İbn Hayr el-İşbîlî. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. Tunus: Dâru’l-garbi’l-islâmî (Dâr al-Gharb al-Islâmî), 2009.
• İyâz, Kâdî, el-İlmâ’ ilâ ma'rifeti usûli’r-rivâye ve takyidi’s-semâ’. thk. es-Seyyid Ahmed Sakr. Kahire: Dâru’t-türâs, 1389/1970.
• Kandemir, M. Yaşar. “Câmi‘”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/94. İstanbul: TDV Yay., 1993.
• Kandemir, M. Yaşar. “Cevâmi‘u’l-kelim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam̂ Ansiklopedisi. 7/440. İstanbul: TDV Yay., 1993.
• Kannevcî, Sıddîk Hasan Han. el-Hıtta fi zikri's-sıhâhi's-sitte. thk. Ali Hasan el-Halebî. Beyrût: Dâru’l-ceyl.
• Karaman, Hayreddin. Hadise Dair İlimler ve Hadis Usûlü. İstanbul: Ensar Yay., 2010.
• Kattan, Mennâ’. Hadis İlmine Giriş: (Mebahis fi Ulumi’l-hadis). çev. Nurullah Agitoğlu. İstanbul: Nida Yay., 2015.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Mu’cemü’l-müellifin. Beyrût: Dâru ihyâi't-türâsi'l-Arabî.
• Keleş, Ahmet. Hadis Tarihi ve Usûlü Dersleri. Ankara: Fecr Yay., 2017.
• Keşmirî, Muhammed Enver Şah b. Muazzam Şah. el-Arfü’ş-şezi şerhu Süneni’t-Tirmizî. thk. Mahmûd Şakir. 1 Cilt. Beyrût: Dâru ihyâi't-türâsi'l-Arabî, 1425/2004. Kettânî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ca‘fer b. İdrîs el-Hasenî. er-Risâletü'l-müstetrafe. Beyrût: Dâru’l-beşar-ı islâmîyye, 1414/1993.
• Kılıç, Bilge. Hadis Edebiyatında Câmi‘ türü Kaynaklar ve Câmi‘ Kavramının Sorunları (Hicri I-IV. asır). Diyarbakır: Dicle Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• Kılıç, Bilge. “Câmi’ Istılâhında Sekizli Taksimin Tezahürü”. Euroasıa Journal of Socıal Scıences & Humanıtıes 8/1 (2021), 45-53.
• Koçkuzu, Ali Osman. Hadis İlimleri ve Hadis Tarihi. İstanbul: Dergah Yay., 1983.
• Koçyiğit, Talat. Hadis Usûlü. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., 2015.
• Koçyiğit, Talat. Hadis Istılahları. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 1980.
• Kurtubî, Ebü'l-Abbâs Ahmed b. Ömer b. İbrâhim. Müfhim lima eşkele min telhisi Kitâbi Müslim. thk. Muhyiddin Dib Müstû vd., Beyrût: Dâru İbn Kesîr, 1417/1996.
• Malik b. Enes. el-Muvatta’. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâki. Beyrût: Dâru ihyâi't-türâsi'l-Arabî, 1406/1985.
• Mar'aşli, Yusuf Abdurrahman. İlmu fihristi'l-hadis. Beyrût: Mektebetü'l-maârif, 1406/1986.
• Muhammedî, Ebû Zerr Abdülkâdir b. Mustafa b. Abdürrezzâk. Müyesser fi ilmî tahrici’l-hadisi’l-nebevî. Anbar: 2010.
• Mübârekfûrî, Ebü’l-Ulâ Muhammed Abdurrahmân b. Abdirrahîm. Mukaddimetu Tuhfeti'l-ahvezi şerhu câmi‘i't-Tirmizî. (Zabd.) Abdurrahman Muhammed Osmân. 1 Cilt. Dâru’l-fikr.
• Mübârekfûrî, Safiyyürrahman. Minnetü'l-Mün'im fi şerhi sahîhi Müslim. Riyad: Dâru's-selam, 1420/1999.
• Müslim b. el-Haccac el-Kuşeyrî. Sahîhu Müslim. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâki. Kahire: Dâru İhyâi'l-kütübi'l-arabîyye, 1412/1991.
• Nedîm, Ebü'l-Ferec Muhammed b. İshâk. el-Fihrist. thk. Rıza Teceddüd. b.y.: ts.
• Nevevî, Muhyiddin b. Şeref. et-Takrîb ve’t-teysîr. thk. Muhammed Osmân el-Huşt. Beyrût: Dâru'l-kitâbi'l-arabî, 1405/1985.
• Osmânî, Muhammed Takî. Tekmile Fethi'l-mülhim. Beyrût: Dâru İhyâi't-türâsi'l-arabî, 1426/2006.
• Öner, Necati. Klasik Mantık. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yay., 1986.
• Özafşar, Mehmet Emin. Hadis İlmine Giriş. İstanbul: Değerler Eğitimi Merkezi Yay., 2009.
• Özpınar, Ömer. Hadis Edebiyatının Oluşumu. Ankara: Ankara Okulu, 2013.
• Polat, Salahattin vd. Hadis Araştırma ve Tenkit Klavuzu. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı, 2008.
• Sâlih, Subhî. Ulûmü'l-hadîs ve mustalahuhu. Beyrût: Dâru'l-ilm li'l-melâyin, 1984.
• San’ânî, Ebû Bekr Abdürrezzâk b. Hemmâm. el-Musannef. thk. Habiburrahman el-A‘zamî. Beyrût: el-Meclisü'l-ilmi.
• San’ânî, Muhammed b. İsmâîl el-Emir. Tavzîhü'l-efkâr li-meânî tenkîhi'l-enzâr. 2 Cilt. Medine: el-Mektebetü's-selefiyye. Sezgin, M. Fuad. Buhari'nin Kaynakları Hakkında Araştırmalar. Ankara: Otto Yay., 2015.
• Sezgin, M. Fuad. Târîhü't-türâsi'l-Arabî. Riyad: 1411/1991.
• Shaukat, Jamıla. “Classıfıcatıon Of Ḥadith Lıterature”. Journal: Islamîc Studies Islamîc Studies 24 (1985), 357-375.
• Sıddiki, Muhammad Zübeyr. Hadis Edebiyatı Tarihi: Menşei, Tekamülü, Hususiyetleri ve Tenkidi. çev. Yusuf Ziya Kavakçı. Yeni Zamanlar Yay., 2. Basım, 2004.
• Sicistânî, Ebû Dâvûd Süleymân b. el-Eş'as. Risâletu Ebû Dâvûd ila ehli Mekke fi vasfi Sünenih. thk. Muhammed b. Lütfi es-Sabbâğ, Beyrût: el-Mektebü’l-islâmî, 1405.
• Sübkî, Mahmud Muhammed Hattâb. el-Menhelü'l-azbü'l-mevrûd şerhu Süneni’l-İmâm Ebî Dâvûd. 1 Cilt. Beyrût: Müessesetü't-târihu'l-arabî.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn. Tedrîbü’r-râvî fi şerhi Takrîbi’n-Nevevî. thk. Ebû Kuteybe Nazar Muhammed el-Fâryâbî. Riyad: Mektebetu'l-kevser, 1415.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn. Elfiyyetü’s-Süyûtî fi ilmi’l-hadis. thk. Ahmed Muhammed Şakir, Mektebetü’l-ilmiyye. Şâfiî, Ebû Abdillah Muhammed b. İdris b. Abbâs. er-Risâle. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. Mısır: Matbaatu Mustafa el-Bâbî, 1938.
• Râmhürmüzî, el-Hasen b. Abdirrahmân. el-Muhaddisü’l-fâsıl beyne’r-râvî ve’l-vâ’î. thk. Muhammed Accâc el-Hatîb. Beyrût: Dâru'l-fikr 1404/1984.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb. el-Mu'cemü'l-evsat. thk. Târık b. İvadullah b. Muhammed, Abdülmuhsin b. İbrahim el-Hüseynî. 1 Cilt. Kahire: Dâru’l-haremeyn, 1415/1995.
• Tahhân, Mahmûd. Teysiru mustalahi'l-hadis. Riyad: Mektebetü'l-maârif, 1421/2010.
• Tehânevî, Muhammed b. Ali. Keşşâfü ıstılâhâti’l-fünûn ve’l-ulûm. thk., Ali Dahruc. Beyrût Mektebetu Lübnan, 1996.
• Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa. el-Câmi‘ü’l-kebir. thk. Beşşâr Avvâd Ma’ruf. Beyrût: Dâru’l-garbi’l-islâmî, 1996.
• Tücîbî, Kâsım b. Yusuf es-Sebtî. Bernamecü't-Tücîbî. thk. Abdülhâfız Mansûr. Tunus/Libya: Dâru'l-arabîyye, 1981.
• Uğur, Mücteba. Hadis İlimleri Edebiyatı. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., 1996.
• Uğur, Mücteba. Ansiklopedik Hadis Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., 1992.
• Vâdîâşî, Ebû Abdillah Şemsüddîn Muhammed b. Câbir. Bernamecu İbn Câbir el-Vâdîâşî. thk. Muhammed el-Habîb el-Heyle, Tunus: Câmi‘atu Ümmi'l-kurâ, 1401/1981.
• Vellevî, el-İtyûbî. Kurretu ayni’l-muhtâc. Demmâm: Dâru İbni’l-Cevzi, 1424.
• Vellevî, el-İtyûbî. el-Bahrü’l-muhitü’s-seccâc fi şerhi Sahîhi’l-İmam Müslim b. el-Haccâc. 45 Cilt. Demmâm: Dâru İbni'l-cevzi.
• Vercelânî, Ebû Yakûb Yûsuf b. İbrahîm. Kitâbu’t-tertib. ‘Umân Sultanlığı: Mektebetu Maskat, 1424/2003.
• Yardım, Ali. Hadis II. İstanbul: Damla Yay., 2017.
• Yıldırım, Hüsamettin vd. Şemalarla Klasik Mantık. Ankara: Gece Kitaplığı, 2017.
• Zebîdî, Zeynü’d-din Ahmed b. Ahmed b. Abdillatif. Sahîh-i Buhârî Muhtasarı Tecrid-i Sarih Tercemesi. çev. Ahmed Naim. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yay., 1976.
• Zehebî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Mizanü'l-i'tidal fi nakdi'r-rical. thk. Ali Muhammed el-Bicavi. 4 Cilt. Beyrût: Dâru'l-ma'rife, 1382/1963. Zehebî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Siyeru a’lâmi’n-nübelâ. thk. Şuayb el-Arnavût vd. 13 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-risâle, 1403/1983.
• Zehrânî, Muhammed b. Matar. Tedvinü's-sünneti'n-nebevîyye: neş'etuhu ve tetavvüruhu. Riyad: Dâru'l-hicre, 1417/1996.
• Zerkeşî, Bedreddin Ebî Abdullah Muhammed b. Cemâleddin Abdullah b. Bahâdır. en-Nüket ʿalâ Mukaddimeti İbni’s-Salâh, thk. Zeynelâbidin b. Muhammed b. Belâferic. Riyad: Edvâü’s-Selef, 1419/1998.
• Ziriklî, Hayreddin. el-A'lâm. Beyrût: Dâru'l-ilm li'l-melâyin, 2002.