FAHREDDÎN ER-RÂZÎ’DE KAZA VE KADER İNANCI

Yıl 2023, Cilt: 26 Sayı: 2, 292 - 311, 03.01.2024

Ahmet Akdeniz

https://doi.org/10.58852/dicd.1401281

Öz

Kaza ve kader meselesi, İslam inancında önemli bir yere sahiptir. İslam’ın bidayetinden itibaren bu mesele etrafında çeşitli fikir ayrılıkları ortaya çıkmıştır. Bu fikirlerden bir kısmı insanı yüceltirken, bir kısmı da insanı tamamıyla işlevsiz kılmıştır. Tez ve antitez arasında sentez oluşturmaya çalışan bazı düşünürler ise, insanı sorumlulukları bağlamında özgür, Allah’ın kudreti ve ilmi karşısında ise aciz olarak değerlendirmek suretiyle orta yolu bulmaya gayret etmişlerdir.
Sentezci yaklaşımın kelam ilmindeki temsilcilerinin Ehl-i sünnet kelamcıları olduğu söylenebilir. Ehl-i sünnet ekolünün yetiştirdiği en önemli simalardan biri olan Fahreddîn er-Râzî, kaza ve kader meselesine bu perspektiften yaklaşmaya çalışmıştır. Felsefî-kelam (memzûc) döneminin en önemli temsilcilerinden biri olarak o, kaza ve kader konusunu aklî ve naklî delillerle izah etmeye çalışmıştır. Râzî, mensubu olduğu Eş‘arîyye’nin kaza ve kader anlayışını eserlerine yansıtmıştır. Ne var ki o, Eş‘arî geleneğinde ön plana çıkarılan “kesb” kavramı yerine, “cebr” lafzını kullanmayı tercih etmiştir.
Kaza ve kaderi iman esaslarından biri olarak kabul eden Râzî, bu hususun ezeli planda kesin bir hüvviyete kavuştuğunu ısrarla dile getirmektedir. Bu düşünceye bağlı olarak onun kelamî sisteminde insan, “özgür görünümlü mücber varlık” şeklinde tanımlanmaktadır. Yani insan, fiilin varlık sahasına çıkarılması bakımından muztar, fiilin seçimi ve sorumluluğu bakımından ise faal ve etkindir. Ancak eserlerinde Allah’ın ezeli takdiri, sonsuz ilmi ve kudreti ile ilgili hususlar güçlü bir şekilde dile getirilirken, sorumluluk hususundaki ifadelerinin nispeten zayıf kaldığı gözlemlenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Râzî, Kaza, Kader, İlim, İrade, Fiil

Kaynakça

• Abdülhamîd, Muhsin, er-Râzî müfessiren, Bağdat: Dâru’l-Hürriyet, 1974.
• Altaş, Eşref, Fahreddin er-Râzî’nin İbn Sînâ Yorumu ve Eleştirisi, İstanbul: İz Yayıncılık, 2016.
• Arca, Abdullah, Fahreddin Râzî’nin Düşüncesinde Allah’ın Sıfatları, Ankara: Fecr Yayınevi, 2020.
• Arslan, Ali, İslam İnançları Tevhid ve İlm-i Kelam, İstanbul: Gonca Yayınevi, 1984.
• Arslan, Ali, İslam İnançları ve Felsefesi, İstanbul: İrfan Yayınevi, 1964.
• Bâbertî, Ekmelüddîn Muhammed b. Mahmûd, Şerhu ‘akîdeti Ehli’s-sünne ve’l-Cemâ‘a, thk. Arif Aytekin, Kuveyt: Vizâretü’l-evkâf ve’ş-şüûni’l-İslâmiyye,1989.
• Bâkıllânî, Ebûbekir Muhammed b. Tayyib, Temhîdü’l-evâil ve telhîsü’d-delâil, thk. İmâdüddîn Ahmed Haydar, Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, 1987.
• Bilmen, Ömer Nasuhi, Muvazzah İlmi Kelam, İstanbul: Fatih Enes Kitabevi, 2000.
• Bozkurt, Mustafa, Fahreddin Râzî’de Bilgi Teorisi, Ankara: Akçağ Yayınları, 2016.
• Emîn, Ahmed, Zuhru’l-İslâm, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2007.
• Enfâl bint Yahya İmâm, Mevkifu’r-Râzî mine’l-kazâ ve’l-kader arz ve’n-nakz, Doha: Mektebetu İmâm Buhârî, 2015.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed, el-Erba‘în fî usûli’d-dîn, Beyrut: Dâru’l-Minhâc, 2006.
• Günaydın, Necati, Fahreddîn er-Râzî’nin Mu‘tezile Atıfları ve Eleştirileri, Yayınlanmamış Doktora Tezi: Ankara Üniversitesi SBE, 2023.
• Kaplan, Hayri, Fahruddîn er-Râzî Düşüncesinde Ruh ve Ahlak, Yayınlanmamış Doktora Tezi: Ankara Üniversitesi SBE, 2001.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymûn b. Muhammed, Tebsıratü’l-edille, thk. Hüseyin Atay, Şaban Ali Düzgün, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2003.
• Öz, Nurhan, Kelami, Felsefi ve Tasavvufi Açıdan Kader (Fahreddin er-Râzî, İbn Sînâ ve İbnü’l-Arabî Örneğinde Bir Karşılaştırma), Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi: Hitit Üniversitesi SBE, 2022.
• Öz, Ruhullah, “Usul-i Selase’nin Fatiha Suresindeki İz Düşümü”, Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 10/23, 2019.
• Öz, Ruhullah, Fahreddîn er-Râzî’nin Perspektifinden Antropomorfizm ve Tenzih, Ankara: Araştırma Yayınları, 2020.
• Râzî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ömer Fahrüddîn er-Râzî, el-Kaza ve’l-kader, Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1994.
• Râzî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ömer Fahrüddîn, el-Erbaîn fî usûli’d-dîn, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009.
• Râzî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ömer Fahrüddîn, el-Hâmsûn fî usûli’d-dîn, thk. Saîd Fevde, (Hâşiye ala’l-hamsûn fî usûli’d-dîn içerisinde), Kahire: el-Asleyn li’d-Dirâsât ve’n-Neşr, ts.
• Râzî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ömer Fahrüddîn, el-Meâlim, fî usûli’d-dîn, 1. Bs Ürdün: Dâru’l-Feth, 2010.
• Râzî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ömer Fahrüddîn, el-Metâlibü’l-âliye mine’l-ilmi’l-ilâhî, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• Râzî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ömer Fahrüddîn, Mefâtîhü’l-gayb, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• Râzî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ömer Fahrüddîn, Nihâyetu’l-ukûl fî dirâyeti’l-usûl, Beyrut: Dâru’z-zehâir, ts.
• Râzî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ömer Fahrüddînî, Kitâbü’l-muhassal, thk. Hüseyin Atay, Kum/İran: Emir Matbaası, 1999.
• Sâbûnî, Nûruddîn Ahmed b. Mahmûd b. Ebî Bekr, el-Bidâye fî usûli’d-dîn, thk. Bekir Topaloğlu, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1995.
• Sâbûnî, Nûruddîn Ahmed b. Mahmûd b. Ebî Bekr, el-Kifâye fi’l-hidâye, thk. Muhammed Aruçi, Beyrut: Dâr İbn Hazm, 2014.
• Turgut, Hüsnü, Fahreddin Râzî’nin Kelam Yöntemi, Yayınlanmamış Doktora Tezi: Erciyes Üniversitesi, 2021.
• Yavuz, Yusuf Şevki, “Fahreddîn er-Râzî” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Zerkân, Muhammed Salih, Fahreddîn er-Râzî ve ârâuhu’l-kelâmiyye ve’l-felsefiyye, Dımaşk: Dâru’l-Fikr, ts.