DOES APPROVING THE SPECIALIZATION OF THE CAUSE LEAD TO BECOMING MU’TAZILI?

Yıl 2017, Cilt: 53 Sayı: 3, 53 - 71, 02.10.2017

Ömer Yılmaz

Öz

In Hanafi methodology, the specialization of the cause sometimes reflects
theological identity. Although Karkhi, al-Jassas and al-Dabusi permitted the
specialization of the cause, the prevailing approach to the specialization of
the cause in Hanafi methodology in the period starting with Sarakhsi was to
reject it. The leading scholar of this approach, Sarakhsi considered the
permission for “the specialization of the cause” to be “inclination towards
Mu’tazilism”. According to him, those who approve the specialization of the
cause also accept other principles of Mu’tazilism, especially the principle
about “isabat in ijtihad (infallibility in ijtihad)”. Al-Bazdawi, who lived in
the time of Sarakhsi, and al-Nasafi, who lived two centuries later after them,
made a connection between “isabat in ijtihad” and “specialization of the
cause”. This approach was adopted only by al-Sarakhsi, al-Bazdawi and al-Nasafi
in Hanafi methodology, but in the modern era, it found many followers.
Consequently, it is evaluated that Karkhi and al-Jassas approving the
specialization of the cause was because the Iraqi Hanafism was strongly influenced
by Mu’tazilism. The focus of the research is to question this evaluation. The
debate about the specialization of the cause in Hanafi methodology, and its
relation with the issue of “isabat in ijtihad”, and the historical background
of the approach suggesting that allowing for the specialization of the cause is
the inclination towards Mu’tazilism are scrutinized in this research.

Anahtar Kelimeler

Specialization of the Cause, Infallibility, Mutazilism

İLLETİN TAHSİSİNE CEVAZ VERMEK MU’TEZİLÎ OLMAK MIDIR?

Öz

Hanefî usûlünde illetin tahsisi tartışması zaman zaman
kelâmî bir hüviyet kazanmıştır. Kerhî, Cessâs ve Debûsî, illetin
tahsisine cevaz verseler de Serahsî ile başlayan süreçte Hanefî usûlüne hâkim
olan yaklaşım, illetin tahsisini reddetmek yönünde olmuştur. Bu yaklaşımın
öncüsü durumunda olan Serahsî, illetin tahsisine cevaz vermeyi “Mu’tezile’ye
meyil” olarak değerlendirmiştir. Ona göre illetin tahsisine cevaz verenler,
Mu’tezile’nin temel öğretilerini - özellikle ictihadda isabet meselesindeki
görüşünü- kabul etmek durumundadırlar. Serahsî ile aynı dönemde Ebü’l-Usr Pezdevî
ve bu âlimlerden iki asır sonra yaşamış bulunan Ebü’l-Berekât Nesefî de
ictihadda isabet meselesi ile illetin tahsisi arasında bir bağ kurmuştur.
İlletin tahsisine cevaz verenlere yönelik olarak Hanefî usûlünde Serahsî,
Ebü’l-Usr Pezdevî ve Ebü’l-Berekât Nesefî ile sınırlı kalan bu yaklaşım, modern
dönemde pek çok takipçi bulmuştur. Buna bağlı olarak Kerhî ve Cessâs gibi Irak
Hanefîlerinin illetin tahsisine cevaz vermeleri Mu’tezilî etkiye mâruz kalmış
olmalarının bir neticesi olarak değerlendirilmiştir. Araştırmanın odağını, bu
değerlendirmenin sorgulanması oluşturmaktadır. Hanefî usûl eserlerinde illetin
tahsisi tartışması, bunun ictihadda isabet meselesi ile ilişkisi ve illetin
tahsisine cevaz vermeyi “Mu’tezile’ye meyil” olarak değerlendiren yaklaşımın
tarihî arka planı araştırma çerçevesinde incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

İlletin Tahsisi, Müctehidin Yanılmazlığı, Mutezile

Kaynakça

• Abdülkahir el-Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkahir b. Tâhir b. Muhammed et-Temîmî, Mezhepler Arasındaki Farklar (trc. Ethem Ruhi Fığlalı), Ankara 2005. Apak, Âdem, Anahatlarıyla İslâm Tarihi (Abbasiler Dönemi), İstanbul 2011. Bebek, Adil, “Kebîre”, DİA, c. XXV, s. 163-164. Alâeddîn Semerkandî, Ebû Bekr Muhammed b. Ahmed b. Ebî Ahmed, Mîzânü’l-usûl fî netâici’l-ukūl (nşr. M. Zekî Abdülber), Devha 1404/1984. Ali Sami Neşşar, İslâm’da Felsefi Düşüncenin Doğuşu (trc. Osman Tunç), İstanbul 1999. Aron Zysow, “Mu’tazilism and Maturidism in Hanafi Legal Theory”, Studies in Islamic Law and Society (ed. Bernard Weiss), Leiden 2002. Esen, Bilal, Hanefî Usûl Eserlerinde İctihad Teorisi (doktora tezi, 2010), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî, el-Fusûl fi’l-usûl (nşr. Uceyl Câsim en-Neşemî), Küveyt 1405/1985. Debûsî, Ebû Zeyd Abdullah (Ubeydullah) b. Muhammed b. Ömer b. Îsâ, Takvîmü’l-edille (thk. Halil Meys), Beyrut 1421/2001. Ebû Hanîfe, Nu‘mân b. Sâbit b. Zûtâ b. Mâh, İmâm-ı Âzam’ın Beş Eseri (trc. Mustafa Öz), İstanbul 1992. Ebü’l-Berekât Nesefî, Hâfızüddîn Abdullāh b. Ahmed b. Mahmûd, Keşfü’l-esrâr, Beyrut 1986/1406. Ebü’l-Hasen Eş’arî, Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr İshâk b. Sâlim el-Basrî, Makālâtü’l-İslâmiyyîn (thk. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamîd), Beyrut 1990. Ebü’l-Hüseyin el-Basrî, Muhammed b. Alî b. Tayyib, el-Mu’temed (nşr. Muhammed Hamîdullah), Dımaşk 1384-85/1964-65. Emîr Pâdişâh, Muhammed Emîn b. Mahmûd el-Hüseynî el-Buhârî el-Mekkî, Teysîru’t-tahrîr, Mısır 1931. Sümer, Faruk, “Tuğrul Bey”, DİA, c. XLI, s. 344-346. Koca, Ferhat, İslâm Hukuk Metodolojisinde Tahsis (Daraltıcı Yorum), İstanbul 2011. _______, “Tahsis”, DİA, c. XXXIX, s. 432-434. _______, “Hanbelî Mezhebi”, DİA, c. XV, s. 525-547. _______, “İslâm Hukuk Usûlünde Daraltıcı Yorum Metodu Olarak Tahsis”, İslâmî Araştırmalar, Ankara 2003, c. XVI/3, s. 430-443. Yücesoy, Hayrettin, “Mihne”, DİA, c. XXX, s. 26-28; Heyet, INES 1. International Academic Research Congress, Ankara 2016. İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî, el-Kâmil, Beyrut 1408/1987. İbn Kutluboğa, Ebü’l-Adl Zeynüddîn (Şerefüddîn) Kāsım b. Kutluboğa b. Abdillâh es-Sûdûnî el-Cemâlî el-Mısrî, Tâcü’t-Terâcim, Dımaşk 1992. İbn Melek, Şerhu Menâri’l-envâr, İstanbul 1965. Josef van Ess, The Flowering Of Muslim Theology, Cambridge: Harvard University Press 2006. Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kādı’l-kudât Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî, Şerhu’l-Usûli’l-hamse (trc. İlyas Çelebi), İstanbul 2013. Kureşî, Ebû Muhammed Muhyiddîn Abdülkādir b. Muhammed b. Muhammed, el-Cevâhirü’l-mudıyye fî tabakāti’l-Hanefîyye, Cîze 1993. Lâmişî, Ebü’s-Senâ, Mahmud b. Zeyd, el-Kitâb fî Usûli’l-fıķh (thk. Abdülmecîd Türkî), Beyrut 1415/1995. Leknevî, Ebü’l-Hasenât Muhammed Abdülhay b. Muhammed Abdilhalîm b. Muhammed Emînillâh es-Sihâlevî, el-Fevâidü’l-behiyye fî terâcimi’l-Hanefîyye, Beyrut ts. Madelung, Mâtürîdîliğin Yayılması ve Türkler (trc. Arslan Gündüz), Leiden 1971. Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd es-Semerkandî, Kitâbü’t-Tevhîd Tercümesi (trc. Bekir Topaloğlu), Ankara 2005. Molla Hüsrev, Mehmed b. Ferâmurz b. Hoca Ali, Mirkātü’l-vüsûl ilâ ilmi’l-usûl (trc. Haydar Sadıkoğlu), İstanbul 2012. Muhammed Hamidullah, “Serahsi”, DİA, c. XXXVI, s. 544-547. Akoğlu, Muharrem, Mihne Hâdiseleri ve Mu’tezile’nin Tarihî Seyrine Etkisi (doktora tezi, 2001), EÜ. Sosyal Bilimler Enstitüsü. Muvaffakuddin İbn Kudâme, Ravzatü’n-nâzır ve cünnetü’l-münâzır fî usûli’l-fıķh alâ mezhebi’l-İmâm Ahmed, Beyrut 1401/1981. Bozkurt, Nahide, “Me’mun”, DİA, c. XXIX, s. 101-104. Nurit Tsafrir, The History of an Islamic School of Law: The Early Spread of Hanafism, Cambridge 2004, s. 43-49. Kara, Osman, Kur’an’da Cehennem, İstanbul 2014 Yılmaz, Ömer, “Hanefîlerde Âmmın Kapsamı ve Arka Planındaki Tartışmalar”, Dokuz Eylül Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, İzmir 2016. Telkenaroğlu, Rahmi, Fıkıh Usulünde Muhattıe ve Musavvibe (doktora tezi 2009), SÜ. Sosyal Bilimler Enstitüsü. Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed, Usûlü’s-Serahsî (thk. Ebü’l-Vefâ el-Efgânî), Kahire 1954. Sönmez Kutlu vd. , İmam Mâtürîdî ve Mâtürîdîlik (yay. haz. Sönmez Kutlu), Ankara 2003. Özen, Şükrü, Ebû Mansûr el-Mâtürîdî’nin Fıkıh Usûlünün Yeniden İnşası, İstanbul 2001. Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî et-Taberî el-Bağdâdî, Târîhu’l-ümem ve’l-mülûk, Beyrut 1987. Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn Ömer b. Burhâniddîn Abdillâh el-Herevî el-Horâsânî, et-Telvîh (nşr. Zekeriyyâ Umeyrat), Beyrut ts. Başoğlu, Tuncay, Hicrî Beşinci Asır Fıkıh Usûlü Eserlerinde İllet Tartışmaları (doktora tezi, 2001), MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü. Üsmendî, Ebü’l-Feth Alâüddîn Muhammed b. Abdilhamîd b. Hüseyn es-Semerkandî, Bezlü’n-nazar fî’l-usul (thk. Muhammed Zekî Abdülber), Kahire 1992/1412. V. V. Barthold, Moğol İstilâsına Kadar Türkistan (haz. Hakkı Dursun Yıldız), Ankara 1990. Harman, Vezir, Seyfeddin Âmidî’nin Kelâm Sisteminde Usûlü’d-din ve Usûlü’l-fıkh İlişkisi (doktora tezi, 2012), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Bıyıkoğlu, Yakup, Kur’an’ın Selefî Yorumu, İstanbul 2015. _______, Esbâb-ı Nüzûl ve Kur’ân’ın Anlaşılması, İstanbul 2015. Yusuf Şevki Yavuz, “Halku’l-Kur’ân”, DİA, c. XV, s. 371-375; _______, “Mâtürîdiyye”, DİA, c. XXVIII, s. 165-175.