REASON, HUMAN NATURE (TAB‘) AND FITRAH IN IMAM AL-MĀTURĪDĪ

Yıl 2020, Cilt: 56 Sayı: 1, 171 - 204, 15.03.2020

Osman Nuri Demir

Öz

In this article, the concepts of ‘aql, nature and fitrah are examined in the perspective of the thoughts of Imam al-Māturīdī (d. 333/944), one of the most important figures of the Islamic Kalām and one of the founding names of the Ahl al-Sunnah. Undoubtedly, the views of Māturīdī on the nature and fitrah of human, who is known for his emphasis on ‘aql and freedom, also support his general thought. In this context, his position in the Islamic thought tradition is tried to be determined in the article by the meanings that Māturīdī attributes to the aforementioned concepts and the way he interprets the relationship between these concepts.
According to Māturīdī, ‘aql is the most supreme thing possessed by human, as it is their most valuable ability for freedom. As an intelligent being, human is made privileged not only by having reason, but also by reaching the truth by using their ‘aql. Their own being, the universe, the good, and the evil were all created for directing an intelligible being to reach the knowledge of the creator in the end. In essence, human is obliged to reason. Asking human not to reason means to ask them to abandon their original and unique nature, in other words, to deny their existence. As a matter of fact, when faced with such a situation, the ‘aql itself shows a tendency to resist the neglect of its use, and does not consent to be ignored. Human also knows that the feeling that inspires them not to use their ‘aql and think is nothing but a demonic specter. However, the purpose of such an act, which can be expected from the devil, is to prevent the person from collecting the fruition of the ‘aql and make them fear from using their mind –a divine trust given to them.
For this ‘aql, he thinks that the ‘aql that is not used in accordance with its purpose will cause satire, not praise, because the ‘aql he draws attention is the functional and all-duty, namely that is the ‘aql that is used by the owner as a means of information and mediates the achievement of the human by obtaining the information. Nevertheless, Māturīdī also takes into account the possibility of the mistake of the ‘aql, and argues that several human vulnerabilities may cause inaccuracy in determining wisdom. Likewise, according to him, lust, hope, intensity of pleasure, pain and suffering, and many other reasons may prevent the mind from making the right decision. One of the reasons why Allah sent prophets is to direct people to raise doubt for such reasons.
Māturīdī does not see human as a pure good being or accept that human has an absolute good nature. According to him, man is born with a nature that is prone to good and evil, with the possibility of choosing either of them. In this sense, Māturīdī is of the opinion that human has a given nature and that he has a dual nature structure. Accordingly, human has a nature that desires some things, finds them nice and attractive, and sees them well. At the same time, human has been created with a nature that hates, fears, runs away, abhors, and perceives them as cheesy, evil, and ugly. On the other hand, according to Māturīdī, human nature is not constant or unchangeable. In this context, Māturīdī thinks that human nature may change under the guidance ofreligion. because according to him, it is possible for human nature to change through education, ascetism, abstinence and the abandonment of habits, and undergo a change in a positive or negative way.
As a matter of course, conflicts occur between this given nature and mind of human from time to time, who can grasp everything by their own being and evaluate the affairs according to their results. In this ongoing conflict between human nature and mind, humankind is subject to not their nature but their mind. In this context, the following expressions of Imam al-Māturīdī in Kitāb al-Tawhid indicate the conflict of mind and nature as well as how to resolve this conflict: “Human was created by possessing nature and ‘aql. Nature may not want something as it considers it ugly and abhors it. There may be sometimes an agreement between mind and nature, and opposition at others. In this case in order for truth to come to light, it is necessary to reason (evil eye) and contemplate (deliberation) as a matter of course.”
The fitrah in the thought of Māturīdī is that all beings testify tawhid by their fitrah. Because Allah has put traces for beings to bear witness to the existence and unity of Himself in everything He has created. So to speak, the Creator has stamped the existence and unity seal of Himself on every creature. However, the ignorant and stubborn people cannot realize that the creation witness to the existence and unity of Allah because they do not contemplate on their own creation.

Anahtar Kelimeler

Kalām, Māturīdī, reason/aql, Human Nature, Conflict, Fitrah

İMAM MÂTÜRÎDÎ’DE AKIL, İNSANÎ DOĞA (TAB‘) ve FITRAT

Öz

Bu makale, akıl, doğa ve fıtrat kavramlarını ve aralarındaki ilişkiyi Ehl-i sünnetin kurucu âlimlerinden ve İslâm kelâmının en önemli isimlerinden biri olan İmam Mâtürîdî’nin (ö. 333/944) bakış açısıyla incelemeyi hedeflemektedir. Bu bağlamda makalede şu sorulara cevap aranmaktadır: İnsanoğlu için aklın fonksiyonu ve önemi nedir? İşlevsel olmayan akıl, insanı aklın var edilişiyle hedeflenen gayeye ulaştırabilir mi? İnsan doğuştan bir tabiata sahip midir? Şayet varsa insanoğlunun bu verili doğasının değişmesi mümkün müdür ve onun aklı ile doğası arasında nasıl bir ilişki bulunmaktadır? Fıtrat kavramı akıl ile doğa arasında hangi pozisyonda yer almakta ve ne anlam ifade etmektedir? Eğer fıtratta değişim imkânı yoksa o zaman fıtrat ve mîsâkla ilgili nasların nasıl yorumlanması gerekir? Bütün bu sorulara Mâtürîdî’nin verdiği cevaplar ve onun konu hakkındaki fikirleri muasırları ve takipçileri arasında ne oranda karşılık bulmuştur? İşte bu makalede bunlar ve benzeri sorulara Mâtürîdî’nin verdiği yanıtlar ve geliştirdiği çözümler incelenmekte ve onun düşüncelerinin farklı izdüşümlerine işaret edilmektedir

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Mâtürîdî, Akıl, İnsanî Doğa, Çatışma, Fıtrat

Kaynakça

• Ali el-Kârî. Minehu’r-ravzi’l-ezher fî şerhi’l-Fıkhi’l-ekber. Beyrut: Dârü’l-Beşâir, 1419/1998.
• Alper, Hülya. İmam Mâtürîdî’de Akıl-Vahiy İlişkisi. İstanbul: İz Yayıncılık, 2017.
• Alper, Hülya. İmanın Psikolojik Yapısı. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2013.
• Aristoteles. Nikamakos’a Ethik. Trc. Saffet Babür. Ankara: Dost Kitabevi, 1998.
• Arslan, Hulusi. “Mâtürîdî’ye Göre Evren ve İnsanın Yaratılış Hikmeti”. Hikmet Yurdu İmam Mâtüridî ve Mâtüridîlik Özel Sayısı, 2/4 (2009): 71-90.
• Arslan, Hulusi. Mâturîdî’de İnsanın Yaratılış Hikmeti. Malatya: Mengüceli Yayınları, 2013.
• Aydın, Mehmet S.. “İkbâl’in Felsefesinde İnsan”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 29 (1987): 83-106.
• Aygün, Fatma. “Allah’ın Varlığını Bilmeye İlişkin Mâtürîdî’nin Fıtrat Delili (Hilkat Delili)”. Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi. 4/4 (2015): 93-125.
• Beyazîzâde, Ahmed Efendi. İşârâtü’l-merâm min ibârâti’l-İmâm. Nşr. Yûsuf Abdürrezzâk. Karaçi: Zam Zam Publishers, 1425/2004.
• Biçer, Ramazan. “Kişilik ve Bir Kur’an Terimi Olarak Şakile”. Gazi Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi 31/12 (2011): 399-418.
• Biçer, Ramazan. “Matüridi’ye Göre Hidayete Engel Olan Beşerî Zaaflar ve Tezahürleri”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/1 (2004): 41-60.
• Câhız, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb. Kitābü’d-Delāʾil vel-iʿtibār ʿale’l-ḫalk ve’t-tedbîr. Kahire-Beyrut: Mektebetü’l-Külliyâti’l-Ezheriyye-Dâru’n-Nedveti’l-İslâmiyye, 1987-1988.
• Câhız, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb. Kitâbü’l-Ḥayevân. Nşr. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. 8 cilt. Lübnan: Mektebetü ve Matbaatu Mustafa 1384/1965.
• Câhız, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb. Resâilü’l-Câḥıẓ. Nşr. Abdusselam Hârûn. 4 cilt. Kahire: Mektebetü’l-hâncî, 1384/1964.
• Cezîrî, Abdurrahmân. el-Fıkh ‘ale’l-mezâhibi’l-erba‘a. 2. cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• Düzgün, Şaban Ali. “İnsanın Doğası (Fıtratı) ve Özgürlüğü Üzerine”. Kelâm Araştırmaları Dergisi, 14/2 (2016): 322-342.
• Ebû Hanîfe, Nu’mân b. Sâbit. el-Fıkhu’l-ekber. Nşr. Mustafa Öz, İmâm-ı Âzam’ın Beş Eseri İçinde. İstanbul: İFAV Yayınları, 2008: 69-77.
• Eş’arî, Ebü’l-Hasan Ali b. İsmâil b. Ebû Bişr. MaKâlâtü’l-İslâmiyyîn. Nşr. Hellmut Ritter. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag Gmbh, 1400/1980.
• Fahreddin er-Râzî. Ebû Abdullah Muhammed b. Ömer b. el-Hasan. Mefâtîḥü’l-ġayb. 31. cilt. Beyrut: Dâru Fikir, 1981.
• Fârâbî, Ebû Nasr Muhammed b. Muhammed b. Tarhan b. Uzluğ. Fusûlü’l-müntezia. Nşr. Fevzi M. Neccâr. İran: Mektebetü’z-Zehra, 1405.
• Fârâbî, Ebû Nasr Muhammed b. Muhammed b. Tarhan b. Uzluğ. Risâletü’t-tenbîh alâ sebîli’s-saâde. Nşr. Sahbân Halîfât. Amman: el-Câmiatü’l-Ürdüniyye, 1987.
• Fârâbî, Ebû Nasr Muhammed b. Muhammed b. Tarhan b. Uzluğ. Tahsîlü’s-saâde. Nşr. Ali Bû Melhem. Beyrut: Dâru ve Mektebetü’l-Hilâl, 1995.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed. İhyâ‘ü ‘ulûmi’d-dîn. 3 cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1426/2005.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed. el-Münkız mine’d-dalâl. Nşr. el-Lecnetü’l-İlmiyye. Cidde: Dârü’l-Minhâc, 1434/2013.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed. Mîzânü’l- ʿamel. Nşr. Süleyman Dünya. Kahire: Dârü’l-Meârif, 1964.
• Hegel, G. W. F., Tarihte Akıl. Trc. Önay Sözer. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 2011.
• Hegel, G. W. F., Tinin Görüngübilimi. Trc. Aziz Yardımlı. İstanbul: İdea Yayınları, 1986.
• Hobbes, Thomas. Elementa Philosophica De CIVE, Yurttaşlık Felsefesinin Temelleri. Trc. Cihan Deniz Zarakolu. İstanbul: Belge Yayınları, 2014.
• Hobbes, Thomas. Leviathan; veya Bir Din ve Dünya Devletinin İçeriği, Biçimi ve Kudreti. Trc. Semih Lim. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları 2007.
• Hökelekli, Hayati. “Fıtrat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1996, 13: 47-48.
• Hume, David. İnsan Doğası Üzerine Bir İnceleme. Trc. Ergün Baylan. Ankara: Bilgesu Yayıncılık, 2009.
• İbn Abdülber, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdillâh b. Muhammed. et-Temhîd. Nşr. Mustafa Ulu v.dğr.. Ma’rib: Vezâretü umûmü’l-evkâf ve’ş-şuûni’l-İslâmiyye, 1387.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Mecdiddîn Abdisselâm. Der‘u te‘âruzi’l-‘akl ve’n-nakl. Nşr. Muhammed Reşâd Sâlim. Beyrut: Dârü’l-Künûzi’l-Edebiyye, 1978.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid b. Abdilhamîd. el-Müsâyere fi’l-‘akâ’idi’l-münciye fi’l-âhire (İbn Ebû Şerîf, Müsâmere şerhu’l-Müsâyere fi’l-akâidi’l-münciye fi’l-âhire İçinde. Nşr. Kemâleddin Kârî-İzzeddin Ma‘meyş. Beyrut: el-Mektebetü’l-asriyye, 1425/2004.
• Kant, Immaunel. Saf Aklın Sınırları Dâhilinde Din. Trc. Suat Başar Çağlan. Konya: Literatürk, 2012.
• Kılıç, Yavuz, “İnsanın Doğası” Kavramı Üzerine Bir Çalışma. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, doktora tezi 2004.
• Kurt, Fatih. “İmam Mâtürîdî’ye Göre Bazı Âhiret Aşamaları.ˮ Diyanet İlmi Dergi 55/3 (2019): 641-662.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr b. Ferh. el-Câmi’ li-Ahkâmi’l-Kur’ân. Nşr. Abdullah Abdülmuhsin et-Türkî v.dğr.. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1427/2006.
• Locke, John. İnsanın Anlama Yetisi Üzerine Bir Deneme, III.-IV. Kitap. Trc. Meral Delikara Topçu. Ankara: Öteki Yayınevi, 1999.
• Ludwig Feuerbach, Hristiyanlığın Özü. Trc. Oğuz Özügül. İstanbul: Say Yayınları, 2008.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed. Kitâbü’t-Tevḥîd. Nşr. Bekir Topaloğlu-Muhammed Aruçi. Ankara: İsam Yayınları, 2005.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed. Te’vîlâtü’l-Kur’ân. Nşr. Komisyon. İlmî Kontrol: Bekir Topaloğlu. 17 cilt. İstanbul: Mizan Yayınevi, 2005-2011.
• Mestçizâde, Abdullah Efendi. el-Mesâlik fi’l-hilâfiyyât beyne’l-mütekellimîn ve’l-hükema. Nşr. Seyit Bahçıvan. Beyrut-İstanbul: Dâru Sâdır-Mektebetü’l-İrşâd, 1428/2007.
• Mohamed, Yasien. “Fıtrat ve İslâm Psikolojisi”. Trc. F. Mehveş Kayani. İslâmî Sosyal Bilimler Dergisi 3/2 (1416/1995): 43-61.
• Nasr Hâmid Ebû Zeyd. el-İtticâhü’l-aklî fi’t-tefsîr-Dirâse fî Kadiyyeti’l-mecâz fi’l-Kur’ân ‘İnde’l-Mu‘tezile. Beyrut: ed-Dârü’l-Beydâ, 1998.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât Hâfızüddîn Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd. Medârikü’t-tenzîl ve Hakâiku’t-te’vîl. Nşr. Yûsuf Ali Bedevî. 3 cilt. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 2011.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymûn b. Muhammed b. Muhammed b. Mekhûl. Kitâbü’t-temhîd li kavâʿidi’t-tevḥîd. Nşr. M. Abdurrahman eş-Şâğûl. Kahire: Mektebetü’l-Ezheriyye, 2006).
• Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymûn b. Muhammed b. Muhammed b. Mekhûl. Tebṣıratü’l-edille. Nşr. Hüseyin Atay-Şaban Ali Düzgün. 2 cilt. Ankara: DİB Yayınları, 2003.
• O. Wilson, Edward. İnsanın Doğası İnsanın İnsan Olma Serüveni ve Doğasına Dair Eşsiz Bir Yolculuk. Trc. Belkıs Çorakçı Dişbudak. İstanbul: Thales, 2017.
• Öğük, Emine. Mâtürîdî’nin Düşünce Sisteminde Şer-Hikmet İlişkisi. Ankara: TDV Yayınları, 2013.
• Pessagno, J. Meric, “Mâtürîdî’ye Göre Akıl ve Dini Tasdik”. Trc. İlhami Güler, Din Felsefesi Açısından Mâtürîdî Gelen-Ek-i Klasik ve Çağdaş Metinler Seçkisi III. Der. Recep Alpyağıl. İstanbul: İz Yayıncılık, 2016: 312-321.
• Pinker, Steven. Boş Sayfa İnsan Doğasının Modern İnkârı. Trc. Mehmet Doğan. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, 2010.
• Platon, Devlet, Trc. Sabahattin Eyüboğlu-Mehmet Ali Cimcoz. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2001.
• Râgıb el-İsfahânî, Hüseyin b. Muhammed b. Râgıb, Müfredâtü elfâzi’l-Kur’ân. Nşr. Safvân Adnân Dâvûdî. Dımaşk: Dârü’l-Kalem-Beyrut: ed-Dârü’ş-Şâmiyye, 1412/1992.
• Râgıb el-İsfahânî, Hüseyin b. Muhammed b. Râgıb. Kitâbü’z-Zerîa ilâ mekârimi’ş-şerîâ. Nşr. Ebû Yezîd el-Acemî. Kahire: Dârü’s-Sahve, 1405/1985.
• Rousseau, Jean-Jacques. İnsanlar Arasındaki Eşitsizliğin Kaynağı. Trc. Rasih Nuri İleri. İstanbul: Say Yayınları, 1995.
• Sâbûnî, Nûreddin Ahmed b. Mahmûd, el-Bidâye fî usûli’d-dîn. Nşr. Bekir Topaloğlu. Ankara: DİB Yayınları, 2011.
• Sâbûnî, Nûreddin Ahmed b. Mahmûd, el-Kifâye fi’l-hidâye. Nşr. Muhammed Aruçi. İstanbul: İSAM Yayınları/Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1435/2014.
• Sahlins, Marshall. Batı’nın İnsan Doğası Yanılsaması. Trc. Emine Ayhan-Zeynep Demirsü. İstanbul: Bgst Yayınları, 2012.
• Sâlimî, Ebû Şekûr Muhammed b. Abdisseyyid b. Şuayb, et-Temhîd fî beyâni’t-tevhîd. Nşr. Ömür Türkmen. Ankara: TDV İSAM Yayınları, 2017.
• Schopenhauer, Arthur. İnsan Doğası Üzerine. Trc. Elif Yıldırım. İstanbul: Roman Oda Yayınları, 2017.
• Semerkandî, Ebû Bekr Alâeddin Muhammed b. Ahmed b. Ebû Ahmed. Mîzânü’l-uṣûl fî netâici’l-ʿuKûl. Nşr. Abdülmelik Abdurrahmân es-Sa’dî. Bağdat: Vezâretü’l-Evkâf ve’ş-Şuûnü’d-Dîniyye, 1407/1987.
• Senemoğlu, Olkan. “Locke ve Rousseau’nun İnsan Doğası ve Toplum Düşüncesi”, İnsan & Toplum, 7/1 (2017): 188-191.
• Senemoğlu, Olkan. Marx’ı Yeniden Düşünmek İnsan Doğası Toplum ve Özgürlük. Ankara: Hece Yayınları, 2017.
• Sübkî, Ebü’l-Hasen Takıyyüddîn Alî b. Abdilkâfî b. Alî b. Temmâm. Küllü mevlûdin yûledu ale’l-fıtra. Nşr. Muhammed Seyyid Ebû Âmme. Tanta: Dârü’s-Sahâbe, 1410/1990.
• Tüfenkçi, Semra. Din Felsefesi Açısından İnsan Doğası. Ankara: Araştırma Yayınları, 2017.
• Yavuz, Yusuf Şevki, “Bezm-i Elest”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul TDV Yayınları, 1992, 6: 106-108.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Akıl” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2: 242-244. İstanbul 1989.
• Zâhid el-Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdirrahman. Mehâsinü’l-İslâm ve şerâiu‘l-İslâm. Nşr. Hüsâmeddin el-Kudsî. Kahire: Mektebetü’l-Kudsî, 1357/1938.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. Tefsîrü’l-Keşşâf. Beyrut: Dârü’l-Mârife, 1430/2009.