THE FOUNDATIONS OF THE TRADITION OF THE KHATAM OF QURAN IN RELIGIOUS NARRATIONS

Yıl 2020, Cilt: 56 Sayı: 3, 781 - 806, 15.09.2020

Serkan Çelikan

Öz

The Holy Quran is the primary source in the formation of Muslim personality and of an exemplary Islamic society. The values that Muslims have produced throughout history and the great civilizations established by them confirm this point. In this respect, the main purpose in approaching the Qur’an should be to understand and live by it. However, reciting the Qur’an is not just a purely intellectual activity. It is understood that reciting the Qur'an, which is merely pronouncing its words, is also an important act of worship along with its dimension of building thought and life. Indeed, the fact that reciting the Qur’an is a form of worship is included in the definitions of the Qur’an. It is quite reasonable that the recitation of the Qur’an, which is essentially divine in its words and meaning, is not the same as reading another book. The hadith of the Prophet that promises ten thawab (spiritual merit) for reciting one letter of the Qur’an is quite significant at this point. The Prophet cited a verse that is formed by the combination of only three letters, namely “alif-lam-mim” as an example of this. This example at first glance suggests that, in terms of worship, it is not a priority to understand the meaning of the Qur’an. Indeed, according to the general opinion of the mufassirs (writers of the commentaries on the Qur’an), only Allah can know the meaning of such verses. Therefore, it can be said that the interlocutors of the revelation do not have a duty to understand these verses. Moreover, the pursuit of these subjects (with malicious intentions) is defined as the indicator of the deviousness in the hearts. 

It is also seen that Muslims have a tradition regarding the recitation of the Qur’an. This tradition, which is reciting the entire Qur’an from the beginning to the end, is called khatam. This deep-rooted tradition has existed among Muslims for centuries. Also, Muslims have another tradition called muqabala, which is performed by completing khatam collectively. Muqabala is performed by one person reciting the Qur’an and others following it. Considering its widespread presence in Islamic societies, the idea that the tradition of khatam should have a foundation in the time of the Prophet (saw) and Companions seems rather reasonable. It is possible to see riwayah (narrations) grounding the practice of khatam in hadith sources and other classical works written in different branches of Islamic sciences. In these narrations, information about the quality of khatam is also mentioned. These narrations were conveyed from the Companions named Abdullah b. ‘Amr, Qays b. Abu Sa’sa’a, ’Irbad b. Sariyah, Jabir b. Abdullah, and Ubayy b. Qa’b. There is also a mursal narration conveyed from Zurarah b. Awfa. The content of the riwayah conveyed from Abdullah b. ‘Amr and Qays b. Abu Sa’sa’a is about the reasonable periods of reciting the Qur’an from the beginning to the end. In the mursal narration conveyed from Zurarah b. Awfa, the Prophet compared the person who recited the whole Qur’an to a passenger who paused and stayed, and then continued his journey. The narration conveyed from ‘Irbad b. Sariyah and Jabir b. Abdullah states that one who completes the khatam would have a prayer that will be accepted by Allah. Another narration conveyed by Ubayy b. Qa’b states that the Prophet restarted the Qira’at (recitation) with the Surah al-Fatihah after reciting the Surah al-Nas, then he read the first five verses of the Surah al-Baqarah until he reached the verse “it is those who are the successful”, and then he did the prayer of khatam.

It has been determined that some of riwayah examined are authentic (sahih). Although some riwayah have lost the feature to be proof as their narration chain is problematic due to the fact that some of the narrators were considered weak, they are in line with authentic riwayah in terms of content. This can be seen as supporting the riwayah in question. Therefore, when the riwayah are evaluated together, it can be said that the tradition of khatam has a foundation from the time of the Prophet and Companions. It should also be considered that the aim of the khatams done in those times may have been to memorize and protect the Qur’an.

In some of the riwayah discussed, reciting the Qur’an is expressed with the word qira’at, but in some, this verb is expressed with the word khatam. Considering that the dictionary meaning of the word khatam is “to reach the end of something”, it can be said that, expressing the verb of reading the Qur’an as khatam is meaningful in terms of its widespread use. In the narrations which include the word qira’at, it can be said that the recording of this for a certain period of time also signifies khatam in the known sense.

Anahtar Kelimeler

Holy Quran, Sunnah, Khatam, Recitation of the Qur’an, Tradition

KUR’ÂN HATMİ GELENEĞİNİN RİVAYETLERDEKİ TEMELLERİ

Öz

Kur’ân-ı Kerîm, Müslümanların bilgi kaynakları arasında ilk sırada yer alır ve hayatın çeşitli alanlarında inananlar için rehber konumunda bulunur. Bu bakımdan Kur’ân’a yönelişte temel amaç onu anlamak ve yaşamak olmalıdır. Söz konusu pratik değerinin yanında Kur’ân’ın tilâveti de önemli bir ibadettir. Nitekim bu hususun Kur’ân tanımlarında yer aldığı da görülür. Ayrıca Müslümanlar, Kur’ân’ın tamamı okunarak uygulanan, hatim isimli bir geleneğe de sahiptirler. İslâm toplumlarındaki yaygın varlığı dikkate alındığında hatim geleneğinin Hz. Peygamber (s.a.s.) ve sahâbe devrinde bir esası bulunması gerektiği fikri oldukça makul görünmektedir. Nitekim hadis kaynaklarında ve İslâmî ilimlerin farklı dallarında yazılmış diğer klasik eserlerde hatim uygulamasını temellendiren rivayetler görmek mümkündür. Bu rivayetler belirlenebildiği kadarıyla Abdullah b. Amr, Kays b. Ebî Saʿsaʿa, ʿIrbâd b. Sâriye, Câbir b. Abdillâh ve Übey b. Kaʿb isimli sahâbîlerden nakledilmişlerdir. Zürâre b. Evfâ’dan nakledilen mürsel bir rivayet de vardır. Bu araştırma, söz konusu geleneği Hz. Peygamber’in (s.a.s.) sünneti ve sahâbe uygulamasındaki temelleri açısından incelemeyi amaçlamaktadır. Kaynağı ile ilgili bulguların, hatmin keyfiyetini de ortaya koyacağı düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Kur'ân-ı Kerîm, Sünnet, Hatim, Tilavet, Gelenek

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillah eş-Şeybânî. el-Müsned. 50 Cilt. Thk.Şuayb el-Arnaût v.dğr. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1416/1995.
• Aynî, Ebû Muhammed Bedruddîn Mahmûd b. Ahmed b. Musa el-Hanefî. Umdetü’l-karî şerhu sahîhi’l-Buhârî. 25 Cilt. Tsh. Abdullah MahmûdMuhammed Ömer. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, 1421/2001.
• Beyhakî, Ahmed b. Huseyn b. Ali b. Mûsâ Ebû Bekir. Şuabu’l-îmân.14 Cilt. Thk. Abdulalî Abdülhamîd Hâmid. Riyad-Bombay: Mektebetü’r-Rüşd ve Dâru’s-Selefiyye, 1423/2003.
• Bozkurt, Nebi. “Mukabele”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi.31/100-101. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâîl. el-Câmiu’s- sahîh. Riyad: Dâru’s-Selâm,1999.
• Buhl, FR.. “Hatim”. İslâm Ansiklopedisi. 5/371. İstanbul: Millî EğitimBasımevi, 1950.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Tarihi. 2 Cilt. Ankara: Fecr Yayınevi, 1996.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Usûlü. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları,1993.
• Çetin, Abdurrahman. “Hatim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi.16/468-469. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Çetin, Abdurrahman. “Hatim İndirme ve Hükümleri”. Uludağ Üniversitesiİlahiyat Fakültesi Dergisi 4/4 (1992), 47-55.
• Dârimî, Abdullâh b. Abdirrahmân. Müsnedü’d-Dârimî (Sünenü’d-Dârimî).4 Cilt. Thk. Hüseyin Selîm Esed ed-Dârânî. Riyad: Dâru’l-Muğnî,1421/2000.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş’as es-Sicistânî. es-Sünen. Kahire: Dâruİbni’l-Cevzî, 1432/2011.
• Ebû Ubeyd, el-Kasım b. Sellâm. Fezâilu’l-Kur’ân ve meâlimuhûve âdâbuh. 2 Cilt. Thk. Ahmed b. Abdülvâhid el-Hayyâtî. el-Memleketü’l-Mağribiyye: Vizâretü’l-Evkaf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, ts.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. İhyâ’ü ulûmi’d-dîn.5 Cilt. Thk. Zeynüddîn Ebu’l-Fadl Abdurrahîm b. el-Huseyn el-Irâkî. Beyrut:Dâru’l-Kalem, ts.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ahmed b. Ali b. Sâbit Ebû Bekr. el-Kifâye fî ilmi’r-rivâye.Thk. Ebû Abdillâh es-Suverkî, İbrahim Hamdî el-Medenî. el-Medînetü’l-Münevvere: el-Mektebetü’l-İlmiyye, ts.
• Heysemî, Nûruddîn Ali b. Ebî Bekir. Mecmau’z-zevâid ve menbau’l-fevâid. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1412.
• Irâkî, Ebu’l-Fadl Zeynüddîn Abdurrahîm b. el-Huseyn. el-Mugnî an hamli’l-esfâr fi’l-esfâr fi tahrîci mâfi’l-İhyâi mine’l-ahbâr. 3 Cilt. Thk. Ebû Muhammed Eşref b. Abdulmaksûd. Riyad: Mektebetü Dâru Taberiyye,1415/1995.
• İbnü’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Ali b. Muhammed. Zâdü’l-mesîr fî ilmi’t-tefsîr. 8 Cilt. Thrc. Ahmed Şemsüddîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, 2009.
• İbnü’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Abdurrahmân. el-Vefâ bi-ahvâli’l-Mustafâ. 2Cilt. Tsh. Muhammed Zührî en-Neccâr. Riyad: el-Müessesetü’s-Saîdiyye, ts.
• İbnü’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Abdurrahman b. Ali b. Muhammed. ez-Zuafâve’l-metrûkîn. 3 Cilt. Thk. Abdullah el-Kâdî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye,1406.
• İbnü’l-Cezerî, Ebu’l-Hayr Muhammed b. Muhammed ed-Dımeşkî. en- Neşr fi’l-kırââti’l- aşr. 2 Cilt. Tsh. Ali Muhammed ed-Dabbâ’. Beyrut:Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, ts.
• İbnü’s-Salâh, Ebû Amr Osman b. Abdirrahmân eş-Şehrezûrî. Ulûmu’l-hadîs. Thk. Nûruddîn Itr. Beyrut: Dâru’l-Fikri’l-Mu.âsır/Dımaşk:Dâru’l-Fikr, 1406/1986.
• İbn Battâl, Ebu’l-Hasen Ali b. Halef b. Abdülmelik. Şerhu sahîhi’l- Buhârî. 10 Cilt. Thk. Ebû Temîm Yâsir b. İbrâhîm. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1423/2003.
• İbn Hacer, Şihâbüddîn Ahmed b. Ali el-Askalânî. Fethu’l-bârî şerhu sahîhi’l-Buhârî. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Marife, 2005.
• İbn Hacer, Şihâbüddîn Ahmed b. Ali el-Askalânî. Tehzîbu’t-Tehzîb. 4Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1995.
• İbn Hacer, Şihâbüddîn Ahmed b. Ali el-Askalânî. Takrîbu’t-Tehzîb. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415/1995.
• İbn Hacer, Şihâbüddîn Ahmed b. Ali el-Askalânî. Lisânu’l-mîzân. 7 Cilt.Thk. Dâiretü’l-Meârifi’n-Nizâmiyye-Hind. Beyrut: Müessesetü’l-A’lemîli’l-Matbûât, 1406/1986.
• İbn Hibbân, Muhammed b. Ahmed Ebû Hâtim et-Temîmî el-Büstî. Sahîhu İbni Hibbân bitertîbi İbni Balabân. 18 Cilt. Thk. Şuayb el-Arnaût.Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1414/1993.
• İbn Hibbân, Muhammed b. Ahmed Ebû Hâtim et-Temîmî el-Büstî. Kitâbu’s- Sikat. 10 Cilt. Haydarâbâd: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye,1393/1973.
• İbn Huzeyme, Ebû Bekir Muhammed b. İshâk. Sahîhu İbni Huzeyme.4 Cilt. Thk. Muhammed Mustafa A’zamî. Beyrut: Mektebu’l-İslâmî,1390/1970.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İmâdüddîn İsmâîl b. Ömer. Tefsîru’l-Kur’âni’l- azîm. 4 Cilt. Dımaşk-Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1415/1994.
• İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. es-Sünen. 2Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları ve Dâru Sehnûn, 1413/1992.
• İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. es-Sünen. 2Cilt. Thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• İbn Manzûr, Cemalüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânu’l- Arab. 6Cilt. Thk. Abdullah Ali el-Kebîr v.dğr. Kahire: Dâru’l-Ma.ârif, ts.
• İbn Receb el-Hanbelî. Şer.u .İleli’t-Tirmi.î. 2 Cilt. Thk. Hemmâm AbdurrahîmSaîd. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1421/2001.
• Kattân, Mennâ’ b. Halîl. Mebâ.is_ fi .ulûmi’l-.ur.ân. B.y. Mektebetü’l-Meârif li’n-Neşri ve’t-Tevzî’, 1421/2000.
• Kırdar, Şehabeddin. “Kur’ân-ı Kerîm’i Anlamadan Okuma Sorunu”.Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 36 (2013), 31-54.
• Mizzî, Cemâlüddîn Ebu’l-Haccâc Yusuf. Teh.îbu’l-Kemâl fi esmâi’r-ricâl.35 Cilt. Thk. Beşşâr Avvâd Marûf. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle,1403/1983.
• Müslim, Ebu’l-Huseyn Müslim b. el-Haccâc. el-Câmi.u’.-.a.î.. 3 Cilt.İstanbul: Çağrı Yay. ve Dâru Sehnûn, 1413/1992.
• Nesâî, Ebû Abdirrahman Ahmed b. Şuayb b. Ali el-Horâsânî. es-Sünenü’l-kübrâ. Thk. Hasen Abdülmünim Şelebî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle,1421/2001.
• Nesâî, Ahmed b. Şuayb. es-Sünen. Tsh. Ahmed Şemsüddîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009.
• Nevevî, Yahyâ b. Şeref. el-Minhâc şerhu sahîhi Müslim b. el-Haccâc.18 Cilt. Thk. Muhammed Beyyûmî. Kâhire: Dâru’l-Gaddi’l-Cedîd,1429/2008.
• Polat, Salahattin. “Şahid”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi.38/273. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Râgıb el-İsfahânî, Ebu’l-Kâsım Huseyn b. Muhammed. el-Müfredât fîgarîbi’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1431/2010.
• Saîd b. Mansûr b. Şu’be, Ebû Osmân el-Horâsânî el-Cûzcânî. Sünenü Saîd b. Mansûr. 5 Cilt. Thk. Sa’d b. Abdillâh b. Abdilazîz Âlü Humeyd.Riyad: Dâru’l-Usaymî, 1414.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahman. el-İtkan fi ulûmi’l-Kur’ân. 2 Cilt.tkd. Mustafa Dîb el-Bugâ. Dımaşk-Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1416/1996.
• Süyûtî, Celalüddîn Abdurrahmân. Tedrîbü’r-râvî fî şerhi Takrîbi’n-Nevevî.Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1430/2009.
• Süyûtî, Celalüddîn Abdurrahmân. ed-Dürrü’l-mens_ûr fi’t-tefsîri bi’l- me’sûr. 15 Cilt. Thk. Abdullâh b. Abdilmuhsin et-Türkî. Kahire: MerkezüHicr li’l-Buhûs ve’d-Dirâsâti’l-.Arabiyye ve’l-İslâmiyye, 1424/2003.
• Şâkir, Ahmed Muhammed. el-Bâisü’l-hasîs şerhu İhtisâri ulûmi’l-hadîs.Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1416/1996.
• Taberânî, Ebu’l-Kâsım Süleymân b. Ahmed. el-Mu.cemu’l-kebîr.20 Cilt. Thk. Hamdî b. Abdülmecîd Selefî. Musul: Mektebetü’l- Ulûmve’l-Hikem, 1404/1983.
• Taberânî, Ebu’l-Kâsım Süleymân b. Ahmed. el-Mucemu’l-evsat. 10Cilt. Thk. Tarık b. Ivadullâh b. Muhammed, Abdulmuhsin b. İbrâhîmel-Huseynî. Kahire: Dâru’l-Harameyn, 1415/1995.
• Tablâvî, Ebu’s-Sa‘d Zeynüddîn Mansûr b. Ebi’n-Nasr b. Muhammed. Kitâbu’ş-Şem’atü’l-muzıyye bi-neşri kırââti’s-seb’ati’l-merzıyye. 2 Cilt.Thk. Ali Seyyid Ahmed Cafer. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1423/2003.
• Tayâlisî, Ebû Dâvûd Süleymân b. Dâvûd. el-Müsned. 4 Cilt. Thk. Muhammedb. Abdulmuhsin et-Türkî. Mısır: Dâru Hicr, 1419/1999.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre. Câmi.u’t-Tirmi.î. Riyâd:Dâru’s-Selâm, 1999.
• Türker, Ömer. “Mukâtil b. Süleyman”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi.31/134-136. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Uğur, Mücteba. Ansiklopedik Hadis Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDVYayınları, 1992.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân, Mîzânü’l-itidâl fî nakdi’r-ricâl. 8 Cilt. Thk. Ali Muhammed Muavvad, Âdil Ahmed Abdülmevcûd,Abdülfettâh Ebû Sinne. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye,1416/1995.
• Zerkanî, Muhammed Abdülazîm. Menâhilu’l-irfân fi ulûmi’l-Kur’ân.2 Cilt. Thk. Fevvâz Ahmed Zümerlî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî,1415/1995.
• Zerkeşî, Bedrüddîn Muhammed b. Abdillâh, el-Burhân fi ulûmi’l- Kur’ân. 4 Cilt. Thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhîm. Kahire: MektebetüDâri’t-Turâs, 1404/1984.