ŞAM EMEVÎ CAMİİ VE 17. YÜZYILDAN GÜNÜMÜZE NESR KUBBESİ ALTINDA HADİS HALKALARI

Yıl 2023, Cilt: 59 Sayı: 1, 167 - 192, 16.03.2023

Abdullah Çelik

Öz

İslâm evrensel bir din olarak mensuplarının daima birlik ve beraberlik şuuruyla yaşamalarını teşvik etmiştir. Müslümanların birliği için merkez konumunda olan camiler, Hz. Peygamber’den günümüze değin çeşitli işlevler görerek İslâm medeniyetinin temelini oluşturmuştur. Camilerin eğitimdeki bu konumu Emevîler ve Abbâsîler döneminde de devam etmiştir. Emevîler döneminde kiliseden camiye çevrilmiş olan Emevî Camii, sosyal, siyasî, ilmî ve manevî yönüyle, çeşitli ilimlerdeki ders halkalarına ev sahipliği yapmıştır. Bu yönüyle Emevî Camii, devrin en büyük ilim merkezleri arasına girmiştir. Emevî Camii içerisinde tarih boyunca birçok medrese kurulmuş ve büyük âlimler yetişmiştir. Nesr Kubbesi altındaki dersler cami içinde bir ders halkası olmasına rağmen diğer kurumsal medreseler gibi müstakil bir medrese olarak adlandırılmıştır. Burada ders vermek Şam’da en yüksek ilmî rütbe olarak kabul edilmiştir. Hadis derslerine rağbet gösterilmiş, burada ders veren hocalara müderrisü’l-kubbe unvanı verilmiştir. Bu çalışmada Emevî Camii’nde özellikle Nesr Kubbesi altında oluşturulan hadis halkaları ve bu halkalarda ders veren hadisçiler ve meziyetleri ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Cami, Emevî, Nesr, Kubbe.

THE UMAYYAD MOSQUE AND HADĪTH CİRCLES UNDER THE NASR DOME FROM THE 17TH CENTURY TO THE PRESENT

Öz

Islam has always encouraged its followers to live with a sense of unity and solidarity as a universal religion. The mosques, which have been at the center of promoting the unity of Muslims, have played various roles in the Islamic civilization from the time of Prophet Muhammad to the present day, constituting the foundation of Islamic civilization. The educational role of mosques continued during the Umayyad and Abbasid periods. The Umayyad Mosque, which was converted from a church to a mosque during the Umayyad period, served as a host to various academic circles in social, political, scientific, and spiritual fields. In this respect, the Umayyad Mosque became one of the greatest centers of learning of its time. Many madrasas were established within the Umayyad Mosque, and many great scholars were trained there. Despite being a part of the mosque, the lessons held under the Qubbat al-Nasr were referred to as independent madrasas, like other institutional madrasas. Teaching here was considered the highest scholarly rank in Damascus. There was a great demand for hadīth classes, and the instructors were given the title of "al-Mudarris al-Qubbah". This study will focus on the hadīth circles established, particularly under the Qubbat al-Nasr of the Umayyad Mosque, and the hadīth scholars who taught there and their virtues.

Anahtar Kelimeler

Ḥadīth, Mosque, Umayyad, Nasr, Dome.

Kaynakça

• Alshikh, Abdulkarim. Mohammed b. Cafer el-Kettânî ve Hadis İlmindeki Yeri. Bingöl Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Altıkulaç, Tayyar. “Ebü’l-Yümn el-Kindî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/351-352. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Altıkulaç, Tayyar. “Hişâm b. Ammâr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/151. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Altuntaş, Mustafa Celil. Osmanlı Döneminde Hadis İlmi. İstanbul Üniversitesi, Doktora Tezi, 2018.
• Aynî, Ebû Muhammed Bedreddin el-Hanefî. İkdü’l-cüman fî târîhi ehli’z-zamân: asru selâtini’l-memâlik. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’l-Kitâb, 1982.
• Azzûz, Muhammed. Büyûtâtü’l-hadîs fî Dımaşk. Dımaşk: Darü’l-Fikr, 2004.
• Baytâr, Muhammed Behçet. “el-Müderrisûn tahte Kubbeti’n-nesr”. Mecelletü’l-mecmaʿi’l-ʿilmiyyi’l-ʿArabî 24/1 (1949).
• Baytâr, Muhammed Behçet. Hilyetü’l-beşer fî târîhi’l-karni’s-sâlis aşr. Beyrût: Dâru Sadır, 1993.
• Baytar, Muhammed Behçet. Netîcetü’l-fikir fî men derrese tahte kubbeti’n-nesr. Beyrût: Daru’l beşairi’l -İslâmiyye, 1998.
• Benli, Ali. “Çankırılı Sadreddin Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. EK-1/283-284. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Ebû Zur’a ed-Dımeşkî. Târîh. thk. Şükrullah Nimetullah Koçânî. Dımaşk: Mecmeatü’l -lüğati’l-arabiyye, 1417.
• Ebyaz, Melike. et-Terbiye ve’s-sekâfetü’l-Arabiyyeti’l-İslâmiyye fi’ş-Şâm ve’l-Cezîre. Beyrût: Dârü’l-İlm li’l-Melayin, 1980.
• Erbakan, Iyâd. “Büyûtâtü’l-hadisi’n-nebevî fî Dımaşk ibbâne’l-asrı’l-Osmânî âle’l-Küzberî nemüzecen”. Osmanlı’da İlm-i Hadis. İstanbul: İSAR Yayınları, 2020.
• Erkoçoğlu, Fatih. “Recâ b. Hayve el-Kindî (Hayatı ve Faaliyetleri)”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/2 (2007), 365-403.
• Göçmen, Muammer. “Üstüvânî Mehmed Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/396-397. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• İbn Asâkir, Ebû’l-Kasım Ali b. el-Hasan. Târîhu medîneti Dımaşk ve zikru fazlihâ ve tesmiyetü men ḥallehâ mine’l-emâsil ev ictâze bi-nevâhihâ min varidîhâ ve ehlihâ. Beyrût: Darü’l-fikr, 1995.
• İbn Cübeyr, Ebü’l-Hüseyin Muhammed b. Ahmed. Rihletü İbn Cübeyr. Beyrût: Dâru Sadır, 1964.
• İbn Sa’d, Ebû Abdillah Muhammed. et-Tabakâtü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdulkadir Ata. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1410.
• İzgi, Cevat. “Necmeddin el-Gazzî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/497-498. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• İzgi, Cevat. “Necmeddin Gazzî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Kadıoğlu, Abdullah. “Fransızlara Karşı Direnişin Manevî Kumandanı Bir Allâme Bedreddin el-Hasenî”. Hüküm Dergisi 21 (Eylül 2014), 29-31.
• Kalhussien, Omar. Hicrî IV. (X.) Yüzyılda Dımaşk’ta Ulemâ İlmî Hayat. Marmara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Kallek, Cengiz. “İbnü’l-Müneccâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/154. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Kandemir, M. Yaşar. “Bedreddin el-Hasenî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/331. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Kaya, Eyyüp Said. “Mekhûl b. Ebû Müslim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/552-553. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Kılıç, Hulusi. “İbnü’l-Hâcib”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/55-58. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Köten, Akif. “Duhaym”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/549. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Leeuwen, Richard Van. Bir Osmanlı Şehri: Şam Vakıflar ve Şehir. İstanbul: Küre Yayınları, 2012.
• Maden, Ömer Faruk. Hicrî II. Asır Ehl-i Hadîs Halkaları (Basra Örneği). Marmara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Mahamid, Hatim. “Memlükler Dönemi Suriye’de Yüksek Öğretim Müesseseleri Olarak Camiler”. çev. Harun Yılmaz. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 41 (Şubat 2011), 253-274.
• Meyâncî, Yûsuf b. el-Kâsım. el-Emâlî. thk. Bedrî Muhammed Fahd. Riyâd: Dâr-u Cerîr, 2005.
• Mizzî, Ebü’l-Haccâc Cemaleddin Yusuf b. Abdurrahman b. Yusuf. Tehzîbü’l-Kemâl fî esmâi’r-ricâl. thk. Beşşâr Avvâd Marûf. 35 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1980.
• Muhibbî, Muhammed Emin. Hulâsatü’l-eser fî a’yâni’l-karni’l-hâdî ’aşer. Beyrût: Daru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2006.
• Muradi, Muhammed Halil. Silkü’d-dürer fî a’yâni’l-karni’s-sânî ’aşer. 1 Cilt. Bulak, 1883.
• Nua’ymî, Ebü’l-Mefahir Muhyiddin Abdülkadir. ed-Dâris fî târîhi’l-medâris. Beyrût: Darü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1990.
• Öğüt, Salim. “Evzâî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/546-548. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Özel, Ahmet. “Emeviyye Camii (Sosyal Hayattaki Yeri)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/109-111. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Özel, Ahmet. “Ferfûr, Muhammed Sâlih”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. EK-1/446-448. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Özel, Ahmet. “Haskefî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Özel, Ahmet. “Kettânî, Muhammed b. Ca‘fer”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/337-338. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Paşa, Ahmed b. İsmail b. Muhammed Kâşif Ahmed Teymur. A’lâmü’l-fikri’l-İslâmî fi’l-asri’l-hadîs. Kahire: Darü’l-Âfâki’l-Arabiyye, 2003.
• Rahmun, Eric. Modern Dönem -XIX. ve XX. Yüzyıl- Suriye’de Hadis Faaliyetleri̇. Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Safedî, Ebü’s-Safâ Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg. A’yanü’l-asr ve a’vanü’n-nasr. Dımaşk/Beyrût: Dârü’l-Fikr /Dârü’l-Fikri’l-Muasır, 1998.
• Safedî, Ebü’s-Safâ Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg. el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmed el-Arnaût. Beyrût: Dar-u İhyâi’’t-Türâs, 2000.
• Sari, Adem. Hicrî II. Asır Şam Bölgesinde Ehl-i Hadîs Halkaları. Marmara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Sevim, Ali. “Sıbt İbnü’l-Cevzî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/87-88. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Sıcak, Hüseyin. el-Erbeun el-Acluniyye’nin Metin Tercümesi, Tahric ve Rivayetlerinin Değerlendirilmesi. Kastamonu Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Sıddık, Muhammed. XX. Asırda Şam’da Hadis Çalışmaları. Fecr Yayınevi, 2022.
• Sübkî, Tâcuddîn Abdulvehhâb b. Takiyyuddîn. Tabakâtu’ş-Şâfi’îyyeti’l-Kübrâ. thk. Mahmûd Muhammed et-Tenâhî. Abdulfettâh Muhammed el-Hulvi. İskenderiye: Hicr li’t-Tiba’a ve’n-Neşr ve’t-Tevzî’, 1413.
• Şattî, Muhammed Cemil. A’yânu Dımaşk fi’l-karni’s-sâlis aşer ve nısfü’l-karni’r-rabi’ aşer min 1201-1350. Dımaşk: Dârü’l-Beşir, 1994.
• Yardım, Ali. “Aclûnî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Yardım, Ali. “Ebû İdrîs el-Havlânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/168. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Yılmaz, Harun. “Medreselerin Ortaya Çıkışı Camilerdeki İlmi Faaliyetleri Etkiledi mi? VI./XII. ve VII./XIII. Yüzyıllarda Bir İlim Merkezi Olarak Emeviyye Cami”. Uluslararası Cami Sempozyumu II (2018), 33-50.
• Yücedağ, Rıdvan Talha. 2./8. Asır Medine Hadis Halkaları. Marmara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Zehebî, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. Târîhü’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhir ve’l-a’lâm: el-megâzi ve’t-tercemeti’n-nebeviyye. thk. Beşşâr Avvâd Marûf. 15 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 2003.
• Zehebî, Şemsuddîn Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed. Siyeru a’lâmi’n-nübelâ. thk. Şu’ayb el-Arnaût vd. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1985.
• Zehebî, Şemsuddîn Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed. Mu’cemü’ş-şüyûh: el-Mu’cemü’l-kebîr. Taif: Mektebetü’s-Sıddik, 1988.
• Ziriklî, Hayruddîn b. Mahmûd. el-’Alâm. Beyrût: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 2002.