A LOOK AT THE DEFINITION OF THE CONCEPT OF SUFI AND CHARACTERISTICS OF THE SUFI IN THE CONTEXT OF CEMAL KHALWATI’S RISALAH AS-SUFIYYA

Yıl 2023, Cilt: 59 Sayı: 2, 685 - 718, 19.06.2023

Mahmut Ulu

Öz

Jamal Khalwati is among the most productive sūfīs. In his works, he generally included topic such as the ishāri exegesis and interpretation of sūrahs and verses, the reservation and explanation of some hadiths as in the tradition of forty hadiths, dhikr and its forms of practice; kalimah al-tawhid, athwār al-sab’a, and the etiquette and manners of the tariqah. In addition to the aforementioned scholarly and practical issues within the framework of tariqah activities, Jamal Khalwati also touched upon sūfīs, who are the practitioners and human elements of tariqahs, in his work titled Risalah al-Sūfīyyah, he dealt in detail with the definition of the concept of sūfī and the qualities a sūfī should possess. In the aforementioned work, Jamal Khalwati defined the definition of a sūfī in verse. According to him, the basic condition of being a sūfī is to be a person of zuhd, faqr, faithfulness and love. In addition, the sūfī should pay attention to the purity of the inner and outer worlds and observe the rules of the shari’ah to the utmost. Therefore, these concepts form the basis of his definition. It can be said that Jamal Khalwati’s definition of a sūfī is essentially a model of a person with good morals in general, rather than a model of a person who is only a follower of the tariqah.

Anahtar Kelimeler

Sūfīsm, Sūfī, Sūfī Definition, Jamal Khalwati, Risālah al-Sūfīyya.

SÛFÎ KAVRAMININ TANIMI VE SÛFİNİN ÖZELLİKLERİNE CEMÂL HALVETÎ’NİN RİSÂLE-İ SÛFİYYE ADLI ESERİ BAĞLAMINDA BİR BAKIŞ

Öz

Cemâl Halvetî velûd mutasavvıflardan biridir. Eserlerinde genellikle sûre ve âyetlerin işâri tefsir ve yorumları, kırk hadis geleneğinde olduğu gibi bazı hadislerin şerh ve izahı, zikir ve uygulama şekilleri; kelime-i tevhid, etvâr-ı seb’a, tarikatın âdâb ve erkânı gibi konulara yer vermiştir. Tarikat faaliyetleri çerçevesinde ilmî ve uygulamaya dönük mezkûr konular yanında uygulayıcı konumunda bulunan ve tarikatların insani unsurlarından olan sûfîlere de değinen Cemâl Halvetî, Risâle-i sûfiyye adlı eserinde sûfî kavramının tanımı ve bir sûfînin hangi vasıflara sahip olması gerektiği hususlarını etraflıca ele almıştır. Cemâl Halvetî mezkûr eserinde sûfînin tanımını manzum bir şekilde yapmıştır. Ona göre sûfîliğin temel şartı zühd, fakr, sıdk ve aşk ehli olmaktır. Bunun yanında sûfî zâhir ve bâtın temizliğine özen göstermeli, şer’i hükümlere azami riayet etmelidir. Dolayısıyla yaptığı tanımlamanın temelini de bu kavramlar oluşturmaktadır. Cemâl Halvetî’nin yapmış olduğu sûfî tanımının esasen sadece tarikat ehliyle ilgili bir insan modeli çizmek yerine genel itibarıyla güzel ahlâklı insan modeli olduğu söylenebilir.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Sûfî, Sûfî Tanımı, Cemâl Halvetî, Risâle-i sûfiyye.

Kaynakça

• Abdizâde, Hüseyin Hüsâmeddîn Efendi. Amasya Tarihi. 12 Cilt. Amasya: Amasya Belediyesi Kültür Yayınları, 2004.
• Aclûnî, İsmâîl b. Muhammed. Keşfü’l-hafâ. 2 Cilt. Beyrût: 1351.
• Âlî, Gelibolulu Mustafa. Künhü’l-Ahbar. çev. M. Hüdai Şentürk. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2003.
• Arberry, Arthur John. Tasavvuf Müslüman Mistiklere Toplu Bakış. çev. İbrahim Kapaklıkaya. İstanbul: Ağaç Kitabevi Yayınları, 3. Basım, 2008.
• Aynî, Mehmet Ali. “(Nefs) Kelimesinin Manaları”. Dâru’l-Fünun İlahiyat Fakültesi Mecmuası 4/14 (1930), 46-52.
• Aynî, Mehmet Ali. Tasavvuf Tarihi. İstanbul: Büyüyen Ay Yayınları, 2017.
• Ayvansarâyî, Hüseyin Efendi. Hadîkatü’l-Cevâmi’. çev. Ahmet Nezih Galitekin. İstanbul: İşaret Yayınları, 2001.
• Ayvansarâyî, Hüseyin Efendi. Mecmuâ-i Tevârih. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1985.
• Azamat, Nihat. “İbrahim Efendi Olanlar Şeyhi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/298-300. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Bandırmalızâde, Ahmed Münib. Mir’atü‘t-turuk. İstanbul: Celil Efendi Matbaası, 1306.
• Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm. Sahîhu’l-Buhârî. İstanbul: 1979.
• Bursalı, Mehmet Tahir Efendi. Osmanlı Müellifleri. çev. A. Fikri Yavuz - İsmail Özen. 2 Cilt. İstanbul: Meral Yayınları, ts.
• Câmî, Molla. Nefahâtü’l-üns min hadarâti’l-kuds. çev. Mahmud Lâmiî Çelebi. İstanbul: Huzur Yayınevi, 2016.
• Cemâl Halvetî. Dîvançe. Süleymaniye Kütüphanesi, Esat Efendi, 2739.
• Cemâl Halvetî. Envâru’l-kulûb. Süleymaniye Kütüphanesi, Lala İsmail Efendi, 686.
• Cemâl Halvetî. Kitâb-ı habbeti’l-muhibbe. Süleymaniye Kütüphanesi, Lala İsmail Efendi, 686.
• Cemâl Halvetî. Kitâbü’n-Nûriyye ve kevkebü’d-dürriyye. Süleymaniye Kütüphanesi, Lala İsmail Efendi, 686.
• Cemâl Halvetî. Risâle-i sûfiyye. Milli Kütüphane, Yazmalar, A3264.
• Cemâl Halvetî. Sirâcü’s-sâlikîn ve minhâcü’t-tâlibin. Süleymaniye Kütüphanesi, Lala İsmail Efendi, 686.
• Cemâl Halvetî. Tefsîr-i sûre-i fâtiha. Süleymaniye Kütüphanesi, Lala İsmail Efendi, 686.
• Cemâl Halvetî. Te’vîlât’ü erbaîne hadîsen. Süleymaniye Kütüphanesi, Lala İsmail Efendi, 686.
• Ceyhan, Semih. “Tecrîd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/248-249. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Cîlî, Abdülkerîm. İnsan-ı Kâmil. İstanbul: İz Yayıncılık, 3. Basım, 2010.
• Çakmak, Muharrem. Anadolu’da Halvetîlik Cemâl Halvetî ve Cemâliyye. Malatya: Huzur Ciltevi, 2015.
• Elmas, Niyazi. Cemâl Halvetî ve Risâle-i sûfiyye Adlı Eseri. Üsküdar Üniversitesi Tasavvuf Araştırmaları Enstitüsü, 2021.
• Gölcük, Şerafettin - Toprak, Süleyman. Kelam Tarih Ekoller Problemler. Konya: Tekin Kitabevi, 5. Basım, 2021.
• Göztepe, Yüksel. Abdülkerîm Kuşeyrî’de Hâller ve Makâmlar. Ankara: Ankara Üniversitesi, 2006.
• Gür, Süleyman. “Cemâl-i Halvetî Aksarayî’nin Envâru’l-Kulûb/El-Merâtib Mine’t-Te’vilâti’l-Kur’âniyye Adlı Eseri”. I. Uluslararası Aksaray Sempozyumu. 852-869.
• Gürer, Betül. “Nazarî Tasavvuf Geleneğinin El Kitabı: Muhtevası ve Tesirleri Bağlamında Sadreddin Konevî’nin Miftâḥu’l-ġayb’ı”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 21/1 (Haziran 2017), 393-723.
• Halvetî, İbrahim Hâs. Tezkiretü’l-Hâs (Erenler Kitabı). çev. Mustafa Tatçı. İstanbul: H Yayınları, 2017.
• Harîrîzâde, M. Kemâleddin. Tibyânü vesâʾili’l-hakâik fî beyâni selâsili’t-tarâ’ik. Süleymaniye Kütüphanesi, İbrahim Efendi, 430.
• Herevî, Hâce Abdullah el-Ensârî. Menâzilü’s-sâirîn (Tasavvufta Yüz Basamak). çev. Abdurrezzak Tek. İstanbul: Nizamiye Akademi, 2. Basım, 2019.
• Hoca Sadettin Efendi. Tâcü’t-tevârih. çev. İsmet Parmaksızoğlu. 5 Cilt. İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1979.
• Hucvirî, Ali b. Osman Cüllâbî. Keşfü’l-mahcûb (Hakikat Bilgisi). çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 7. Basım, 2020.
• Hulvî, Mahmud Cemaleddîn. Lemezât-ı Hulviyye ez Lemeât-ı Ulviyye. çev. Mehmet Serhan Tayşî. İstanbul: Semerkant Yayınları, 2. Basım, 2013.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fadl Cemâluddîn Muhammed b. Mükrim b. Ali Ensârî. Lisânu’l-Arab. 15 Cilt. Beyrût: Dâr-ı Sâdır, 1994.
• İmam Gazzâlî. İhyâu’ ulûmid-dîn. çev. Ahmet Serdaroğlu. 4 Cilt. İstanbul: Bedir Yayınevi, 1989.
• Karaman, Hayrettin vd. Kur’ân-ı Kerîm ve Açıklamalı Meâli. Ankara: TDV Yayınları, 2018.
• Kâşânî, Abdurrezzak. Istılâhâtu’s-Sûfiyye. çev. Abdurrezzak Tek. Bursa: Bursa Akademi, 2014.
• Kelâbâzî, Ebû Bekir Muhammed b. İshâk Buhârî. Ta’arruf (Doğuş Devrinde Tasavvuf). çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 7. Basım, 2021.
• Konyalı, İbrahim Hakkı. Âbideleri ve Kitâbeleri İle Niğde Aksaray Tarihi. 2 Cilt. İstanbul: Fatih Yayınevi Matbaası, 1974.
• Kuşeyrî, Abdülkerim. er-Risâle (Tasavvuf İlmine Dair Kuşeyrî Risâlesi). çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 7. Basım, 2014.
• Kuzu, Fettah. “Şeyh Gâlib’in Sâkînâme’sinde İmgesel Söylem”. 21. Yüzyılda Eğitim ve Toplum Eğitim Bilimleri ve Sosyal Araştırmalar Dergisi 4/12 (2015), 133-144.
• Küçükdağ, Yusuf. Cemâlî Ailesi. Aksaray: Aksaray Belediyesi Yayınları, 2017.
• Mecdî, Mehmed Efendi. Hadâiku’ş-Şakâik. çev. Abdulkadir Özcan. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1989.
• Muhâsibî, Hâris. er-Riâye. çev. Hülya Küçük - Şahin Filiz. İstanbul: İnsan Yayınları, 6. Basım, 2020.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. el-Câmiu’s-sahîh. İstanbul: 1981.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. Sahîhu Müslim. 5 Cilt. Beyrût: Dâru’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Öngören, Reşat. Osmanlılar’da Tasavvuf Anadolu’da Sufîler Devlet ve Ulema XV. Yüzyıl. İstanbul: İz Yayıncılık, 3. Basım, 2012.
• Saka, Şevki. Kur’ân-ı Kerîm’in Dâvet Metodu. İstanbul: Sehâ Neşriyat, 2. Basım, 1991.
• Sâmi, Şemseddîn. Kâmûs-ı Türkî. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2021.
• Sarı Abdullah Efendi. Semerâtü’l-fuâd. çev. Yakub Kenan Necef Zade. İstanbul: Neşrîyat Yurdu, 1967.
• Serin, Rahmi. İslâm Tasavvufunda Halvetîlik ve Halvetîler. İstanbul: Petek Yayınları, 1984.
• Serrâc, Ebû Nasr et-Tûsî. el-Lüma’ (İslâm Tasavvufu). çev. Hasan Kâmil Yılmaz. İstanbul: Erkam Yayınları, 2016.
• Sühreverdî, Ebû Hafs Şihâbüddîn Ömer. Avârifu’l-maârif (Tasavvufun Esasları). çev. Hasan Kâmil Yılmaz - İrfan Gündüz. İstanbul: Vefa Yayıncılık, 1990.
• Sühreverdî, Ebü’n-Necîb. Âdâbü’l-Mürîdîn (Yol Ahlâkı). çev. Süleyman Gökbulut. İstanbul: Büyüyen Ay Yayınları, 2014.
• Sülemî, Ebû Abdurrahman. Cevâmiu âdâbi’-sûfiyye (Sûfîlerin Edepleri). çev. Cemal Aydın. İstanbul: Sufî Kitap, 3. Basım, 2021.
• Şenarslan, Necip Fazıl. Rûşenî Dede Ömer Aydınî Külliyâtı (Miskin-Nâme, Şobân-Nâme, Der Kasemiyât ve Münâcât, Der Medh-i Mesnevî-i Ma’nevî- Mevleviyyet, Ney-Nâme, Kalem-Nâme, Divan) Dil İncelemesi-Metin-Dizin. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 2020.
• Taşköprülüzâde, İsâmuddin Ebü’l-Hayr Ahmed. eş-Şakâiku’n-nu’maniyye fî ulemâi’d-Devleti’l-Osmâniyye (Osmanlı Bilginleri). çev. Muharrem Tan. İstanbul: İz Yayıncılık, 2007.
• Ulu, Mahmut. Osmanlı Toplumunda Halvetîlik ve Halvetîler IX/XV. Asır. Ankara: Berikan Yayınları, 2022.
• Ulu, Mahmut. “Şeyh Hâmid-i Velî’ye (Somuncu Baba) Atfedilen ve Ondan Bahseden Eserlerdeki Tasavvufî Kavramlar”. Eskiyeni 46 (Mart 2022), 395-426.
• Uludağ, Süleyman. “Cemâl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/296. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Uludağ, Süleyman. “Kalb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/229-232. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Uludağ, Süleyman. “Rızâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/56/57. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 3. Basım, 2016.
• Vassâf, Osmânzâde Hüseyin. Sefîne-i Evliyâ. çev. Mehmet Akkuş - Ali Yılmaz. 5 Cilt. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2006.
• Vicdâni, Sâdık. Tomâr-ı turûk-u ‘aliyye. çev. İrfan Gündüz. İstanbul: Enderun Kitabevi, 1995.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Bezm-i Elest”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/106-108. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Yeniterzi, Emine. “Türk Edebiyatında Manzum Tasavvuf Tarifleri: Tasavvuf-nâmeler”. Tasavvuf Araştırmaları Dergisi 1/2 (Kasım 2022), 145-163.
• Yûsuf b. Yakûb. Tezkire-i Halvetiyye. Süleymaniye Kütüphanesi, Esat Efendi, 1372.