İSLÂM BOŞANMA HUKUKUNDA HÂKİMİN YETKİ SINIRLARI

Yıl 2023, Cilt: 59 Sayı: 2, 655 - 684, 19.06.2023

Mustafa Bülent Dadaş

Öz

Bu çalışmanın temel amacı hâkimin, kaynağı itibariyle İslâm hukukuna dayanmayan kanuna binaen verdiği boşama kararını (tefrik) İslâm hukuku perspektifinden tahlil etmektir. 1917’de Hukûk-i Aile Kararnamesiyle nikâh akdi ve boşanmaya dair hükümler fıkıh dairesi içinde kalarak kanunlaştırılmış, böylelikle hâkimin bu alana dair yetki sınırı da netleştirilmiştir. Bu çalışmayı, başta Mısır olmak üzere İslâm dünyasının diğer coğrafyalarındaki çalışmalar takip etmiş, aile hukukunun mevzuları da genel olarak Ahvâl-i Şahsiyye Kanunu adıyla düzenlenmiştir. Mezkûr kanunlar, hakîme geniş bir tefrik yetkisi tanıyan Mâlikî mezhebinin görüşlerini merkeze almakla birlikte diğer mezheplerden de istifade etmiştir. Bir başka deyişle yapılan düzenlemelerde fıkıh dairesi dışına çıkılmamıştır. Buna mukabil günümüzde, İslâm hukukunun yürürlükte olmadığı ülkelerde hâkimin Müslüman çiftlerin boşanmasına dair verdiği kararlar, şer‘î açıdan sorgulanmaktadır. Bu çalışmada Türk Medeni Kanunu’nun boşamaya dair hükümleriyle ahvâl-i şahsiyye kanunlarının ilgili maddelerinin mukayesesi yapılarak, hâkimin tefrik kararını dayandırdığı gerekçenin zahiren fıkıh çerçevesinin dışına çıkması halinde kararın şerʽan geçerli olup olmadığı tartışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh, Ahvâl-i Şahsiyye Kanunları, Kâdî, Talâk, Tefrik.

Teşekkür

Kabul etmeleri halinde makalenin, konuya hem teorik hem de pratik yönüyle geniş vukufiyeti olan Hacı Mehmet Günay, Abdullah Kahraman, Tahir Tural, Ahmet Yaman gibi ilim adamlarının hakem olarak atanmasının faydalı olacağını mülahaza ediyor ilme yaptığınız katkıdan dolayı teşekkür ediyorum.

JURISDICTION LIMITS OF JUDGES IN ISLAMIC DIVORCE LAW

Öz

The main purpose of this study is to analyze the judge’s decision of divorce (tafrik) based on a law that is not based on Islamic law from the perspective of Islamic law. In 1917, the provisions regarding the marriage contract and divorce were codified in the Decree on the Law of the Family, thus clarifying the limits of the judge’s authority in this area. This work was followed by other works in other parts of the Islamic world, particularly in Egypt, and the issues of family law were generally regulated under the name of Ahwāl-i Şahsiyye Law. Although the aforementioned laws centered on the views of the Mālikī madhhab, which granted the judge a wide discretionary authority, they also benefited from other madhhabs. In other words, the regulations did not go outside the circle of fiqh. On the other hand, today, in countries where Islamic law is not in force, the decisions of judges regarding the divorce of Muslim couples are questioned from a Sharia perspective. In this study, by comparing the provisions of the Turkish Civil Code on divorce with the relevant articles of the personal laws, it is discussed whether the judge’s decision on separation is sharʽīlically valid or not if the grounds on which the judge bases his decision on separation are out of the framework of fiqh.

Anahtar Kelimeler

Fiqh, Civil Status Law, Judge, Divorce, Marital Separation.

حدود صلاحية القاضي في التفريق بين الزوجين

Öz

الهدف من هذا المقال تحليل قرار القاضي بالتفريق بين الزوجين بناء على سبب لا يتوافق مع مقررات الفقه الإسلامي. ومن المعلوم تاريخيًا أن أحكام النكاح والطلاق تم تقنينها بحقوق العائلة العثماني عام 1917 وبه وُسِّعَتْ صلاحية القاضي في التفريق. وتبعته أعمال التقنين في مصر وغيرها، وجُمعت أحكام الأسرة تحت قوانين الأحوال الشخصية. وأخذت تلك القوانينُ مذهبَ مالك الذي فسح مجالًا واسعًا للقاضي في التفريق مع الاستفادة من مذاهب أخرى. ومُنحت المرأة حق طلب التفريق بأحد الأسباب الخمسة. وهذا الحق الممنوح للمرأة وإن جاوز حدود المذهب الحنفي المُضيّق فيه والمذهبَ الشافعي الذي يعتبر أكثر تسامحًا منه نسبيًّا قبِله الفقهاء بحجة عدم خروجه عن دائرة الفقه. وفي المقابل أن قرارات القضاة بالتفريق بين الزوجين المسلمَين في بلاد لا تعتمد قوانينها على الشريعة الإسلامية تثير نقاشًا في مشروعيتها وإلزاميتها، وهذا ما يناقشه المقال بمقارنة المواد الخاصة بالطلاق من القانون المدني التركي بقوانين الأحوال الشخصية. واستفيد في إعداد المقال من كتب الفقه القديمة بالإضافة إلى قوانين الأحوال الشخصية مع شروحها، كما استفيد من بعض مقالات تناولت حقوق الطلاق في القوانين المدنية الغربية. وروجع خاصة إلى قرارات وفتاوى المجلس الأوروبي للإفتاء والبحوث وإلى ما كتبه صهيب حسن، وفيصل المولوي وسالم الشيخي من أعضاء المجلس.

Anahtar Kelimeler

الفقه, قوانين الأحوال الشخصية, القاضي, الطلاق, التفريق

Kaynakça

• Abdullah Muhammed Abdullah. “Mebdeü’t-tahkîm fi’l-fıkhi’l-İslâmî”. Mecelletü Mecmaʽi’l-fıkhi’l-İslâmî. 9/4 (1996), 109-166.
• Ahmet Cevdet Paşa vd. Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye. İstanbul: Mektebe-i Osmaniyye, 1305.
• Attâbî, Ahmed b. Muhammed. el-Fetâva’l-Attâbiyye. İstanbul: Süleymaniye Ktp., 1559, 1a-245a.
• Aslan, Mehmet Selim. İslâm Aile Hukuku. Bursa: Emin Yayınları, 5. Basım, 2022.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. 8 Cilt. b.y.: Dâru Tavki’n-Necât, 2. Basım, 1422/2001.
• Buğâ, Mustafa, Şerhu Ḳânuni’l-Aḥvâli’ş-şaḫṣiyyeti’s-Sûriyye, Dımaşk: Min menşûrâti’l-câmiâti’l-iftirâdiyye, 2018.
• Câvî, Ahmed b. Abdillâtîf. Hâşiyet’ü-nefehât ʽala şerhi’l-Varakât. Mısır: Matbaatü Mustafa el-Bâbî, 1357/1938.
• Ceylan, Ebru. “İsviçre, Fransa, Belçika, İspanya ve İtalya Hukukundaki Boşanma Sebeplerinin Türk Hukukuyla Mukayesesi ve Değerlendirilmesi”. Uyuşmazlık Mahkemesi Dergisi 6/12 (2018 Aralık), 315-331.
• Dadaş, Mustafa Bülent. “Kuruluşundan Günümüze Din İşleri Yüksek Kurulu’nun Fetva Siyaseti”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 13/25 (Aralık 2015), 33-74.
• Desûkī, Muhammed. el-Aḥvâlü’ş-şaḫṣiyye fi’l-mezhebi’ş-Şâfiî. Kahire: Dâru’s-selâm, 2011.
• Desûkī, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. Ḥâşiye ʿale’ş-Şerḥi’l-kebîr. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-fikr, ts.
• Ebû Dâvûd Süleymân b. el-Eş‘as. Sünen. thk. Şuayb Arvavût - Muhammed Kâmil. 10 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 2003.
• Ebû Zehre, Muhammed. el-Ahvâlü’ş-şahsiyye. Kahire, Dâru’l-fikri’l-arabî, ty.
• Ebû Zehre, Muhammed. Tanzimü’l-üsre. Kahire: Dâru’l-fikri’l-arabî, 1976.
• Ensârî, Ebû Yahyâ Zeynüddîn Zekeriyyâ b. Muhammed. Esne’l-meṭâlib şerḥu Ravżi’ṭ-ṭâlib. Beyrût: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, 2000.
• Halebî, İbrâhim b. Muhammed. Mülteḳa’l-ebḥur. Thk. Halîl İmrân. Beyrût: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1998.
• Hallâf, Abdülvvehâb. el-Aḥvâlü’ş-şaḫṣiyye fi’ş-şerîati’l-İslâmiyye. Küveyt: Dâru’l-kalem, 2. Basım, 1990.
• Harrânî, Ahmed Muhammed Emîn. el-Ecvibetü’l-nekiyye ani’l-es’ileti’l-fıkhiyye. 2 Cilt. İstanbul: Hâşimî Yayınevi, 2020.
• Hasan, Suheyb. “et-Tefrîkü’l-kazâî min hilâli kanavâti meclisi’ş-şeriâti’l-İslâmiyye”. Mecelletü’l-Meclisi’l-Avrûbbî li’l-iftâ ve’l-buhûs. 8-9 (Haziran 2006). 243-268.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Vesît fi’l-mezheb. thk. Ali Muhyiddîn el-Karâdâğî. 9. Cilt. İstanbul: Dâru’n-nidâ, 2018.
• Günenç, Halîl. Buhûs ve ârâ fıhkiyye. İstanbul: Dâr li’t-tibâa ve’n-neşr. 2016.
• Gürsoy, Kemal Tahir. “Boşanma Hukukunun Tarihi Gelişimine Genel Bir Bakış ve Boşanma Sebeplerinde En Yeni Eğilimler”. Ankara Hukuk Fakültesi (Ellinci Yıl Armağanı 1925-175), Ankara: Sevinç Matbaası, 1977, 1-45.
• İbn Abdisselâm, Ebû Muhammed İzzüddîn Abdülazîz. Ḳavâʿidü’l-aḥkâm fî meṣâliḥi’l-enâm. thk. Tâhâ Abdurrahmân. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-külliyyâti’l-Ezheriyye, 1991.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn, Reddü’l-muhtâr. 6 Cilt. Beyrût: Dâru’l-fikr, 2. Basım, 1992.
• İbn Hazm ez-Zâhirî, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed. el-Muḥallâ bi’l-âs̱âr. 12 Cilt. Beyrût: Dâru’l-fikr. ts.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid. Fetḥu’l-ḳadîr li’l-ʿâcizi’lfaḳīr. thk. Abdürrezzâk el-Mehdî. 10 Cilt. Beyrût: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, 2003.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ebî Bekr. Zâdü’l-meʿâd fî hedyi ḫayri’l-ʿibâd, thk. Şuayb Arnavut ve diğr. 7 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-risâle, 1994.
• İbn Kudâme, Muvaffakuddîn Abdullāh b. Ahmed. el-Muġnî. Beyrût: Dâru ihyâi’ttürâsi’l-arabî, 1985.
• Kânûnü’l- Aḥvâlü’ş-şaḫṣiyyeti’l-Kuveytî. Kuveyt: Isdâru vizârati’l-adl, 2011.
• Karâdâğî, Ali Muhyiddîn. el-İctihâd ve’l-fetvâ. Beyrût: Dâru’l-beşâiri’l-İslâmiyye, 2017.
• Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd. Bedâʾiʿu’ṣ-ṣanâʾiʿ fî tertîbi’ş-şerâʾiʿ. 7 Cilt. Beyrût: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2. Basım. 1986.
• Cemil Liv, “İslâm Aile Hukukunda Boşama Yetkisinin Kullanım Şekline Devletin Müdahalesi”, Uluslararası İslâm Araştırmaları Dergisi 4/2 (2020), 567-590.
• Mahmûd Esad vd. Hukūku’l-âile fî’n-nikâh ve’t-talâk. çev. Şâkir el-Hanbelî. Dımaşk: Matbaatü’t-terakkî. 1936.
• el-Meclisü’l-ʽalâ li’ş-şüûni’d-diniyye. el-Fetâvâ. çev. Mustafa Bülent Dadaş. Ankara: Menşûratu riâseti’ş-şüûni’d-diniyye, 2021.
• el-Meclisü’l-avrûbbî li’l-iftâ ve’l-buhûs. el-Fetâvâ ve’l-ḳarârât (1917-2010). nşr. Abdullâh el-Cüdeyʽ. b.y.: y.y., 2019.
• Mecmaʿi’l-fıḳhi’l-İslâmî el-Hind. Ḳararât ve tevṣiyât. b.y.: y.y., 2019.
• Mecmaʿi’l-fıḳhiyyi’l-İslâmî’. Ḳararât (fî devrâtihi’l-ʽişrîn). b.y.: y.y., ts.
• Mecmaʿi’l-fıḳhi’l-İslâmî ed-Devlî. Ḳararât ve tevṣiyât. b.y.: y.y., 2. Basım, 2022.
• Mergīnânî, Burhânüddîn Alî b. Ebî Bekr. el-Hidâye fî şerhi Bidâyeti’l-mübtedî. thk. Talâl Yûsuf. 4. Cilt. Beyrut: Dâru ihyâi’t-turâsi’l-arabî. ts.
• Mevlevî, Faysal. “Mâ hüve hükmü tatlîki’l-kâzî ğayri’l-müslim”. Mecelletü’l-Meclisi’l-Avrûbbî li’l-iftâ ve’l-buhûs. 8-9 (Haziran 2006), 54-64.
• Mevsılî, Ebü’l-Fazl Abdullāh b. Mahmûd. el-İḫtiyâr li-taʿlîli’l-Muḫtâr. thk. Mahmûd Ebû Dakīka. Kahire: Matbaatü’l-Halebî, 1937.
• Muhammed Muhyiddîn b. Abdilhamîd. el-Aḥvâlü’ş-şaḫṣiyye fi’ş-şerîʿati’l-İslâmiyye. Kahire: Dâru’l-kitâbi’l-arabî, 1984.
• Râfiî, Sâlim. Aḥkâmu’l-Aḥvâlü’ş-şaḫṣiyye li’l-müslimîn fi’l-ğarb. Beyrût: Dâru İbn Hazm. 200.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl. el-Mebsûṭ. 30 Cilt. Beyrût: Dârü’l-maʽrife, 1993.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl. Şerhu’s-Siyeri’l-kebîr. b.y.: eş-Şerîketü’ş-şarkiyye li’l-ʽilanât, 1971.
• Sirrü’l-Hatem, Salâhuddin vd. et-Tatlîk li’d-darar fi’l-kânûni’s-Sûdânî. Hartum: yy., 2020.
• Şâfiî, Muhammed. ez-Zevâc ve inhilâluh fi müdevveneti’l-üsre. Merrakeş: Silsiletü’l-buhûsi’l-kânuniyye 24, ts.
• Şeltût, Mahmûd. el-Fetâvâ. Kahire: Dâru’ş-Şurûk, 2001.
• Şeyh Bedreddin, Mahmûd b. İsrâil. et-Teshîl şerhu Letâifî’l-işârât, thk. Mustafa Bülent Dadaş. 3 Cilt. İstanbul: TDV Yayınları, 2018.
• Şeyhî. Sâlim. el-Każâu’ş-şerî hârici’d-diyâri’l-İslâmiyye te’sîlen ve tenzîle. by.: Min ısdârâtü’l-Meclisi’l-Avrûbbî li’l-iftâ ve’l-buhûs. ts.
• Tahtâvî, Ali Ahmed. Tenbîhü’l-ebrâr bi ahkâmi’l-hulʽ ve’t-talâk ve’z-zıhâr. Beyrût: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2003.
• T.C. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı. Türkiye Boşanma Nedenleri Araştırması 2014. İstanbul: Çizge Tanıtım, 2015.
• Umeyr, Süleymân. Tesmiyetü’l-müftîn bi enne’t-talâka’s-selâse bi lafzin vâhidin talkatün vâhide. Mekke: Dâru âlemi’l-fevâid, 1428.
• Venşerîsî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Yahyâ. el-Miʿyârü’l-muʿrib ve’l-câmiʿu’l-muġrib ʿan fetâvâ ʿulemâʾi İfrîḳıyye ve’l-Endelüs ve’l-Maġrib. Thk. Ahmed b. Muhammed el-Bûazzâvî vd. 13 Cilt. Beyrût: Dâru’l-garbi’l-İslâmî, 1981.
• Yargı, Mehmet Ali - Durmuş, Ensar. “1917 Tarihli Osmanlı Hukûk-i Âile Kararnamesi’ne Yöneltilen Eleştiriler”. Recep Tayyib Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15 (Haziran 2019), 312-363.
• Yücel, Fatih. “Fetvanın Değişim Gerekçelerine Güncel Bir Bakış -Din İşleri Yüksek Kurulu Karar ve Fetvaları Örnekliği-”. Diyanet İlmî Dergi 58 (2022), 1125-1156.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin. el-Aḥvâlü’ş-şaḫṣiyye: beyne meẕâhibi Ehli’s-sünne ve meẕhebi’l-Caʿferiyye. Bağdat: Şerîketü’t-tabʽ ve’n-neşr, 1958.
• Zeydân, Abdülkerîm. Niẓâmü’l-ḳażâʾ fi’ş-şerîʿati’l-İslâmiyye. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 2. Basım, 1997.
• Zeylaî, Fahruddîn Osmân b. Alî. Tebyînü’l-ḥaḳāʾiḳ. 6. Cilt. Kahire: el-Matbaatü’l-kübra’l- emîriyye, 1313/1895.
• Zerkâ, Mustafa Ahmed. Meşrûʽ kânuni’l-ahvâli’ş-şahsiyye’l-muvahhed. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1996.
• Züheylî, Vehbe. el-Fıkhu’l-İslâmî ve edilletuhû. 8 Cilt. Dımışk: Dâru’l-fikr, 2. Basım, 1985.
• Mevzuat Bilgi Sistemi. “Türk Medeni Kanunu”. Erişim 11 Ocak 2023. https://l24.im/P2nS