Kādî Abdülcebbâr’da Emir-İrade İlişkisi ve Mutlak Emrin Delâletine Dâir Meseleler

Yıl 2024, Cilt: 60 Sayı: 2, 589 - 620, 24.06.2024

Yasin Akan

https://doi.org/10.61304/did.1427388

Öz

Kelâmcı usulcüler fıkıh usulüne dâir ele aldıkları meseleleri dil ve kelâm anlayışları üzerine inşâ ettiklerinden eserlerinde kelâm ve dile dâir meseleler önemli ölçüde vurgulanmıştır. “Emir-irâde ilişkisi” konusu, fıkıh usulü kaynaklarında tartışılan, mezheplerin kelâmî anlayışları çerçevesinde temellendirilen ve onların zihin kodlarını ortaya koyan meselelerdendir. Genel olarak Mu‘tezilî usulcüler, emrin emredenin irâdesini gerektirdiğini, çoğunluğu oluşturan diğer usulcüler emrin emredenin irâdesini gerektirmediğini savunmuşlardır. Bu makalede Kādî Abdülcebbâr’ın (ö. 415/1025) emrin irâde gerektirdiği yönündeki görüşü tespit edilmiş ve bu meselenin Mu‘tezilî paradigma içerisindeki yeri ve temellendirmesi ele alınmıştır. Daha sonra emir-irâde ilişkisi noktasındaki görüşleri esas alınarak Kādî Abdülcebbâr’ın mutlak emrin delâleti ile ilgili meselelere yaklaşımı tespit edilmiştir. Söz konusu meselelerin temellendirmesinde Mu‘tezile’nin ayırıcı görüşleri olan teklîf, Tanrı’nın adâleti ve hüsün-kubuh anlayışının etkisi ortaya konulmuştur. Bu çalışmada, kelâmî bir ilke olan Tanrı’nın adâleti meselesinin emirirâde ilişkisi ve emrin delâleti çerçevesinde tartışılan usule dâir meselelerin temellendirilmesindeki yerinin belirlenmesi hedeflenmiştir.

Anahtar Kelimeler

İslâm Hukuku, Emir, İrade, Adâlet, Hüsün-Kubuh, Kādî Abdülcebbâr

Issues Concerning the Command-Willpower Relationship and the Evidence of Absolute Command in Qadi Abd al-Jabbar

Öz

The Mutakallimun proceduralists based the issues they dealt with regarding the method of fiqh on their understanding of language and kalam; for this reason, kalami and language considerations were significantly emphasized in the works of the Mutakallimun proceduralists. The command-willpower relationship is one of the topics discussed in the fiqh sources, based on the kalami understanding of the sects and revealing the mental codes of the sects. In general, Mu’tazili usul scholars argued that the command requires the willpower of the one who commands; on the other hand, other usul scholars, who constitute the majority, argued that the command does not require the willpower of the one who commands. This study clarifies Qadi Abd al-Jabbar’s (d. 415/1025) view that command requires and discusses the place and justification of this issue within the Mu’tazili paradigm. Then, on the basis of his views on the relationship between command and willpower, Qadi Abd al-Jabbir’s approach to the issues related to the evidence of absolute command is revealed. The effect of the Mu’tazilites’ distinctive views of taklif, God’s justice, and the understanding of husun-kubuh on the justification of these issues was revealed. This study aims to determine the place of the issue of God’s justice, which is a theological principle, in the justification of the procedural issues discussed within the framework of the relationship between the command and the will and the evidence of the command.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Wujuh-Naza’ir, Muqatil, Definitions, Historical Process

Kaynakça

• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkāhir b. Tâhir b. Muhammed et-Temîmî. Usûlü’d-dîn. İstanbul: Matbaatü’d-Devle, 1926.
• Basrî, Ebü’l-Hüseyn Muhammed b. Alî b. Tayyib. el-Muʿtemed fî uṣûli’l-fıḳh. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 3. Basım, 2005.
• Başelma, Fatih. İslam Hukuk Metodolojisinde Emir ve Nehiy Hükümlerinin Hüsün- Kubuh Açısından Temellendirilmesi. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2012.
• Baydar, Tuba Erkoç. “Ebû İshâk Eş-Şîrâzî’nin Usûl Düşüncesinde Emir ve Nehiy”. Usul İslam Araştırmaları 30/30 (01 Aralık 2018), 31-54.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. Usûlu’l-Cessâs el-musemmâ el-fusûl fi’lusûl. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 2010.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd. es-Sıhâh Tâcü’l-luğa ve sıhâhu’l-ʿArabiyye. Beyrut: Dârü’l-İlmi li’l-Melâyîn, 4. Basım, 1990.
• Cürcânî, Ali b. Muhammed b. Ali Zeynu’ş-Şerîf. Kitâbu’t-Ta‘rîfât. 1 Cilt. Dârü’r- Reyyân, ts.
• Cüşemî, Ebû Sa‘d el-Muhassin b. Muhammed b. Kerrâme el-Hâkim. Uyûnu’lmesâil fi’l-usûl. thk. Ramazan Yıldırım. Kahire: Darü’l-İhsân, 2018.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf et-Tâî en-Nîsâbûrî. el-Burhân fî usûli’l-fıkh. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Demi̇rboğa, Selman. “Usulcülere Göre Emir-İrade İlişkisi”. Bilimname 49 (30 Nisan 2023), 301-330. https://doi.org/10.28949/bilimname.1166102
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed et-Tûsî. el-Müstaṣfâ min ʿilmi’luṣûl. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2012.
• Ghudaya, Abubaker M. F. Hz. Peygamber’e Yönelik Emir ve Nehiyler Bağlamında Kur’ân-Sünnet İlişkisi. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Hillî, Cemâlüddîn el-Hasen (el-Hüseyn) b. Yûsuf b. Alî İbnü’l-Mutahhar. Mebâdiü’l-vüsûl ilâ ʿilmi’l-usûl. Necef: Matbaatü’l-Âdâb, 1970.
• Hillî, Cemâlüddîn el-Hasen (el-Hüseyn) b. Yûsuf b. Alî İbnü’l-Mutahhar. Nihâyetü’l-vüsûl ilâ ʿilmi’l-usûl. Müessesetü Âli beyt, 1431.
• Hillî, Muhammed b. Hasen b. Yusuf. Nihâyetü’l-ma’mûl fî şerhi mebadiu’l-vusûl. Merkez’il-Allâme el-Hıllî, 2018.
• İbn Berhân, Ebü’l-Feth Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî. el-Vüsûl ile’lusûl. thk. Abdulhamid Ali Ebu Zuneyd. Riyad: Mektebetü’l-Maârif, 1983.
• İlhan, Avni. “Ebû Hâşim el-Cübbâî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 12 Ekim 2022. https://islamansiklopedisi.org.tr/ebu-hasim-el-cubbai İsfahânî, Ebü’l-Kāsım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal er-Râgıb. Müfredâtü elfâzi’l-Kurʾân. Dımaşk: Dârü’l-Kalem, 4. Basım, 2009.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kādı’l-kudât Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî. el-Muġnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-ʿadl. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2012.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kâdı’l-Kudât Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî. el-Usûlu’l-Hamse. Kuveyt: Câmiatü Kuveyt, 1998.
• Karâfî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. İdrîs b. Abdirrahmân el Mısrî. Nefâʾisü’l-usûl fî şerhi’l-mahsûl. thk. Adil Ahmed Abdülmevcud. Mekke: Mektebetu Nezâr Mustafa el-Bâz, 1995.
• Koloğlu, Orhan Şener. Cübbâîlerin Kelâm Sistemi. İstanbul: İsam, 2. Basım, 2017. Komisyon. el-Mu‘cemü’l-vasît. el-Mektebetü’l-İslâmiyye, ts.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd es-Semerkandî. Kitâbü’t-Tevhîd. Beyrut: Dârü Sader, 2. Basım, 2010.
• Nâtık-Bilhak, Ebû Tâlib en-Nâtık-Bilhak Yahyâ b. el-Hüseyn b. Hârûn b. el-Hüseyn ez-Zeydî el-Alevî et-Tâlibî. el-Müczî fî usûli’l-fıkh. thk. Abdükerim Cedbab, (2013).
• Özerol, Mehmet Fatih. “Behşemiyye ile Hüseyniyye Ekolleri Arasındaki Görüş Ayrılıkları”. Kilitbahir 16 (18 Mart 2020), 121-143. https://doi.org/10.5281/zenodo. 3714213
• Pala, Ali İhsan. İslam Hukuk Metodolojisinde Emir ve Nehyin Yorumu. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2003.
• Pezdevî, Sadrü’l-İslâm Ebü’l-Yüsr Muhammed b. Muhammed b. el Hüseyn b. Abdilkerîm. Usûlü’d-dîn. thk. Hans Peterlens. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye, 2003.
• Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn et- Taberistânî. el-Metâlibu’l-âiye mine’l-ilmi’l-İlâhî. thk. Ahmed Hicazi es-Suka. Beyrut: Dârü’l-Kitabi’l-Arabî, 1987.
• Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer et-Taberistânî. el-Maḥṣûl. Dımaşk: Müessesetü’r-Risâle, 2012.
• Sâbûnî, Ebû Muhammed Nûruddîn Ahmed b. Mahmûd b. Ebî Bekr el-Buhârî. el- Kifâye fi’l-hidâye. thk. Muhammed Arutşi. Beyrut: Dârü İbn Hazm, 2014.
• Şerîf el-Murtazâ, Alemü’l-hüdâ Ebü’l-Kāsım Alî b. el-Hüseyn b. Mûsâ b. Muhammed el-Alevî. ez-Zerîʿa ilâ usûli’ş-şerîʿa. İran: Müessesetü’l-İmâm es-Sâdık, ts.
• Tehânevî, Muhammed A‘lâ b. Alî b. Muhammed Hâmid el-Fârûkî. Keşşâfü ıstılâḥâti’l-fünûn ve’l-ʿulûm. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1996.
• Telkenaroğlu, Merter Rahmi̇. “Hüseyin b. Alî es-Saymerî ve Dönemin Emir-Nehiy Tartışmalarındaki Duruşu”. Turkish Studies (Elektronik) 13/9 (2018), 239-256. https:// doi.org/10.7827/TurkishStudies.13461
• Ünverdi, Veysi. Kâdî Abdulcabbâr’da İrâde. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2012.
• Vishanoff, David R. The Formation of Islamic Hermeneutics: How Sunni Legal Theorists Imagined a Revealed Law. New Haven, Conn: American Oriental Society, 2011.
• Yılmaz, İsmail - Küleç, Nurcan. “Ebû Bekir Razi el-Cessâs ve Ebu İshak eşŞîrâzî’nin Emir ve Nehiy Konusundaki Görüşlerinin Karşılaştırılması”. Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. https://doi.org/10.46353/k7auifd.1267351.
• Yurdagür, Metin vd. “Kādî Abdülcebbâr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 05 Temmuz 2022. https://islamansiklopedisi.org.tr/kadi-abdulcebbar.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. Kitâbu’l- Minhâc fî usûli’d-dîn. thk. Schmidtke Sabine. Beyrut: ed-Dârü’l-Arabiyye li’l-Ulûm, 2007.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdillâh et-Türkî el- Mısrî el-Minhâcî eş-Şâfiî. el-Baḥrü’l-muḥîṭ fî uṣûli’l-fıḳh. Kahire: Mektebetü’s-Sünne, 2. Basım, 2014.