Human Actions and Goodness-Evil from the Perspective of Maturidi Theologian Samarqandi

Yıl 2024, Cilt: 60 Sayı: 3, 991 - 1024, 27.09.2024

Mehmet Fatih Özerol

https://doi.org/10.61304/did.1513700

Öz

The human being that Allah has made an offer to is different from other beings in the universe in terms of his characteristics. His own will and power and his freedom in his actions are his most basic characteristics. In the kalam, his function in the actions performed by humans has been discussed. In this context, Mu‘tazilah and Ash‘ariyyah who have different methods, naturally put forward different views from each other. Samarqandi found it appropriate to characterize the attitudes of the two schools regarding human actions as fate and compulsion. Although he accepted that Allah is the creator of human actions as well as everything in the universe with His power and will, he considered Maturidiyyah as the middle way closest to the truth because he accepted that humans do their actions with their will and power.While Samarqandi addressed issues such as human actions and good deeds within the framework of the principles of the Maturidi’s, he criticized the Mu‘tazilah’s ideas and did not take sides in benefiting from their views. Although he was from the Ahl al-Sunnah, he was able to criticize the views of the Ash‘aris. Undoubtedly, in Samarqandi’s display of such an approach, in addition to his mastery of the subjects of theology, his accumulation of knowledge consisting of logic, mathematics and philosophy contributed and influenced him. Thanks to the ideas he tried to put forward, it is possible to see that the will and power of Allah and man are balanced in the explanation of the occurrence of human actions.

Anahtar Kelimeler

Kalam, Maturidiyya, Samarqandi, Human Actions, Goodness-Evil.

Mâtürîdî Kelâmcı Semerkandî’de İnsan Fiilleri ve Hüsün-Kubuh

Öz

Allah’ın teklif ile muhatap kıldığı insan, özellikleri itibarıyla âlemdeki diğer varlıklardan farklıdır. Onun kendine ait irade ve kudretinin bulunması, fiillerinde özgür olması en temel özelliklerindendir. Kelâm ilminde insanın yaptığı fiillerdeki rolü tartışılmıştır. Bu bağlamda farklı metotlara sahip olan Mu‘tezile ve Eş‘arîlik, doğal olarak birbirlerinden farklı görüşler ortaya koymuştur Semerkandî, iki ekolün insan fiilleri konusundaki tavırlarının kaderîlik ve cebrîlik şeklinde vasıflandırılmasını uygun görmüştür. O, Allah’ın âlemde bulunan her şey gibi insan fiillerinin de yaratıcısı olduğunu kabul etmekle birlikte aynı zamanda insanın fiillerini kendi irade ve kudretiyle gerçekleştirdiğini ileri süren Mâtürîdîliği doğruya en yakın orta yol olarak telakki etmiştir. Semerkandî, Mâtürîdî mezhebinin ilkeleri çerçevesinde insan fiilleri, hüsün-kubuh gibi konuları ele alırken, Mu‘tezile’nin düşüncelerini eleştirdiği gibi onların görüşlerinden faydalanma konusunda tarafgirlik yapmamıştır. Ehl-i sünnetten olmasına rağmen Eş‘arîlerin görüşlerini eleştirebilmiştir. Şüphesiz Semerkandî’nin bu tarz bir yaklaşımı sergilemesinde kelâm ilminin konularına hâkim olmasının yanında mantık, matematik ve felsefeden oluşan bilgi birikiminin de katkısı ve etkisi olmuştur. Onun ortaya koyduğu düşünceleri sayesinde insan fiillerinin meydana gelişinin açıklanmasında Allah ile insanın irade ve kudretlerinin dengelendiğini görmek mümkündür.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Mâtürîdîlik, Semerkandî, İnsan Fiilleri, Hüsün-Kubuh.

Kaynakça

• Alper, Hülya. “Mâtürîdî’den Şemseddin es-Semerkandî’ye Allah’ın Fiili Sorunu: O mûcib bi’z-zât mıdır? Fâil bi’l-ihtiyâr mıdır?”. ed. Cengiz Çuhadar. 1/158-170. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Matbaası, 2017.
• Âmidî, Seyfeddin Ebü’l-Hasan Ali b. Ali Muhammed. Gâyetü’l-merâm fî ilmi’l-kelâm. nşr. Hasan M. Abdüllatîf. Kahire: Lecnetü ihyâi’t-türâsi’l-İslâmî, 1971.
• Ay, Mahmut. “Kelam’da Adalet, Kudret ve Hikmet Bağlamında Tanrı Tasavvurları”, Eskiyeni 31 (2015), 25-50.
• Aydın, Mehmet. Din Felsefesi. İzmir: İlahiyat Vakfı Yayınları, 2014.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkâhir b. Tâhir. el-Fark beyne’l-fırak. nşr. M. Muhyiddîn Abdülhamit. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1986.
• Bâkıllanî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib el-Basrî. Kitâbü’t-Temhîdi’l-evâʾil ve telhîsı’d-delâil. nşr. İmamüddin Ahmed Haydar. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’ssekâfiyye, 1407/1987.
• Bedevî, Abdurrahman. Mezâhibü’l-İslâmiyyîn. Beyrut: Darü’l-‘İlmi li’l- Melâyîn, 1997.
• Beyâzîzâde, Ahmed. İşârâtu’l-merâm min ibârâti’l-İmam. İstanbul: Dârü’l- Kitâbi’l-İslâmî, 1949.
• Cârullah, Zühdi Hasan. el-Mu’tezile. Beyrut: el- Müessesetü’l-Arabiyye, 1990.
• Cengiz, Mehdi. “Kelâm - Felsefe Etkileşimi Bağlamında Şemseddîn es- Semerkandî’de Dış ve İç Duyular”. Hitit İlahiyat Dergisi 21 (2022), 177-202.
• Ebû Hanîfe, Nu’man b. Sâbit. el-Fıkhu’l-Ekber (İmam-ı Âzam’ın Beş Eseri). çev. Mustafa Öz. İstanbul: M. Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2011.
• Ebü’l-Hüseyin el-Basrî, Muhammed b. Ali b. Tayyib. Tasaffuhü’l-edille. nşr. Wilferd Madelung – Sabine Schmidtke. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 2006.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan Ali b. İsmail. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve’htilâfü’l-musallîn. nşr. Hellmut Ritter. 2 cilt (1 cilt hâlinde). Wiesbaden: Franz Steiner Verlag, 1980.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan Ali b. İsmail. el-İbâne an usûli’d-diyâne. nşr. Fevkıyye Hüseyin. Kahire: Dâru’l-Ensâr, 1397/1977.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan Ali b. İsmail. Kitâbü’l-Lüma‘ fi’r-red ‘alâ ehli’z-zeyğ ve’l-bida‘. nşr. A. İzzeddin es-Seyrevân. Beyrut: Dârü Lübnân li’t-tıbâa ve’n-neşr, 1987.
• Gökçe, Mehmet Cüneyt. Semerkand ve Muhammed b. Eşref es-Semerkandî. İstanbul: Nida Yayıncılık, 2019.
• Görgün, Tahsin. “Hüsün-Kubuh Meselesi: Kadı Abdülcebbâr’ın Yaklaşım Şeklinin Tahlili Bir Tasviri”. İslam Araştırmaları Dergisi 5 (2001), 59-108.
• Hayyât, Ebü’l-Hüseyin Abdürrahim b. Muhammed. Kitâbü’l-İntisâr ve’r-redd ‘alâ İbni’r-Râvendi el-mülhid. nşr. H. S. Nyberg. Beyrut: Feuilles Orientales, 1993.
• Hourani, George Fadlo. Islamic Rationalism: The Rationalist Ethics of ‘Abd al-Jabbâr. Oxford: Clarendon Press, 1971.
• İbn Fûrek, Ebû Bekir Muhammed en-Nîsâbûrî. Mücerredü Makâlâti’ş-Şeyh Ebi’l-Hasan el- Eş‘arî. nşr. D. Gimaret. Beyrut: 1987.
• İbnü’l-Melâhimî, Rükneddin Mahmûd el-Hârezmî. Kitâbü’l-Fâik fî usûli’ddîn. nşr. Wilferd Madelung - Martin McDermott. Tahran: Iranian Institute of Philosophy - Institüte of Islamic Studies, Free University of Berlin, 2007.
• İbnü’l-Melâhimî, Rükneddin Mahmûd el-Hârezmî. Tuhfetü’l-mütekellimîn fi’rredd ale’l-felâsife. nşr. Hassan Ansari - Wilferd Madelung. Tahran: Iranian Institute of Philosophy - Berlin: Institute of Islamic Studies Free University of Berlin, 2008.
• İbn Metteveyh, Hasan b. Ahmed. Kitâbü’l-Mecmû’ fi’l-Muhît bi’t-teklîf. nşr. J. J. Houben vd. 3 Cilt. Beyrut: el-Matbaatü’l-Kâtûlikiyye, 1965-1981.
• Îcî, Ebü’l-Fazl Adudüddin Abdurrahman b. Ahmed. el-Mevâkıf fî ilmi’l-kelâm. Kahire: ts.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasan b. Ahmed el-Hemedânî. el-Muğnî fî ebvâbi’t- tevhîd ve’l-‘adl 6 (1): et-Ta’dîl ve’t-tecvîr. nşr. A. Fuâd el-Ehvânî. Kahire: el-Müessesetü’l-Mısriyyetü’l-âmme li’t-telîf ve’t-terceme ve’t-tıbâa ve’n-neşr, 1962.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasan b. Ahmed el-Hemedânî. el-Muğnî fî ebvâbi’t- tevhîd ve’l-‘adl: el-Mahlûk. nşr. Tevfîk et-Tavîl - Saîd Zâyid. Kahire: el- Müessesetü’l-Mısriyyetü’l-âmme li’t-te’lîf ve’t-terceme ve’t-tıbâa ve’n-neşr, ts.
• Kandemir, Ahmet Mekin. Mu’tezilî Düşüncede Tabiat ve Nedensellik. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2019.
• Kılavuz, Ahmet Saim. Ana Hatlarıyla İslâm Akâidi ve Kelâma Giriş. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2020.
• Koloğlu, Orhan Şener. Mutezile’nin Felsefe Eleştirisi: Harezmli Mutezilî İbnü’l-Melâhimî’nin Felsefeye Reddiyesi. Bursa: Emin Yayınları, 2010.
• Koloğlu, Orhan Şener. Cübbâîler’in Kelâm Sistemi. İstanbul: İSAM Yayınları, 2011.
• Koloğlu, Orhan Şener. “İbnü’l-Melâhimî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ek 1/617-618. İstanbul: TDV Yayınları, 2016.
• Koloğlu, Orhan Şener. Kâdî Abdülcebbâr’ın Düşüncesinde Adalet İlkesi: Kavramsal Bir İnceleme. Bursa: Emin Yayınları, 2011.
• Kutluer, İlhan. “Muhammed b. Eşref es-Semerkandî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/475-477. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Mânkdîm Şeşdîv, Kıvâmüddin Ahmed b. Hüseyin el-Hüseynî. Tâ‘lîk ‘alâ şerhi’l-usûli’l-hamse. Şerhu’l-Usûli’l-hamse adıyla Kâdî Abdülcebbâr’a izafetle nşr. Abdülkerim Osman. Kahire: Mektebetü vehbe, 1965.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed es-Semerkandî. Kitâbü’t- Tevhîd. thk. Bekir Topaloğlu - Muhammed Aruçi. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed es-Semerkandî. Te’vilâtü’l- Kur’ân. ed. Bekir Topaloğlu. 18 Cilt. İstanbul: Dârü’l-Mîzân, 2005-2007.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymûn b. Muhammed. Bahrü’l-kelâm. thk. Muhammed Salih el Ferfur. Şam: Mektebetü dari’l-Ferfur, 2000.
• Özerol, Mehmet Fatih. Mutezile’de Tevhid: Son Büyük Mutezilî İbnü’l-Melâhimî’nin Düşünce Sisteminde Tevhid. Bursa: Emin Yayınları, 2019.
• Râzî, Fahreddin Muhammed b. Ömer. Nihâyetü’l-ukûl fî dirâyeti’l-usûl. nşr. Sa‘îd Abdüllatîf Fûde. 4 cilt. Beyrut: Dârü’z-zehâir, 1436.
• Râzî, Fahreddin Muhammed b. Ömer. el-Metâlibü’l-âliyye mine’l-ilmi’l-ilâhî. nşr. Ahmed Hicâzî es-Sekkâ. 9 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1987.
• Râzî, Fahreddin Muhammed b. Ömer. Muhassal. nşr. Tâhâ Abdurrûf sad. Kahire: Mektebetü Külliyâti’l-Ezheriyye, ts.
• Sâbûnî, Ebû Muhammed Nureddin Ahmed b. Mahmud. el-Bidâye fî usûli’d-din (Mâtürîdiyye Akaidi). nşr. ve çev. Bekir Topaloğlu. Ankara: DİB Yayınları, 1978.
• Semerkandî, Şemseddîn Muhammed b. Eşref el-Hüseynî. eṣ-Ṣaḥâifü’l-ilâhiyye. thk. Ahmed Abdurrahman Şerif. Kuveyt: Mektebetü’l-Felâḥ, 1985.
• Semerkandî, Şemseddîn Muhammed b. Eşref el-Hüseynî. Kitâbü’l-Me‘ârif fî şerhi’s-sahâif: Te’lîf-i Şemseddin Muhammed b. Eşref es-Semerkandî. thk. Abdurrahman Süleyman Sellâme. Ürdün: Câmi‘atü’l-‘Ulûmi’l-İslâmiyye el- ‘Âlemiyye, 2013.
• Semerkandî, Şemseddîn Muhammed b. Eşref el-Hüseynî. İlmü’l-afâk ve’l-enfüs. thk. Yusuf Okşar - İsmail Yürük. İstanbul: Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2020.
• Sezen, Melikşah. Müteahhir Dönem Mâtürîdî Kelâmı: Şemseddin es- Semerkandî. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2020.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Muhammed b. Abdülkerim. el-Milel ve’n-nihal. nşr. M. Seyyid Kîlânî. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-marife, 1986.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Muhammed b. Abdülkerim. Nihâyetü’l-ikdâm fî ilmi’l- kelâm. nşr. Alfred Gillaume. Kahire: Mektebetü’s-sekâfeti’d-dîniyye, ts.
• Şerîf el-Murtazâ. el-Mulahhas fî usuli’d-din. thk. Muhammed Rıza Ensârî. Tahran: Merkez-i Neşr-i Dânişgâhî, 1381.
• Tanrıbilir, Tarık. Şemsüddin Semerkandî’de Varlık ve Bilgi. Ankara: Kitabe Yayınları, 2022.
• Taşkın, Bilal- Şavluk Hikmet. “Kudret Sahibi Bir Fâil Olarak İnsan: Şemseddin es-Semerkandî’de İlâhî Sıfatlar ve İnsan Fiilleri İlişkisi”. Hitit İlahiyat Dergisi 1 (2022), 492-495.
• Taşkın Bilal - Yanmaz Selami. “el-Envâru’l-ilâhiyye Adlı Eseri Bağlamında Şemseddin es-Semerkandî’nin Kelamî Görüşleri”. Eskiyeni 49 (2023), 479-500, Teftâzânî, Sa‘düddin. Şerhü’l-akâid. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1982.
• Ünverdi, Veysi. “Eş’arî ve Ebu’l-Muîn En-Nesefî’de Kesb Teorisi”. Diyanet İlmî Dergi 51/1 (2015), 71-100.
• Üzüm, İlyas. “Kaderiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/64- 65. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Watt, Montgomery. İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. İstanbul: Sarkaç Yayınları, 1981.
• Wilferd Madelung. “Son Dönem Mutezilesi ve Determinizm: Filozofların Tuzağı”. çev. Kevser Demir Bektaş. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 28/1 (2019), 275-289.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Kesb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/304-306. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Yürük, İsmail. Şemsüddin Muhammed b. Eşref el-Hüseynî es-Semerkandî’nin Belli Başlı Kelâmî Görüşleri: Allah ve İman Anlayışı. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1987.