Taberî Hanbelîlerin Baskısına Maruz Kaldı mı? Taberî’nin İsrâ Sûresi 79. Âyeti Tefsiri Üzerine Bir Değerlendirme

Yıl 2025, Cilt: 61 Sayı: 2, 417 - 440, 20.06.2025

Mesut Kaya

https://doi.org/10.61304/did.1552358

Öz

Ebû Ca‘fer et-Taberî’nin, hayatını sürdürdüğü Bağdat’ta, Hanbelîlerin baskılarına maruz kaldığına dair yaygın bir kanaat vardır. Bu minvaldeki en meşhur rivayet, Taberî’nin bir dersinde İhtilâfü’l-fukahâ’ adlı eserine Ahmed b. Hanbel’i almadığı ve makâm-ı mahmûdun Hz. Peygamber’in (s.a.s.) arşın üzerine oturtulması olduğu görüşünü reddettiği gerekçesiyle saldırılara uğradığı, baskı altında kalarak söz konusu görüşü kabul etmek zorunda kaldığı rivayetidir. Taberî’nin saldırıya uğramasına gerekçe gösterilen makâm-ı mahmûdun yorumu meselesi, o dönem Bağdat’ının ilmî mahfillerini çokça meşgul eden, özellikle Hanbelîlerin Mücâhid’den gelen bir rivayet doğrultusunda makâm-ı mahmûdun Hz. Peygamber’in Allah’ın arşı üzerine oturtulması olduğunu bir akide olarak benimsediği bir konudur. Nitekim Hanbelî Ebû Bekir el-Mervezî konuyla ilgili bir kitap yazmış, Mücâhid’den gelen rivayeti reddedenler hakkında ağır ithamlarda bulunmuştur. Esasen Taberî de kendi döneminde çokça tartışılan bu konuyu tefsirinde, İsrâ Sûresi 79. âyet bağlamında değerlendirip Mücâhid’den gelen rivayetin gerek rivayet gerekse dirayet yönünden reddedilemeyeceğini ilmî bir üslupla ortaya koymuştur. Taberî’nin meseleyi değerlendiriş biçimine bakıldığında, onun bu yorumları baskı altında yaptığına dair bir izlenim oluşmamaktadır. Kaldı ki Taberî’nin görüşleri benzer içerikteki âyetlerin yorumuyla da örtüşmektedir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir , Taberî , Mücâhid b. Cebr , Hanbelîler , Makâm-ı Mahmûd

Did Tabari Face Pressure from the Hanbalis? An Evaluation on Țabari’s Exegesis of Verse 79 of Surah al-Isra

Öz

There is a common belief that Abu Jaʿfar al-Tabari faced pressure from the Hanbalis in Baghdad, the city where he resided. The most well-known account of this is that Tabari was attacked during a lecture for not including Ahmad ibn Hanbal in his work Ikhtilaf al-Fuqaha and for rejecting the view that “al-Maqam al-Mahmud” refers to the Prophet Muhammad sitting upon the Throne of Allah. This pressure reportedly caused him to retract his stance. The issue of Maqam al-Mahmud, cited as a reason for the attacks on Tabari, was a subject of intense debate in the scholarly circles of Baghdad during that period. The Hanbalis, in particular, upheld the belief that Maqam al-Mahmud referred to the Prophet Muhammad being seated upon Allah’s Throne, a view based on a narration from Mujahid. In his book on the subject, Abu Bakr al-Marwazi leveled harsh accusations against those who rejected the narration from Mujahid.
In fact, Tabari extensively addressed this widely debated issue in his exegesis, examining it in the context of Verse 79 of Surah al-Isra. He argued, with scholarly rigor, that this view could not be refuted either on narrational or rational grounds. When examining Tabari's approach to the matter, there is no indication that he made these interpretations under pressure. Moreover, his views align with the interpretations of verses with similar themes and content.

Anahtar Kelimeler

Tafsir , Tabari , Mujahid ibn Jabr , Hanbalis , al-Maqam al-Mahmud

Kaynakça

• Âcurrî, Ebû Bekir. eş-Şerî‘a. thk. Abdullah ed-Dümeycî. 5 Cilt. Riyad: Dâru’l-Vatan, 1420/1999.
• Ebû Ya‘lâ, el-Ferrâ. İbtâlü’t-te’vîlât. thk. Ebû Abdillah en-Necdî. 2 Cilt. Kuveyt: Dâru Îlâfi’d-Devliyye, 1416/1995.
• Goldziher,Ignaz. Mezâhibü't-tefsîri'l-İslâmî. Arp. çev. Abdülhalîm en-Neccâr. Mısır: Mektebetü'l-Hânci, 1374/1955.
• Hallâl, Ebû Bekir Ahmed b. Muhammed. es-Sünne. thk. Atıyye ez-Zehrânî. 7 Cilt. Riyad: Dâru’r-Râye, 1410/1990.
• Hatîb el-Bağdâdî. Târîhu Bağdâd. thk. Beşşâr Avvâd Maʻruf. 12 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1422/2002.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım. Târîhu medîneti Dımaşk. thk. Muhibbüddin el-Amravî. 80 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1415-1995.
• İbn Atıyye, Abdülhak el-Endelüsî. el-Muharrerü’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-azîz. nşr. Abdüsselâm Abdüşşâfî Muhammed. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1422/2001.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekir. el-Musannef. nşr. Kemâl Yûsuf el-Hût. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’t-Tâc, 1409/1989.
• İbn Ebî Ya‘lâ, Ebü’l-Hüseyn el-Bağdâdî. el-İ‘tikâd. thk. Muhamed el-Hamîs. Riyad: Dâru Atlas el-Hadrâ, 1423/2002.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec. el-Muntazam fî târîhi’l-ümem ve’l-mülûk. thk. M. Abdülkâdir Ata. 19 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1412/1992.
• İbnü’l-Esîr, İzzeddin. el-Kâmil fi’t-târîh. thk. Ömer Abdüsselam Tedmürî. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1417/1997.
• Kaya, Mesut. “Tefsirin Erken Döneminde Tevil: Mücâhid b. Cebr’in Aklî Yorumları”. İslam Araştırmaları Dergisi 45 (2021), 1-24.
• Kurtubî, Muhammed b. Ahmed. el-Câmi‘ li-ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Ahmed el-Berdûnî-İbrâhim Etfayyiş. 10 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1384.
• Râzî, Fahreddin. Mefâtîhu’l-gayb, et-Tefsîrü’l-kebîr. 32 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1420.
• Sa‘lebî, Ebû İshâk. el-Keşf ve’l-beyân. nşr. Ebû Muhammed İbn Âşûr. 10 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1422.
• Safedî, Ebü’s-Safâ. el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmed el-Arnaût-Türkî Mustafâ. 29 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâs, 1420/2000.
• Süyûtî, Celâleddin. Tahzîru’l-havâs min ekâzîbi’l-kussâs. thk. Muhammed es-Sabbâğ. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî, 1394/1974.
• Sübkî, Tâceddin. Tabakâtü’ş-Şâfiiyyeti’l-kübrâ. nşr. Mahmûd M. et-Tanâhî. 10 Cilt. Cize: Hecer li’t-Tıbâa ve’n-Neşr, 1413.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Câmiu’l-beyân ‘an te’vîli âyi’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 24 Cilt. Cize: Hecer li’t-Tıbâa ve’n-Neşr, 1422/2001.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. İhtilâfü’l-fukahâ’. nşr. Friedrich Kern. Mısır: Matbaatey el-Mevsûât ve’t-Terakkî, 1320/1902.
• Yâkût el-Hamevî. “Muhammed b. Cerîr b. Yezîd b. Kesîr b. Gâlib [et-Taberî]”. çev. Fethi Ahmet Polat. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30 (2010): 272-273.
• Yâkût el-Hamevî. İrşâdü’l-erîb ilâ maʻrifeti’l-edîb. thk. İhsan Abbas. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1414/ 1993.
• Yaşar, Naif. İlk Üç Asır Kelam Tartışmaları ve Taberî. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
• Zehebî, Şemseddin. el-Arş. thk. Muhammed et-Temîmî. 2 Cilt. Medine: Câmiatü’l-İslâm, 1424/2003.
• Zehebî, Şemseddin. el-Uluv li-Aliyyi’l-Gaffâr. thk. Ebû Muhammed Eşref b. Abdülmaksûd. Riyad: Mektebetü Advâü’s-Selef, 1416/1995.
• Zehebî, Şemseddin. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ’. thk. Şuayb el-Arnaût. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1985/1405.