On the /n/ phoneme in {idi(n)} Finite Verb in Western Group of Dialects of Turkey Turkish and Dialects of Drama Immigrants

Yıl 2015, Cilt: 16 Sayı: 16, 225 - 236, 06.08.2015

İlknur Karagöz

Öz

As in standart language, there are emphatic extentions in the structure of words in Turkey Turkish dialects. It is known that in dialects besides words which function as noun (kadıncäz), adjective (küçüceK) and adverb (iycemen, öylecene, şindikin, artıkın; {-ıncana}/{-ıncama}, {-ken}/{-kene}/{-kenez} etc. some verbal adverbs); prepositions (gibin, kadara etc.) and conjunctions (ilen, hemin… hemin etc.) have been extented in the same way. In finite verbs, it is possible to observe units which have emphasis function. Most typical example of this the {–GIl} unit which is observed in declension of the imperative second-person singular.In Turkey Turkish dialects time and mood suffixes vary in terms of their voice structure and shape. Among them especially /n/ emerging in the declension of di-past thirdperson singular of verb {i-}. Because in standart language, in this declension after mood and time suffixes, the personal suffix is not used. Person is marked with {Ø} sıfır morphem. But as in following examples “benim zamanımda gandil varıdın” (Uş. Ağz. I-2,101), “millet toplanırdın” (Uş. Ağz III93,6), “başına yuvak yapılıyodun” (Uş. Ağz I-17,74), “düün odunu gelirdin” (Uş. Ağz I-17,76), the /n/ phonem is observed in other dialects. Among Turkey Turkish Dialects, dialects of Turkish immigrants coming from the Balkans have a special place. It can be detected that the unit is related with these dialects.In this article, in the light of gathered datum by scanning the compilations and researchs on Turkey Turkish Dialects, the rason for emergence of the /n/, its source and function and relation of other units will be discussed

Anahtar Kelimeler

Turkey Turkish dialects, verb {i-}, {-DI(n)} mood suffix of di-past, dialect of Drama immigrants

Türkiye Türkçesi Batı Grubu Ağızları ile Drama Göçmenleri Ağızlarında {idi(n)} Çekimli Fiilindeki /n/ Sesbirimi Üzerine

Öz

Ölçünlü dilde olduğu gibi, Türkiye Türkçesi ağızlarında da sözcüklerin yapısında pekiştirme işlevli genişlemeler görülür. Ağızlarda ad (kadıncäz), sıfat (küçücek) ve zarf (iycemen, öylecene, şindikin, artıkın; {-ıncana}/{-ıncama}, {-ken}/{-kene}/{-kenez}’li bazı zarf-fiillerin) işlevli sözcüklerin yanı sıra, edatların (gibin, kadara vb.) ve bağlaçların (ilen, hemin … hemin vb.) da çeşitli birimlerle genişletildiği bilinmektedir. Pekiştirme işlevli birimlere çekimli fiillerde de rastlamak mümkündür. Bunun en tipik örneği, Köktürk döneminden itibaren, emir kipi teklik II. şahıs çekiminde görülen {–GIl} birimidir. Türkiye Türkçesi ağızlarında kip ve zaman ekleri de ses yapıları ve biçimleri açısından çeşitlilik gösterir. Bunların içinde özellikle {i-} fiilinin görülen geçmiş zaman kipi teklik III. şahıs çekiminde ortaya çıkan /n/, ilgi çekicidir. Çünkü ölçünlü dilde, bu çekimde kip ve zaman ekinden sonra şahıs eki getirilmez. Şahıs anlamsal olarak {İ} sıfır morfemle işaretlenir. Fakat “benim zamanımda gandil varıdın” (Uş. Ağz. I-2,101), “millet toplanırdın” (Uş. Ağz III-93,6), “başına yuvak yapılıyodun” (Uş. Ağz I-17,74), “düün odunu gelirdin” (Uş. Ağz I-17,76) örneklerinde görülen /n/ sesbirimine başka ağızlarda da rastlanmaktadır. Türkiye Türkçesi ağızları içinde Balkanlardan gelen Türk göçmenlerin ağızlarının ayrı bir yeri vardır. Birimin bu ağızlarla ilişkili olduğu da tespit edilmiştir.Bu makalede, Türkiye Türkçesi ağızları üzerine yapılmış derleme ve inceleme çalışmaları taranarak elde edilen veriler ışığında /n/’nin ortaya çıkma sebebi, kaynağı, işlevi ve başka birimlerle ilgisi üzerinde durulmuştur

Anahtar Kelimeler

Türkiye Türkçesi ağızları, {i-} fiili, {-DI(n)} görülen geçmiş zaman kip eki, Drama göçmenleri ağızları

Kaynakça

• (Kst./EA) ACAR, Ergün (2008), Kastamonu Merkez İlçe ve Köyleri Ağzı, Trakya Üniv., Sosyal Bilimler Enst., Edirne.
• (Muğ./AA) AKAR, Ali (2004), Muğla Ağızları, Muğla.
• ALYILMAZ, Cengiz (1999), “Zamir n’si Eski Bir İyelik Ekinin Kalıntısı Olabilir mi?”, Türk Gramerinin Sorunları II, TDK Yay., Ankara.
• BRENDEMOEN, Bernt (1999), “Doğu Karadeniz Ağızlarındaki –mIş’li Geçmiş Zaman Üzerine Bir Not”, 3. Uluslararası Türk Dil Kurultayı, TDK Yay. Ankara, s. 199-206.
• BURAN, Ahmet (1999), “Türkçede Kelimelerin Ekleşmesi ve Eklerin Kökeni”, 3. Uluslararası Türk Dil Kurultayı, TDK Yay. Ankara, s. 207-214.
• (Balk./Big. A.) BÜLBÜL, Gülfiye (2007), Balıkesir Bigadiç Ağzı, Balıkesir Üniv., Sosyal Bilimler Enst., Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• (Si- To./AC) CAFEROĞLU, Ahmet (1994), Sivas ve Tokat İlleri Ağızlarından Toplamalar, TDK Yay., Ankara.
• (Or. A./AC) CAFEROĞLU, Ahmet (1995), Orta Anadolu Ağızlarından Derlemeler, TDK Yay., Ankara.
• CHOİ, Han-Woo (1991), “Ana Altayca İyelik Zamiri *n”, Türk Dilleri Araştırmaları 1991, s. 191-196.
• CHOİ, Han-Woo (2010), Türkçe, Korece, Moğolca ve Mançu-Tunguzcanın Karşılaştırmalı Ses ve Biçim Bilgisi, TDK Yay., Ankara.
• DEMİR, Nurettin (2012), “Türkçede Evidensiyel”, Bilig, S. 62, s. 97-118.
• (Krs./ABE) ERCİLASUN, Ahmet B. (2002), Kars İli Ağızları –Ses Bilgisi-, TDK Yay., Ankara.
• (Ant./MDE-RB) ERDEM, M. Dursun – Bölük, Ramazan (2012), Antalya ve Yöresi Ağızları (Giriş-İnceleme-Metinler), Gazi Kitabevi, Ankara.
• (Karb./MDE-GD) ERDEM, M. Dursun – Dağdalen, Güner (2012), Karabük ve Yöresi Ağızları (Giriş-İnceleme-Metinler), Karabük Valiliği Yayınları, Karabük.
• (Ams./MDE-ES) ERDEM, M. Dursun – Silahşör, Ebru (2012), Amasya ve Yöresi Ağızları (Giriş-İnceleme-Metinler), C. 1, 2, 3, Turkish Studies Publication, Ankara.
• (Z-B-K/EE) EREN, Emin (1997), Zonguldak – Bartın – Karabük İlleri Ağızları, TDK Yay., Ankara.
• 2 Bu yazıya öneri ve eleştirileriyle katkıda bulunan Prof. Dr. Leylâ Karahan ve Prof. Dr. Mehmet Aydın’a teşekkür ederim.
• ERGİN, Muharrem (1993), Türk Dil Bilgisi, İstanbul.
• (Erz./EG) GEMALMAZ, Efrasiyap (1995), Erzurum İli Ağızları, II. Cilt, Ankara.
• GEMALMAZ, Efrasiyap (1996), “Türkçe İsim Tamlamalarının Derin Yapısı”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S.4, s.165-172.
• GÖKÇE, Hülya (2010), “Başkurt Türkçesinde Gramatikalleşme Örnekleri Üzerine”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih – Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, S. 17, s. 83-104.
• (Kth./TG) GÜLENSOY, Tuncer (1988), Kütahya ve Yöresi Ağızları (İnceleme, Metinler, Sözlük), TDK Yay., Ankara.
• (Malt./CG) GÜLSEREN, Cemil (2000), Malatya İli Ağızları, Ankara.
• GÜLSEVİN, Gürer (1990), “Eski Anadolu (Türkiye) Türkçesinde 3. Kişi İyelik Ekinin Özel Kullanılışı”, Türk Dili, S. 466, s. 187-190.
• (Uş./GG) GÜLSEVİN, Gürer (2002), Uşak İli Ağızları (Dil Özellikleri – Metinler – Sözlük), TDK Yay., Ankara.
• (Ri./TG) GÜNAY, Turgut (2003), Rize İli Ağızları (İnceleme-Metinler-Sözlük), TDK yay., Ankara.
• (Kır./AG) GÜNŞEN, Ahmet (2000), Kırşehir ve Yöresi Ağızları, TDK Yay., Ankara.
• (Esk.-Mih./Cİ) İLERİ, Canan (2008), Eskişehir İli Mihalıççık İlçesi ve Yöresi Ağızları, Ankara 2008.
• (Esk.- Alp./Cİ) İLERİ, Canan (2009), Eskişehir Alpu İlçesi Merkez Ağızları (Metinler- İnceleme-Dilbilgisi Ayrışımlı Dizin), Ürün Yay., Ankara.
• KARAHAN, Leylâ (1996), Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması, Ankara.
• KARAHAN, Leylâ (2011), “Zarf-fiil Eklerinde Genişleme Eğilimi ve –sA(r) Ekinin Yapısı” Türk Dili Üzerine İncelemeler, Ankara, s. 192-200.
• KARAHAN, Leylâ (2012), “Türkçede Bazı Ek ve Edatlarda “-n” Morfemi ile Ortaya Çıkan Varyantlaşma”, Türk Moğol Araştırmaları Prof. Dr. Tuncer Gülensoy Armağanı, Editör: Bülent Gül, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yay., s. 219-236.
• KARAGÖZ, İlknur (2003), Tarihî Türk Lehçelerinde Sıfat ve Zarflarda Pekiştirme ve Derecelendirme, Ondokuzmayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enst. (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Samsun.
• KARAGÖZ, İlknur (2013), “Bafra’daki Drama Göçmenleri Ağzında Yaşayan Zarf-Fiiller”, Prof. Dr. Leylâ Karahan Armağanı, Ankara, s. 673-680.
• (Bol.-Seb./GK) KILINÇ, Gülay (2010), Bolu İli Seben ilçesi Ağzı, Gazi Üniv., Sosyal Bilimler Enst., Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
• (Nev./ZK) KORKMAZ, Zeynep (1994), Nevşehir ve Yöresi Ağızları, TDK Yay., Ankara.
• (Ayd.-Boz.-Kav./ŞM) MADRAN, Şakir (2010), Kavaklı Köyü (Aydın-Bozdoğan) Ağzı, Muğla Üniv., Fen-Edeb. Fak., TDE. Böl. (Bitirme Tezi).
• (Ur./SÖ) ÖZÇELİK, Sadettin (1997), Urfa Merkez Ağzı, TDK Yay., Ankara.
• (Hat./JÖ) ÖZTÜRK, Jale (2009), Hatay Ağzı, Adana.
• PEKACAR, Ç.- Meltem, F.- Uçar, Erdem (2011), “Nevşehir ve Diğer Anadolu Ağızlarında Fiillerin Teklik 3. Şahıs Çekimlerinde /n/ Sesi”, 1. Uluslararası Nevşehir Tarih ve Kültür Sempozyumu Bildirileri, Nevşehir Üni. Yay., Nevşehir.
• (Erzc./MS) SAĞIR, Mukim (1995), Erzincan ve Yöresi Ağızları (İnceleme – Metinler – Sözlük), TDK Yay., Ankara.
• SERTKAYA, Osman Fikri (1994), “-an/-en Ekli Yeni Şekiller ve Örnekleri Üzerine”, TDAY- Belleten 1989, Ankara, s. 335-352
• TEKİN, Talat (2003), “Üçüncü Kişi İyelik Eki Üzerine”, Makaleler 1 Altayistik, (Yayıma Hazırlayanlar: Emine Yılmaz, Nurettin Demir), Grafiker Yayınları, Ankara, s. 131-138.
• ÜSTÜNER, Ahat (2003), Türkçede Pekiştirme, Elazığ.