Gagauz Türkçesi Söz Diziminin Ölçünlü Türkiye Türkçesi Söz Dizimi ile Mukayesesi Üzerine Bir Deneme

Yıl 2021, Cilt: 15 Sayı: 29, 143 - 163, 30.11.2021

Selda Sandalyeci

https://doi.org/10.54316/dilarastirmalari.881366

Öz

Gagauz Türkleri bugün Moldova, Ukrayna, Kazakistan, Azerbaycan, Yunanistan, Bulgaristan, Romanya ve Türkiye’de dağınık olarak yaşamaktadırlar. 1979 ve 1989 nüfus sayımlarında Beyaz Rusya, Özbekistan’da da Gagauzların yaşadığı tespit edilmiştir. (Güngör-Argunşah, 1998: 12)Yoğunluklu olarak yaşadıkları bölge ise Moldova’ya bağlı Gagauz Yeri Özerk Bölgesi’dir. Gagauz Türkçesi yönlere göre Güney Batı grubuna, kavimlere göre ise Oğuz grubuna dâhil olup Türkiye Türkçesi’nin Rumeli ağızlarına en yakın olan Türk lehçesidir.
Peçenek, Oğuz, Kıpçak ve Selçuklu Türkleri tarafından Türkleştirilmiş Dobruca bölgesi’nde Hristiyanlaşmış bir Türk ailesinden gelen Balık, burada bir Oğuz (Gagauz) devleti kurmuştur.(Güngör-Argunşah, 1998: 32-33) 130 yıl yaşamış olan ve bir daha kurulamayan bu devlet, 1389’da Sultan I. Bayezid’in akınlarıyla Osmanlı Devleti yönetimine girmiş ve İstanbul Patrikhanesine bağlı olarak bağımsız bir ekzarhlık halinde kurulmuş olan bağımsız Oğuz Devleti de ortadan kalkmıştır. (Manov, 2001: 25) Tarih sahnesinde Uz ismiyle anılan toplumun da Gagauzlar olduğu varsayılmaktadır. 17. yy.da Bulgaristan’ı gezen Evliya Çelebi Bulgaristan’ın kuzeydoğusuna “Uz Eyaleti” demektedir. (Manov, 2001: 10) Bu eyaletin bir Gagauz devleti olduğu kanısı yaygın olmakla birlikte kesinlik yoktur. Bunlar dışında başka güçlerin bayrağı altında yaşayan Gagauzların dili, dış etkilere çok fazla maruz kalmış, gelişme güçlükleri çekmiş, konuşma dili boyutunda kalmış ve yazı dilini çok geç oluşturabilmiştir. Bu süreçte Gagauz Türkleri ve Türkçesinin en büyük sorunu varlıklarını sürdürebilmek olmuştur.
Gagauz Türkçesi kelime dağarcığında, cümle yapısında ve öğe diziliminde kendisine en yakın yazı dili olan Türkiye Türkçesiyle ortaklıklar olduğu gibi farklılıklar da dikkati çekmektedir. Türkiye Türkçesi ölçünlü dilinde de kimi zaman heyecan veya onarım gibi sebeplerle devrik cümle kuruluşlarına rastlanmaktadır. Bu durumun Gagauz Türkçesinin en önemli ayırt edici özelliklerinden olan devrik cümle kuruluşlarıyla paralel olup olmadığı veya –varsa- kuruluş sebebinin farklılıkları tespit edilmeye çalışılacaktır.
Biz bu çalışmamızda Gagauz Edebiyatından seçtiğimiz metinlerde cümle yapılarını ayrıntılı olarak inceleyecek, tamlamalar, birleşik cümleler, heyecan cümleleri gibi değişik yapıları ele alarak Türkiye Türkçesi ölçünlü dilinin öge dizilişiyle Gagauz Türkçesinin öge dizilişini mukayese edeceğiz.

Anahtar Kelimeler

Gagavuz Türkçesi, Gagauz, Gagavuzlar, Söz Dizimi, sentaks, devrik cümle

The comparison with the Gagauz Turkish and formal language of Turkey Turkish Syntax.

Öz

Gagauz Turks today, are living in Moldova, Ukraine, Kazakhstan, Azerbaijan, Greece, Bulgaria, Romania and Turkey scattered. During the 1979 and 1989 censuses, it was determined that Gagauz people lived in Belarus and Uzbekistan. (Güngör-Argunşah, 1998: 12) The region in which they live is the “Gagauz Yeri Autonomous Region” of Moldova. Gagauz Turkish is connected to the south-west group according to the directions and to the Oğuz group according to the tribes. It is the closest dialect of Rumeli dialects of Turkey Turkish.
Balık, who came from a Christianized Turkish family in Dobruja region, which was Turkified by Pechenek, Oguz, Kipchak and Seljuk Turks, founded an Oghuz (Gagauz) state here. (Güngör-Argunşah, 1998: 32-33) The state came under the rule of the Ottoman Empire in 1389 with the incursions of Sultan Bayezid I, and the independent Oghuz State, which was established as an independent ecclesiastical state under the Istanbul Patriarchate, also disappeared. (Manov, 2001: 25) It is assumed that the society known as Uz in the history scene is also Gagauz people. Evliya Çelebi, who traveled to Bulgaria in the 17th century, calls the northeast of Bulgaria "Uz Province". (Manov, 2001: 10) Although it is widely believed that this state is a Gagauz state, it is not certain. Gagauz Turkish was the most exposed to external influences among Turkish languages, had difficulties in development, remained in the spoken language dimension, and was able to create written language too late. In this process, the biggest problem of Gagauz Turks and Turkish was to sustain their existence.
In the Gagauz Turkish vocabulary, sentence structure and syntax with his closest literary language differences as well as partnerships with Turkey Turkish it has attracted attention. Turkey in the Turkish language common language sometimes are found anacoluthon organizations for reasons such as excitement or repair. It will be tried to determine whether this situation is in parallel with transposed sentence institutions which are among the most important distinguishing features of Gagauz Turkish or, if any, the reason for establishment.
We will examine the structure of sentences in the text that we select from our study Gagauz Literature in detail, clauses, compound sentences, by addressing various structures such excitement phrases Turkey Turkish common language of the item arrangement with the Gagauz Turkish of'll compare the element array.

Anahtar Kelimeler

Gagauz Turkish, inverted sentences, syntax, formal language

Kaynakça

• AKAR, Ali (2011). “Balkan Ağızlarının Türkiye Türkçesine Sosyo-Lingüistik Etkileri Üzerine”, 5. Uluslararası Güney-doğu Avrupa Türkolojisi Sempozyumu, BAL-TAM (Balkan Türkoloji Araştırmaları Merkezi-Türk Dili Kurumu, 13-16 Nisan 2011, Prizren-Kosova.
• AKÇATAŞ, Ahmet (2002). “Türkçede İşlev Bakımından Devrik Cümleler”, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, C. 2002/II, S. 609, s. 604-607.
• ARGUNŞAH, Mustafa (2017). “Gagauz Türkçesi Tehlike Altında mı?”, 4th International Symposium on Asian Languages and Literatures: Understanding Culture, 2-4 February 2017, India.
• ASLAN DEMİR, Sema (2008). Türkçede İsteme Kipliği Semantik-Pragmatik Bir İnceleme, Ankara: Grafiker Yayınları.
• AYDEMİR, Hakan (2005). “Gagauzcada Kıpçakça Etkisi Üzerine”, Studia Turcologica Cracoviensia, 10, Krakow.
• BAYRAKTAR, F. Sibel (2014). "Türkiye Türkçesi Ağızlarında Devrik Yapı", VI. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu, 4-7 Aralık 2013, 1.Cilt, s.681-690, Bursa.
• BAYRAKTAR, F. Sibel (2015)."Anadolu Ağızlarındaki Devrik Yapıda Dolaylı Tümlecin Durumu", VII. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu 16-18 Ekim 2014 II.Cilt, s. 203-214, Elazığ.
• BAYRAKTAR, F. Sibel (2016). "Anadolu Ağızlarındaki Devrik Yapıda Nesne", XI. Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayı, 25-28 Eylül 2016 Budapeşte-Macaristan.
• BAYRAKTAR, F. Sibel (2017). "Anadolu Ağızlarında Devrik Cümle ve Zarf", Prof. Dr. Necmettin Hacıeminoğlu Hatıra Kitabı, İstanbul: Türk Edebiyatı Vakfı Yayınevi, s. 352-368.
• BAYRAKTAR, F. Sibel (2018). "Türkçeden Balkan Dillerine Verilen Sözcükler ve Ağız İlişkisi" Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, C.8, S.15, Ocak 2018, s. 22-32.
• BÜKE, Himmet (2014). “Gagauz Türkçesi ve Türkiye Türkçesi Arasındaki Yalancı Eşdeğerler”, Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C.6, S.10, s.215-229).
• CHIRLI, Nadejda (2005). “Gagavuz Türkçesinde Yeterlik Yapıları Üzerine”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyatı Dergisi, S. 19, 2005, s. 55-61.
• DELİCE, H. İbrahim (2003). Türkçe Sözdizimi, İstanbul: Kitabevi.
• DELİCE, H. İbrahim (2012). “Yapı Açısından Cümle Sorunu”, Turkish Studies International Periodical For The Languages, Literature and History Of Turkish or Turkic, Volume 7/3, s. 871-876
• DEMİR, Necati (2011). “Saltık-nâme ve Selçuk-Nâme Işığında Gagauz Türkleri”, Zeitschrift für die Wlt der Türken Journal of World of Turks, Vol.3, No:2, s.5-19.
• Doğan, Levent; Ceyda Erdin (2019). “Gagauz Atasözlerinin Sentaksı Üzerine Bir Değerlendirme”, Turkish Studies Language and Literature, V. 14/3, s. 1159-1187.
• Gagavuz Türkçesi Araştırmaları Bilgi Şöleni (27-29 Aralık 2007) Bildiri Kitabı (2010). Ankara: TDK Yayınları.
• GÖKŞEN, Enver Naci (1961). “Tarih Boyunca Devrik Cümle”, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, C. XI, S. 122, s.99-101.
• GUBOGLO, M. N. (2018). “Gagauzların Etnik Aidiyeti” (Çev. Bülent Hünerli), TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, Y. 6, S. 12, s.67-78.
• GÜLENSOY, Tuncer (1988). Kütahya Yöresi ve Ağızları (İnceleme-Metinler-Sözlük), Ankara: TDK Yayınları.
• GÜLSEVİN, Gürer (2007). Eski Anadolu Türkçesinde Ekler, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• GÜLSEVİN, Gürer (2009). “Rumeli Türkçesi Çerçevesinde Türk ve Balkan Dillerinin Etkileşimi”, Turkish Studies International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, V. 4/8, Fall, s. 48-64.
• GÜNGÖR, Harun; Mustafa Argunşah (1998). Gagauzlar, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• GÜRKAN, Duygu Özge (2016). Türkçede Belirteç İşlevli Bağımlı Cümleler, Ankara: Grafiker Yayınları.
• HUDAYBERGENOVA, Zilale (2001). “Türkiye Türkçesi ve Özbekçede Devrik Tümce”, A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 18, s. 49-55.
• HÜNERLİ, Bülent; Arnaut, Tudora (2017). “Ukrayna Gagauzları” Tehlikedeki Türk Dilleri Dergisi, C.7, S.11 (Ocak), s. 17-50.
• HÜNERLİ, Bülent (2018). “Gagauz Türkçesinde ‘Eer (<Eğer)’ Cümle başı Edatının Çekimli Bir Fiille Kullanılması Sonucunda Oluşan Zarf-Fillik Yapılar”, Türk Bitig Türklük Bilimi Araştırmaları, Çanakkale: Paradigma Akademi, s.29-39.
• HÜNERLİ, Bülent (2018). “Gagauzlar Oğuzların Torunları”, Rumeli, S. 54.
• İLHAN, Nadir (2009). “Birleşik Cümle Kuruluşunda Şart Cümlesi ya da Zarf Grubu”, Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Kongresi UTEK 2007 27-28 Ağustos 2007 Bildiri Kitabı, İstanbul: İstanbul Kültür Üniversitesi
• KARABULUT Ferhat - Tuba Arı Özdemir, “İstem ve İstem Analizi: Gagavuz Türkçesi Türkiye Türkçesi Karşılaştırmalı Bir Çalışma”, Dil Araştırmaları, S.21, Güz 2017, s.104-110.
• KARAHAN, Leyla (1994). “Türkçede Birleşik Cümle Problemi”, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, C: 1994/I, s. 505, s. 19-23.
• KARAHAN, Leyla (1997). “Fiil-Tamlayıcı İlişkisi Üzerine”, Türk Dili, S. 549, s. 209–213.
• KARAHAN, Leyla (2000). “Yapı Bakımından Cümle Sınıflandırmaları Üzerine”, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, C. 2000/II, S. 583, s. 16-23.
• KERİMOĞLU, Caner (2014). Türkiye Türkçesi ve Tatar Türkçesinin Karşılaştırmalı Söz Dizimi, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• KORKMAZ, Zeynep (2010). “Balkan Türkçesi Ağızları ile Türkiye Türkçesi Ağızları Arasında Sosyo-Lengüistik Açıdan Kısa Bir Karşılaştırma”, TDAY-Belleten, s. 103-118.
• KOWALSKİ (1949). “Kuzeydoğu Bulgaristan Türkleri ve Türk Dili” İÜ Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, C.3, S.1-2, s.477-500.
• KURIBAYASHİ, Yuu (2000). “Gagauzca’da Çift Durum Eki Yapısı”, XIII. Dilbilim Kurultay Bildirileri, İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.
• MANOV, Atanas (2001). Gagauzlar (Hristiyan Türkler) (Çev. M. Türker Acaroğlu), Ankara: TTK Yayınları.
• MENZ, Astrid (2000). “Analytic modal constructions in Gagauz”, Proceedings of the Ninth International Conference on Turkish Linguistics, Lincoln College, Oxford, 12-14 August 1998, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• MENZ, Astrid (2001). “Gagauz Right-Branching Propositions İntroduced by the Element ani”, Turkic Languages, 5, s.234-244.
• MENZ, Astrid (2003). “Slav Dillerinin Gagauzcaya Etkisi”, Bilig, Kış 2003,S. 24, s. 23-44.
• MENZ, Astrid (2010). “Gagauzcanın Söz Dizimi ve Dil İlişkisi”, Gagauz Türkçesi Araştırmaları Bilgi Şöleni (27-29 Aralık 2007) Bildiri Kitabı, Ankara: TDK Yayınları, s.161-168
• MENZ, Astrid (2015). “The Gagauz female marker –(y)ka” Turkic Languages 19,Wiesbaden, s. 53-62.
• MENZ, Astrid, “On Complex Sentences in Gagauz”, https://www.researchgate.net/publication/265147480_On_complex_sentences_in_Gagauz (Erişim Tarihi: 01.04.2020)
• ÖZKAN, Nevzat (1996). Gagavuz Türkçesi Grameri Giriş- Ses Bilgisi-Şekil Bilgisi-Cümle-Sözlük-Metin Örnekleri, Ankara: TDK Yayınları.
• ÖZKAN, Nevzat (2013). “Ağız Alanından Yazı Diline Geçiş: Gagavuz Türkçesi Örneği”, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Vol. 8/9, Summer, s.85-94.
• ÖZKAN, Nevzat (2017). Gagavuz Edebiyatı, İstanbul: Bilge, Kültür, Sanat.
• ÖZMEN, Mehmet (2016), Türkçenin Sözdizimi, Adana: Karahan Kitabevi.
• POKROVSKAYA, L. A. (2017). “Gagauz Edebi Dili Gelişiminin İlk Sonuçları” (Çev. Bülent Hünerli), TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, Y.5, S.9, s.100-103.
• SANDALYECİ Selda (2017). “Cumhuriyet Dönemi Türk Romanında Devrik Cümle” Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili Bilim Dalı Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Edirne.
• SANDALYECİ, Selda (2019). “Cumhuriyet Dönemi Türk Romanında Devrik Cümle Yapısı Üzerine Bir deneme”, Prof. Dr. Hidayet Kemal Bayatlı Hatıra Kitabı, İstanbul: Kerkük Vakfı, s. 230-240.
• SEBZECİOĞLU, Turgay - Ekdi, Sibel (2015) “Türkçede Devrik Tümce ve Sezgisel Temellendirme”, Türk İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi, S.2, s. 224-236.
• TORUN, Yeter (2009). Nurullah Ataç’ın Denemelerinde Devrik Yapılar, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ÜSTÜNOVA, Kerime. (1998). Cümle Çözümlemelerinde Yüzey Yapı-Derin Yapı İlişkileri. Türk Dili, 2(563), 398-406.
• ÜSTÜNOVA, Kerime (2000). Dil İncelemelerinde Anlam Bağının Gereği. U. Ü. Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2(2), 107-116.
• ÜSTÜNOVA, Kerime (2010). Yüzey Yapı- Derin Yapı Kavramları Üzerine. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 5(4), 697-704.
• ZAYONÇKOVSKİ, Vlodzimej (2018). “Gagazuların Etnogenezine Dair” (Çev. Bülent HÜNERLİ), TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, Y. 6, S. 14, s. 261-