Arap Harfli Kazakça Süreli Yayınlar (1870-1929) (Başlıca Dil ve Alfabe Tartışmaları)

Yıl 2022, Cilt: 16 Sayı: 31, 93 - 114, 30.11.2022

Zhanat Kuanyshbayeva

https://doi.org/10.54316/dilarastirmalari.1145703

Öz

Kazakistan’da basın faaliyetlerinin görülmeye başlandığı XIX. yüzyılın ikinci yarısı Kazak dili açısından önemli gelişmelerin yaşandığı bir dönemdir. Arap harfli süreli yayınlarda filoloji değeri taşıyan konu başlıklarına bakıldığında; alfabe tartışmaları, Kazak dilinin Arap harfleriyle yazımını düzenleyen imla kuralları, Kazakçanın ve Rusçanın resmî kurumlardaki statüsü, eğitim dili açısından Kazakça ve Rusçanın durumu, ders kitaplarında ve basında dilin kullanımı, yabancı kelimelere karşılık bulma gibi başlıkların ele alındığı görülür. Adı geçen konular en fazla A. Baytursınov, M. Duwlatov ve T. Şonanov gibi isimler tarafından gündeme getirilir. Diğer yandan ilk gazete ve dergiler; Kazak aydınları tarafından eğitim, siyaset, ekonomi dil, tarih, edebiyat ve kültürle ilgili teorilerin ve görüşlerin yer verildiği bilimsel yayınlar görünümündedir. Kazak halkının içinde bulunduğu geri kalmışlığın çözümüne yönelik çabalar, halkın millî ve manevi duygularını uyandırmak için verilen tavsiyeler bu yazıların başlıca amacı olarak öne çıkar. Bunlara ilave olarak ilk gazete ve dergilerin rejim tarafından sık sık kapatılması Kazak basın hayatının istikrarını bozan en önemli sorunlardan biri olarak göze çarpar. Bu makale, Kazakistan’da ilk gazetenin çıkarıldığı tarih olan 1870 ile Latin alfabesinin kabul tarihi olan 1929’a kadar olan süre zarfında Arap harfleriyle çıkarılan süreli yayın adlarının tespitini ve bunların içeriğine dair kısa değerlendirmeler yapmayı konu edinmektedir. Çalışma, Arap harfli dönemdeki gazete ve dergilerle sınırlı olup bu yayınlarda yer alan dil ve alfabeye dair içerikleri tanıtmayı amaçlamaktadır. Arap harfli Kazak Türkçesi çalışmalarına katkı sunması beklenen bu çalışmada sözü edilen dönem için en az 33 gazete ve 23 dergi bulunduğu anlaşılmış ve bu yayınlarda ele alınan filolojik malzemelerin kapsamlı olarak araştırılması durumunda elde edilecek bilgilerin Kazak dili tarihine ve Arap harfli süreli yayın çalışmalarına önemli katkılar sunacağı sonucuna ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Arap harfli Kazak Basın Tarihi, Arap Harfli Kazak Türkçesi Dönemi, Arap Harfli Kazak Türkçesi Döneminde Dil ve Alfabe Tartışmaları.

Periodicals with Arabic Alphabet in Kazakh (1870-1929) (Main Discussions about Language and Alphabet)

Öz

The second half of the 19th century, when press activities began to be seen in Kazakhstan, was a period in which important developments were experienced in terms of Kazakh language. The following topics are highlighted looking at the topics with philological value in periodicals with Arabic letters; discussions about the alphabet, orthographic rules regulating the writing of the Kazakh language with Arabic letters, the status of Kazakh and Russian in official institutions, the situation of Kazakh and Russian in terms of the language of education, the use of the language in textbooks and in the press, equivalents for foreign words etc. It is seen that the aforementioned issues were mostly brought up by names such as A. Baytursınov, Duwlatov and D. Sultanğazin. On the other hand, the first newspapers and magazines; It is in the form of scientific publications that include theories and views on education, politics, economy, language, history, literature and culture by Kazakh intellectuals. Efforts for the solution of the backwardness of the Kazakh people, the advice given to awaken the national and spiritual feelings of the people seem to be the main purpose of these articles. In addition to these, the frequent closure of the first newspapers and magazines by the administration stands out as one of the most important problems that destabilize the Kazakh press life. This article focuses on the determination of the names of periodicals published in Arabic letters between 1870, the date of publication of the first newspaper in Kazakhstan, and 1929, the date of adoption of the Latin alphabet, and making brief evaluations about their content. The study is limited to the newspapers and magazines in the Arabic alphabet and aims to introduce the language and alphabet content in these publications. In this study, which is expected to contribute to the studies of Kazakh Turkish with Arabic letters, it was determined that there were at least 33 newspapers and 23 magazines for the mentioned period. It has been concluded that the information to be obtained in case of a comprehensive research of the philological materials discussed in these publications will make significant contributions to the history of the Kazakh language and the studies of periodicals in Arabic letters.

Anahtar Kelimeler

Kazakh Press History with Arabic Letters, The Period of Kazakh Turkish with Arabic Letters, Language and Alphabet Discussions in Kazakh Turkish with Arabic Letters.

Kaynakça

• ÄBİLQASIMOV, Babaş (1971). Alğaşqı Qazaq Gazetteriniñ Tili. Almatı: Qazaq CCR Ğılım Baspası.
• ALLABERGEN, Qırıqbay (2009). Tarih Jäne Baspasöz (Qazaq Merzimdi Baspasöziniñ Zertteluw Tarihınan). Ekinşi Kitap. Petropavl: Kerekuw Baspası.
• ALLABERGEN, Qırıqbay; NUSQABAYULI, Jarılqasın (1994). Altı Alaştıñ Ardaqtarı. Almatı: Rawan Baspası.
• ÄNES, Ğarifolla (2017). Sarıarqa Gazeti: 1917 Jıl. Almatı: Arıs Baspası.
• AQINBEKOVA, Altın (2019). XX. Ğasır Basındağı Qazaq Jurnaldarı: Tarihı, Funktsiyası, Tipologiyası. Doktora Tezi. Almatı: Al-Farabi Atındağı Qazaq Ulttıq Universiteti.
• AUELBEKOVA, Şınar (2003). 1890-1930 Yılları Arasındaki Kazakça Yayınlarda Dil İle İlgili Görüşler ve Uygulamalar. Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi.
• BALCI, Onur (2020). Bir Gazete Yazarı Olarak Mirjaqıp Duwlatov. Amasya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi (ASOBİD), 7: 1-38.
• BAYGARAYEV, Nurlan (2016). Qazaq Dalasının Älewmettik-Mädeni jäne Sayasi Damuw Üderisine Jädidşildik İdeyasınıñ Iqpalı (XIX Ğasırdıñ Ekinşi Jartısı-XX Ğasırdıñ Bası) Doktora Tezi. Almatı: Al-Farabi Atındağı Qazaq Ulttıq Üniversitesi.
• BAYĞALI, Şolpan (2008). Qazaq Jurnalistikası Tarihı Päninen Lektsiya Kursı. Pavlodar: İnnovatsiyalıq Euraziya Universieti.
• BAYRAKTAR, Rasim (2013). Türkistanlı Aydınlarımızın Siyasî ve Yayın Mücadelesi: Mustafa Çokayoğlu ve Etrafındakiler. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 39: 307-336.
• BAZILEV, Vladimir (2000). Nujno Li Pisat V Kontse XX Veka İstoriyu Yazıkoznaniya V SSSR (Filologiçeskiy Prelyud) Yazık, Soznaniye, Kommunikatsiya, 14: 4-30. Moskva: Maks-Press.
• BEKHOJİN, Halijan (1964). Qazaq Baspasöziniñ Damuw Joldarı (1860-1930 Jıldar). Almatı: Qazaq Memleket Baspası.
• BEKHOJİN, Halijan (1981). Qazaq Baspasözi Tarihınıñ Oçerki (1860-1958). Almatı: Mektep Baspası.
• ÇİTİL, Rıdvan (2016). Dala Vilayetinin Gazeti. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 55: 377- 402.
• e-TY = Türk Yurdu (2022). https://www.turkyurdu.com.tr/_yazdir.php?id=1498 (Erişim Tarihi: 28.06.2022)
• ERCİLASUN, Ahmet Bican (2014). Kazakçanın Latin Alfabesiyle Yazılması Konusunda Düşünceler. Makaleler 1 (2. Baskı). 412-417. Ankara: Akçağ Yayınları.
• ESENQARAQIZI, Hanbibi (2015a). Aq Jol. Köptomdık. 1-Tom. Almatı: QAZaqparat Baspası.
• ESENQARAQIZI, Hanbibi (2015b). Şolpan. Almatı: QAZaqparat Baspası.
• HAMZA, Fatma Eriş (2015). Türkistan Vilayetinin Gazeti ve Özbek Yazı Dilinin Doğuşu. Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi.
• İSİMAQOVA, Aygül (2013). Baytursınulu Ahmet. Altı Tomdık Şığarmalar Jinağı. III Tom. Til –Qural (Qazaq Tili men Oquw Ağartuwğa Qatıstı Eñbekteri). Almatı: El-Şejire.
• JUBAYEVA, Orınay vd. (2017). XX Ğasırdıñ Basındağı Latın Älipbiyiniñ Qazaq Ädebi Tiliniñ Damuwındağı Ornı. Almatı: Ahmet Baytursınulı Atındağı Til Bilimi İnstitutı.
• KARAŞEVA, Nadejda (1959). Grammatiçeskiye Osobennosti Publististiki Naçala XX. Veka Na Materiyale Jurnala Aykap. Doktora Tezi. Almatı: Akademiya Nauk Kazahskoy SSR, İnstitut Yazıka i Literaturı.
• KENJEBAYEV, Beysenbay (1956). Qazaq Baspasöziniñ Tarihınan Mälimetter. Almatı: Qazaq Memleket Baspası.
• KILLIOĞLU, Mehmet Erkan (2021). Kazak Ceditçiliği’nin Doğuşu ve Bozkır Vilayeti Gazetesi. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 21/1: 35-58.
• KÖSEOĞLU, Tülay (2014). Sovyetler'in Türkistan'ı Dönüştürme Siyasetine Muhalefet: Yaş Türkistan Dergisi (1929-1939). Doktora Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.
• KUANYSHBAYEVA, Zhanat; ZHİYENBAYEV, Yerlan (2017). Ayqap Dergisi ve Mağcan Cumabayev’in Şiirleri Örneğinde 20. Yüzyıl Başında Kazak Edebî Dilinde Kullanılan Kitabi Unsurlar. Bilig, 80: 79-315.
• NURPEYİSOV, Keñes (1994). Alaş jäne Alaşorda Tarıhınıñ Zerttewi Haqında. Qazaq Tarıhı. 1: 12-24.
• NUSQABAYULI, Jarılqasın (2018). Qazaq Jurnalistikasınıñ Tarihı (1870-2008 Jıldar). Almatı: Bilim Baspası.
• OMAŞEV, Namazalı vd. (2010a). Alaş Kösemsözi. Şolpan. 1. Erişim adresi: https://kazneb.kz/kk/bookView/view?brId=1112341.
• OMAŞEV, Namazalı vd. (2010b). Alaş Kösemsözi. Şolpan. 2. Erişim adresi: https://kazneb.kz/kk/bookView/view?brId=1112342.
• OMAŞEV, Namazalı vd. (2011). Alaş Kösemsözi. Tañ. 6. Erişim adresi: https://kazneb.kz/kk/bookView/view?brId=1112127.
• ÖZDEMİR, Emin (2007). 20. Yüzyılın Başlarında Kazakistan'da Fikir Hareketleri. Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi.
• PANAYEVA, Nazkhanym (2006). Tercüman Gazetesinde Kazak Kültürel Hayatı ile İlgili Yazılar Üzerine Bir İnceleme Yüksek Lisans Tezi. İzmir: Ege Üniversitesi.
• QOJAKEEV, Temirbek (2014). Şığarmaları. Erişim adresi: https://kazneb.kz/kk/bookView/view?brId=1177586.
• QUWANTAYULI, Nurjan (2013). Alaş Orda Baspasözi jäne Jüsipbek Aymawıtulı. Erişim adresi: https://kazneb.kz/kk/bookView/view?brId=1164739.
• SALQINBEK, Dosalı (2004). Täwelsizdikke Deyingi Qazaq Baspasözi. Qazaq Tarihı. 4: 114-120.
• SAQ, Qayrat (2014). Alaş Kösemsözi: Til Meselesi. Erişim adresi: https://termincom.kz/reader/?id=39#page/1.
• SMAGULOVA, Svetlana (2009). Kölbay Tögisov jäne “Üş jüz” Partiyası. Erişim adresi: https://kazneb.kz/kk/bookView/view?brId=1171335.
• SUBHANBERDİNA, Üşkiltay (1963). Qazaqtıñ Revalutsiyadan Burınğı Merzimdi Baspasözindeği Materiyaldar. Almatı: Qazaq SSR Ğılım Akademiyasınıñ Baspası.
• SUBHANBERDİNA, Üşköltay (1993). Qazaq, Alaş, Sarıarqa. Almatı: Ğılım Baspası.
• SUBHANBERDİNA, Üşköltay; ÄWESBAYEVA, Pakizat (2003). Türkistan Walayatı Gazeti. Almatı.
• SUBHANBERDİNA, Üşköltay; DAWİTOV, Särsenbi (1995). Ayqap. Almatı: Qazaq Ensiklopediyası Bas Redaksiyası.
• TÜRK, Vahit (2005). Kazak Gazetesi. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 19: 131-138.
• ZENKOVSKY, Sergey (1983). Rusya’da Pan-Türkizm ve Müslümanlık. (Çev. İzzet Kantemir). Ankara: İpek Matbaası.
• ZHYLYSBAYEV, Nurali (2004). Kazakistan Cumhuriyeti’nde Basının Gelişimi. Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi.