Ali’nin Kıssa-i Yûsuf’undaki Karışık Lehçeliliğin Nedeni Üzerine

Yıl 2023, Cilt: 17 Sayı: 33, 177 - 190, 28.11.2023

Samet Onur

https://doi.org/10.54316/dilarastirmalari.1347980

Öz

Ali’nin Kıssa-i Yûsuf’u hem Doğu hem de Batı Türkçesi özellikleri göstermesi nedeniyle yaklaşık 200 yıldan beri Türkologların ilgisini celbetmeye devam etmektedir. Bugüne dek eserdeki karışık lehçeliliğin nedeni üzerine birçok farklı yorum yapılmıştır. Araştırmacıların kahir ekseriyeti eserde görülen Harezm Türkçesi özelliklerine istinaden Ali’nin Harezmli bir Oğuz Türkü olduğunu ve eserini Türkistan’da yazdığını iddia etmişlerdir. Eserin Hakaniye Türkçesinden Eski Oğuz Türkçesine geçiş dönemini temsil ettikleri düşünülen “karışık dilli” eserlerden olduğunu savunan araştırmacılar da olmuştur. Bu çalışmada, Kıssa-i Yûsuf’ta görülen Doğu Türkçesi bilhassa da Harezm Türkçesi unsurlarının, XIII. yüzyıldan kalma eski unsurlar olmadığına işaret edilmiştir. Bu unsurlar, XVII ve XIX. yüzyıllar arasında İdil boyunda yazılan eserlerde görülen yani Eski İdil Türkçesinde muhafaza edilmiş olan Harezm Türkçesi unsurlarından ibarettir ve Kıssa-i Yûsuf’a müstensihler tarafından dâhil edilmişlerdir. Aslen Eski Oğuz Türkçesiyle yazılıp İdil boyunda müstensihlerin Harezm Türkçesi unsurları dâhil ettikleri Kėsikbaş Kitâbı ile Ana ve Ogul Destânı gibi karışık lehçe özellikleri gösteren başka metinler de mevcuttur. Ali’nin Kıssa-i Yûsuf’undaki karışık lehçeliliğin nedeni doğrudan doğruya İdil boyundaki müstensihlerdir.

Anahtar Kelimeler

Kıssa-i Yûsuf, Harezm Türkçesi, Eski Oğuz Türkçesi, karışık dilli eserler, İdil boyu

On the Cause of Dialect Mixing in ‘Ali’s Qissa'i Jūsuf

Öz

‘Ali’s work called Qissa'i Jūsuf continues to attract the attention of Turcologists for nearly 200 years because it shows the linguistic features of both Eastern Turkish and Western Turkish. To date, many different interpretations have been made on the cause for the dialect mixing in the work. The majority of the researchers claimed that ‘Ali was an Oghuz from Khwarezm and wrote his work in Turkestan, based on the Khwarezmian Turkish features seen in the work. There were also researchers who argued that the work is one of the "mixed-language texts", which are thought to represent the transition period from the Karakhanid Turkish to the Old Oghuz Turkish. In this study, it has been pointed out that the Eastern Turkish elements seen in Qissa'i Jūsuf, especially the Khwarezmian Turkish elements, are not old elements from the 13th century. These elements are Khwarezmian Turkic elements that appear in works written in the Volga region between the 17th and 19th centuries and they were added in Qissa'i Jūsuf by copyists. There are other texts, such as Kisekbash and Ana ve Ogul, which were originally composed in the Old Oghuz language and show elements of Khwarezmian Turkish due to copyists from the Volga region. The cause of the dialect mixing in ‘Ali’s Qissa'i Jūsuf is the copyists in the Volga region.

Anahtar Kelimeler

Qissa'i Jūsuf, Khwarezmian Turkish, Old Anatolian Turkish, mixed-language texts, Volga region

Kaynakça

• ARGUNŞAH, Mustafa (2002) Kirdeci Ali, Kesikbaş Destanı. Ankara: Kültür Bakanlığı.
• AŞ = Abdulmennan Müslimoglı’nın Şiirleri: Mecmua, Galimcan İbrahimov Dil ve Edebiyat Araştırmaları Enstitüsü. Mirashane. № 28.
• AYDIN, Ayşe; ADZHUMEROV, Reshide (2014). “Kırım Halk Yırlarında Belli Başlı Ses Özellikleri”. TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 1/4: 197-218.
• B = Kıssa-i Yûsuf’un Berlin nüshası: (Uyğur 2003)
• BAKIROV, Marcel Khaernasovich (2022). “The Poem “Ana vә Ugyl” (“Mother And Son”) – The Coeval of the Poem “Kyyssai Yusuf”. Tatarica, 18: 28-45.
• BEŞİROVA, Ilida (Edt.) (2015). Tatar Edebi Tele Tarihi (13. Gasir - 20. Yüz Başı), 1, Kazan: Tehsi.
• BODROGLIGETI, Andrâs (1966). “On The Prosody of ‘Alī’s Qissa-i Yūsuf”. Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, 19/1: 79-97.
• BOESCHOTEN, Hendrik Erik; O'KANE, John (2015). Al-Rabghūzī. The Stories of the Prophets. Qiṣaṣ al-Anbiyāʾ: An Eastern Turkish Version (Second Edition). 2 vols. Leiden & Boston: Brill.
• BOROVKOV, Aleksandr Konstantinoviç (2002). Orta Asya’da Bulunmuş Kur’ân Tefsirinin Söz Varlığı (XII-XIII. Yüzyıllar) (Çev. Halil İbrahin USTA - Ebülfez AMANOĞLU). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• BROCKELMANN, Carl (1917). сAlī’s Qissa’i Jūsuf, der Älteste Vorläufer der Osmanischen Literatur. Berlin: Verlag.