Türkiye Türkçesi Ağızlarında “Toykur-” Fiili

Yıl 2025, Cilt: 19 Sayı: 37, 85 - 96, 07.11.2025

Ferdi Güzel

https://doi.org/10.54316/dilarastirmalari.1706467

Öz

Sadece Türkiye Türkçesinin Batı grubu ağızlarında çeşitli varyant ve türevleri ile varlığını sürdüren toykur- fiili tespit edebildiğimiz kadarıyla ilk kez 19. yüzyılın sonunda kaydedilmiştir. Anadolu ağızlarında toykur- fiili “1. Köpek, tavşan vb. hayvanlar oturmak. 2. Ürkerek kulak kabartmak. 3. Şımarıklık etmek. 4. Kafa tutmak. 5. Yaslanmak, kaykılmak. 6. Vücudu dik tutarak biraz arkaya doğru bükmek.” anlamlarını taşımaktadır. Fiilin toykar- ve toykul- varyantları ve toykurt- türevi de benzer anlamlara sahiptir. Fiilin türevlerinden biri olan toykuru “düz, dosdoğru”, müstakil olarak sadece Kastamonu ağzında tespit edilmiştir. Toykuru ve varyantlarının diğer yerlerde sadece “aykırı” ve varyantları ile kurulan bir ikileme içinde varlığını koruduğu görülmektedir. Yapısı tam olarak çözülemese de kelimenin doğrul- ile aynı anlama sahip olduğu ve doğrul- fiilinin tabanı olan tog- “dümdüz geçmek, boyunca geçmek, doğrulmak, yönelmek” fiiline dayandığı anlaşılmaktadır. Kelimede tıpkı doğrul- fiilinde olduğu gibi “düzelmek, düzleşmek, düz bir şekil almak” anlamından “oturan veya yatan bir kimse toparlanmak, dik bir duruma gelmek; kalkmak” anlamı gelişmiştir. “Doğrulmak, dik bir konuma gelmek” anlamını taşıyan başka fiillerin de toykur- gibi “kibirlenmek, gururlanmak, somurtmak” vb. anlamlara sahip olması ve Anadolu ağızlarında toykur- ile aynı aileye dahil edilebilecek benzer anlamlı doşar-, dorut- gibi fiillerin varlığı, toykur- fiilinin tog- köküne dayandığı görüşünü desteklemektedir.

Anahtar Kelimeler

Etimoloji , Türkiye Türkçesi ağızları , toykur- , aykırı doykuru , doğru.

The Verb “Toykur-” in Turkish Dialects

Öz

The verb toykur-, which exists only in the Western group dialects of Turkey Turkish with various variants and derivatives, was first recorded at the end of the 19th century. In Anatolian dialects, the verb toykur- means “1. Dog, rabbit, etc. animals sit. 2. To prick up one's ears in fear. 3. To be spoiled. 4. to oppose, to challenge. 5. To lean, lean back. 6. To hold the body upright and bend it slightly backwards.” The toykar- and toykul- variants of the verb and the toykurt- derivative have similar meanings. Variants of the toykuru derivative of the verb were detected only in the Kastamonu dialect. In other places, toykuru and its variants exist only in a doubling formed with “aykırı”. Although the structure of the word has not been fully deciphered, it is understood that it has the same meaning as doğrul- and that it is based on the verb tog-, which is the base of the verb doğrul-, “to pass straight, to pass along, to straighten up, to turn”, to take a straight shape” to the meaning of “a person sitting or lying down to recover, to come to an upright position; to get up”. The fact that other words with the meaning of “to straighten up, to come to an upright position” also have the meaning of “to be arrogant, to be proud, to sulk” like toykur- and the existence of verbs such as doşar-, dorut- in Anatolian dialects with similar meanings to toykur- supports the view that the verb toykur- is based on the root tog-.

Anahtar Kelimeler

Etymology , Turkish dialects , toykur- , aykırı doykuru , doğru.

Kaynakça

• AKYALÇIN, Necmi (2007). Türkçe İkilemeler Sözlüğü-Tanıklı. Ankara: Anı.
• ARAT, Reşid Rahmeti (1991). Eski Türk Şiiri. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• ARGUNŞAH, Mustafa; GÜNER, Galip (2015). Codex Cumanicus. İstanbul: Kesit.
• ARIKOĞLU, Ekrem (2005). Örnekli Hakasça-Türkçe Sözlük. Ankara: Akçağ.
• ARIKOĞLU, Ekrem; KUULAR, Klara (2003). Tuva Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• AYVA, Aziz (2003). “Mehmet Ali Köyü (Güneysınır/ Konya) Ağzında Kullanılan Fiillere Ekler”. TDAY-Belleten, 2003/2: 39-56.
• AZILI, Kenan (2021). Mekândan Zamana Metaforik Transferler. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• BALKANOĞLU (YAZIKSIZ, Necip Asım) (1902). “Dialect turc de Kilis”. Keleti Szemle, 1902 (4): 261-272.
• BÜKE, Himmet (2020). “Denizli Ağzından Derleme Sözlüğü’ne Katkılar”. Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 50: 131-148.
• CAFEROĞLU, Ahmet (1995). Doğu illerimiz Ağızlarından Toplamalar. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• CLAUSON, Gerard (1972). An Etymological Dictionary of Pre-thirteenth Century Turkish. Oxford: Oxford University.
• DİNÇ, Ahmet (2014). Türkçenin Kayıp Kelimeleri. İstanbul: Litera.
• DURMUŞ, İsmail (2004). “Merkezzâde Ahmed Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt 29, 206-207.
• ERDAL, Marcel (1991). Old Turkic Word Formation I-II. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• EREN, Hasan (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara: Bizim Büro.
• EREN, Hasan (2010). Sırça Köşkte. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• ERTEKİNOĞLU, Servet (2017). Ahlat Ağzı Söz Varlığı. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• GABAIN, Annemarie Von. (1954). Türkische Turfan-Texte VIII. Berlin: Akademie Verlag.
• GEMALMAZ, Efrasiyap (1995). Erzurum İli Ağızları III (Bibliyografya, Sözlük ve Dizinler). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• GÖSTERİR, İbrahim (2022). Çorum Yöresi Deyimleri Sözlüğü. Ankara: Çorum Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Müdürlüğü.
• HAMILTON, J. Russel (2011). İyi ve Kötü Prens Öyküsü. Çeviren: Vedat Köken. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• HUYUGÜZEL, Ömer Faruk (1986). “Halit Ziya’nın Hizmet’te Bir Sözlük Hazırlama Girişimi”. Türk Dili, 411: 235-241.
• KOBYA, Murat (2024). “el-Bâbûsü’l-Vasît” el-Kâmûsü’l-Muhit’in İlk Türkçe Tercümesi. İzmir: Duvar.
• KORKMAZ, Zeynep (1994). Güney-Batı Anadolu Ağızları. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• [KOŞAY] Hamit Zübeyr; [IŞITMAN] İshak Refet (1932). Anadilden Derlemeler-I. Ankara: Hâkimiyeti Milliye Matbaası.
• LESSING, Ferdinand D. (2003). Moğolca-Türkçe Sözlük (Çev. Günay Karaağaç). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• LI, Yong-Song (2004). Türk Dillerinde Son Takılar. İstanbul: Kebikeç.
• NADELYAYEV, V. M. vd. (2016). Drevnetyurkskiy Slovar. Astana: Ġılım Baspası.
• NECİP, Emir Necipoviç (1995). Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü (Çev. İklil Kurban). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• ÖNER, Mustafa (2009). Kazan-Tatar Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• ÖZŞAHİN, Murat (2017). Başkurt Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• PEHLİVAN, Gülcihan (2020). “İzmir’in Bayındır İlçesi Ağzından Derleme ve Deyimler Sözlüğü’ne Katkılar”. Manisa Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 18: 377-394.
• RÄSÄNEN, Martti (1969). Versuch Eines Etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura.
• SEVORTYAN, E. V. (1980) Etimologiçeskiy Slovar Tyurkskih Yazıkov: Obşçetyurkskiye i Mejtyurkskiye Osnovı Na Bukvı “V, G, D”. Moskva: Nauka.
• TATARINTSEV, B. İ. (2002) Etimologiçeskiy Slovar’ Tuvinskogo Yazika, Tom II, D, Yo, İ, Y. Novosibirsk.
• TDK (1963-1982). Derleme Sözlüğü I-XII. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• TDK (1996). Tarama Sözlüğü I-VI. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• TDK (2011). Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• TEKİN, Feridun; CANTÜRK, Samet (2018). Giresun ve Yöresi Ağız Sözlüğü. İstanbul: Arı Sanat.
• TEKİN, Talat (2008). Orhon Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• UYGUÇ, Arif A. (2006). Aydın Ağzı ve Sözlüğü. Aydın: Kolalı Matbaası.
• UYGUR, Ceyhun Vedat (2019). Karakalpak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• ÜNLÜ, Suat (2012). Doğu ve Batı Türkçesi Kur’an Tercümeleri Sözlüğü. Konya: Eğitim Kitabevi.
• WILKENS, Jeans (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen. Göttingen: Universitätsverlag Göttingen.
• YUDAHIN, K. K. (1988). Kırgız Sözlüğü I-II (Çev. Abdullah Taymas). Ankara: Türk Dil Kurumu.