Eski Türkçeden Başkurt Türkçesine Bir Gereklilik/Zorunluluk İşaretleyicisi: {-AhI/-yhI} bar/yuq

Yıl 2025, Cilt: 19 Sayı: 37, 19 - 38, 07.11.2025

Habibe Yazıcı Ersoy

https://doi.org/10.54316/dilarastirmalari.1739952

Öz

Gereklilik/zorunluluk Türkçe gramerde basit kiplerin içerisinde tasarlama kipleri alt başlığında incelenmektedir. Anlam bilimi odaklı yapılan çalışmalarda ise gereklilik/zorunluluk, kiplik kategorisi içerisinde kimi araştırmacılar tarafından yükümlülük kipliği kimi araştırmacılar tarafından da kılıcıya yönelen kiplik alt başlıkları altında değerlendirilmiştir. Dünya dilleri içerisinde gereklilik/zorunluluk kiplik anlam alanı çeşitli morfolojik, sentaktik ya da gramatikal şekillerle işaretlenmektedir. Gereklilik ve zorunluluk ile kendisi gibi kiplik anlamlar içeren diğer emir, izin, rica gibi anlam alanları arasında sezgisel bağlar bulunmaktadır. Türkçede de tarihî dönemlerden günümüze kadar birçok çeşitli yollarla oluşan farklı gereklilik/zorunluluk işaretleyicileri kullanılmıştır. Bugün Başkurt Türkçesinde kullanılan {-AhI/-yhI} bar/yuq gramatikal şekli de gereklilik/zorunluluk kiplik anlam alanını işaretleyen yapılardan biridir. Bu makalede, söz konusu yapı ile bu yapının bir parçasını teşkil eden ve Türkçenin sıfat fiil eklerinden biri olan -AhI/-yhI ekinin gereklilik/zorunluluk kiplik anlam alanına geçiş süreçleri ve örnekleri incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Gereklilik , zorunluluk , kiplik , tasarlama kipi

The necessity/obligation Marker from Old Turkic to Bashkir Turkish

Öz

In Turkish grammar, necessity/obligation is examined within the subheading of indicative moods within simple moods. In semantics-focused studies, necessity/obligation has been evaluated within the modality category by some researchers under the deontic modality, while others under the agent-oriented modality. In the world's languages, the modality semantics of necessity/obligation are marked by various morphological, syntactic, or grammatical forms. There are intuitive connections between necessity/obligation and other semantics that also contain modal meanings, such as imperatives, permissions, and requests. Turkish has also used a variety of different necessity/obligation markers, formed in various ways from historical periods to the present. The grammatical form {-AhI/-yhI} bar/yuq, used in Bashkir Turkish today, is one of the structures marking the modality semantics of necessity/obligation. In this article, the processes and examples of the transition of the structure in question and the suffix -AhI/-yhI, which is one of the Turkish adjective verb suffixes and forms a part of this structure, to the modality meaning field of necessity/obligation are examined.

Anahtar Kelimeler

Necessity , obligation , modality , indicative mood.

Kaynakça

• AKKUŞ, Muzaffer (1995). Kitab-ı Gunya. Ankara: TDK Yay.
• AKKUŞ, Muzaffer (2007). “Eski Anadolu Türkçesinde Kullanılan Gereklilik Eki Üzerine Bir İnceleme”. IV. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri I. Ankara, 67-84.
• AKSAN, Doğan; ATABAY, Neşe; KUTLUK, İbrahim; ÖZEL, Sevgi (2003). Sözcük Türleri, Ankara: TDK Yay.
• AKSU-KOÇ, Ayhan (1988). The Acquisition of Aspect and Modality, New York.
• ARGUNŞAH, Mustafa (2013). Çağatay Türkçesi. İstanbul: Kesit Yay.
• ASLAN, Sema (2007). “İstek Kipliği, Gerçeklik ve Gerçekleştirilebilirlik”. VII. Uluslararası Dil, Yazın ve Deyisbilim Sempozyumu, 2-5 Mayıs 2007. Konya.
• ASLAN, Sema (2008). Türkçede İsteme Kipliği, Semantik- Pragmatik Bir İnceleme. Ankara: Grafiker Yay.
• ATA, Aysu (2014). Çağatay Türkçesinin İlk Devresi Harezm-Altın Ordu Türkçesi. Ankara: Ankara Üniversitesi Yay.
• BANGUOĞLU, Tahsin (1995) [1.bs. 1956]. Türkçenin Grameri. Ankara: TDK Yay.
• BARBIERS, Sjef (2002). “Current Issues in Modality: An Introduction to Modality and Its Interaction with the Verbal System” (Edt. Sjef Barbiers vd.). Modality and Its Interaction with the Verbal System. Amsterdam: John Benjamins Publishing Company, 1-18.
• BARUTCU ÖZÖNDER, Fatma Sema (1999). “Türk Dilinde Fiil ve Fiil Çekimi”. Türk Gramerinin Sorunları Toplantısı II. Ankara, 61-63.
• BASKAKOV, Nikolay Aleksandroviç (1984). Predlojeniye v sovremennom turetskom yazıke, Moskova.
• BENZER, Ahmet (2008). Fiilde Zaman, Görünüş, Kip ve Kiplik. Doktora Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü.
• BİLGEGİL, M. K. (2009) [1.bs. 1982]. Türkçe Dilbilgisi. Erzurum: Salkımsöğüt Yay.
• BOZKURT, Fuat (1995). Türkiye Türkçesi. İstanbul: Cem Yayınevi.
• BUSSMANN, Hadumod (1996). Routledge Dictionary of Language and Linguistics (Çev. Gregory P. Trauth-Kerstin Kazzazi). Routledge, London-New York.
• BYBEE, J.; FLEISCHMAN, S. (1995). "Modality in Grammar and Discourse An Introductory Essay”. Modality and Grammar in Discourse, (Typological Studies in Language 32) (Edt. Joan Bybee- Suzanne Fleischman). Amsterdam and Philadelphia: Joan Benjamins, 1-14.
• BYBEE, Joan; PERKINS, Revere; PAGLIUCA, William (1994). The Evoluation of Grammar, Chicago and London: The University of Chicago Press.
• CHAPMAN, Siobhan; ROUTLEDGE, Christopher (2009). Key ideas in linguistics and the philosophy of language. Edinburgh University Press.
• CHUNG, Sandra; TIMBERLAKE, Alan (1985). “Tense, mood and aspect”. Language typology and syntactic description, 3, 202-258.
• CLARK, Lary V. (1998), Turkmen Reference Grammar. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag Kerimoğlu 2011: 27-31.
• COATES, Jennifer (1983) The Semantics of Modal Auxiliaries. London: Longman. Auwera 19.
• CORCU GÜL, Demet (2010). Türkçede Tanıtsallık: Dolaylı ve Dolaysız Yanıt Türleri. Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.
• CORCU, Demet (2003): A Linguistic Analysis of Necessity as a Part of the Modal System in Turkish, Yüksek Lisans Tezi. Mersin: Mersin Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• CORCU, Demet (2005). “Zorunluluk Kipliği Belirtisi: –mAlI’nın Anlamsal İç Yapısı”. Dilbilim Araştırmaları, 16, 33-45.
• CRUSE, Alan (2006). Glossary of semantics and pragmatics. Edinburgh University Press.
• ÇETİN, Osman Ali (2011). Türkiye Türkçesinde Gereklilik Kipliği. Doktora Tezi. Yozgat: Bozok Üniversitesi
• ÇÜRÜK, M. Selcen (2010). “Olumsuzluk ve Kiplik Arasındaki İlişkin: Bakış̧ ve Yaklaşımlar”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 7 (2): 57-72.
• De HAAN, Ferdinand (2006). “Typological approaches to modality”. Expression of Cognitive Categories: The Expression of Modality (Edt. William Frawley-Wolfgang Klein-Stephen Levinson). Berlin, 27-70.
• DEMİR, Sema (2009). “-mAlI’nın Emir ve İstek Bildirme İşlevi Üzerine”. International Journal of Central Asian Studies Volume 13, 217-230.
• DENY, Jean (1941). Türk Dili Grameri (Osmanlı Lehçesi) (Çev. Ali Ulvi Elöve). İstanbul.
• DMİTRİYEV, Nikolay Konstantinoviç (1950). Başkurt Tilinin Grammatikahı. Ufa.
• ECKMANN, János (1998). “Çağatayca”. Tarihî Türk Şiveleri (Çev. Mehmet Akalın). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 211-245.
• ECKMANN, János (1998). “Harezm Türkçesi”. Tarihî Türk Şiveleri (Çev. Mehmet Akalın). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 173-210.
• EDİSKUN, Haydar (1999). Türk Dilbilgisi, İstanbul.
• ERASLAN, Kemal (1980). Eski Türkçede İsim Fiiller. İstanbul: İÜEF Yay.
• ERASLAN, Kemal (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: TDK. Yay.
• ERCİLASUN, Ahmet Bican (1984). Kutadgu Bilig Grameri-Fiil. Ankara: TDK Yay.
• ERGİN, Muharrem. (1990) [1.bs. 1958]. Türk Dil Bilgisi. İstanbul.
• ERGUVANLI TAYLAN, Eser (1997). “Türkçede Görünüş, Zaman ve Kiplik İlişkisi: {-DI} Biçimbirimi”. XI. Dilbilim Kurultayı Bildirileri. ODTÜ Yayınları: 1-11.
• ERK EMEKSİZ, Zeynep (2008). “Türkçede Kiplik Anlamının Belirsizliği ve Anlamsal Roller”. Dil Dergisi, S. 141 (Temmuz-Ağustos-Eylül), Ankara, 55-66.
• FILLMORE, Charles J. (1968). “Lexical entries for verbs”. Foundations of language, 373-393.
• FRAWLEY, William (1992). Linguistic Semantics. New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates Publishers, Hillsdale,
• GABAIN Annemarie von (1998). “Eski Türkçe”. Tarihî Türk Şiveleri (Çev. Mehmet Akalın). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 29-66.
• GABAIN Annemarie von (2003) [1.bs. 1988]. Eski Türkçe Grameri (Çev. Mehmet Akalın). Ankara: TDK Yay.
• GENCAN, Tahir Nejat (1979). Dilbilgisi. Ankara: TDK Yay.
• GIVÓN, Talmy (1995). Functionalism and grammar. John Benjamins Publishing.
• GÜLSEVİN, Gürer (1997). Eski Anadolu Türkçesinde Ekler. Ankara: TDK. Yay.
• GÜLSEVİN, Gürer (2002). “Eski Türkiye Türkçesinde İstek Kipi Üzerine”. İlmi Araştırmalar, Cilt XIII, İstanbul, 35-50.
• GÜLSEVİN, Gürer; BOZ, Erdoğan (2010). Eski Anadolu Türkçesi. Ankara: Gazi Kitabevi.
• GÜNAY, Doğan (2001). “Göstergebİlimsel Çözümlemede Kiplikler Kuramı ve Özne: Eylemi Gerçekleştirici Öznenin Kimliği ve Gücü”, Dil Dergisi, Sayı: 99, Ankara, 27- 53.
• GÜNER, Galip (2013). Kıpçak Türkçesi Grameri. İstanbul: Kesit Yay.
• GÜVEN, Mine (2015). “Kıbrıs Ağzında Gereklik Üzerine”. Dilbilim Araştırmaları Dergisi, 26 (2), 1-24.
• HACIEMİNOĞLU, Necmettin (1997). Harezm Türkçesi ve Grameri. Ankara: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay.
• HACIEMİNOĞLU, Necmettin (2019) [1.bs. 1996]. Karahanlı Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yay.
• HİRİK, Seçil (2014). Türkiye Türkçesinde Bilgi Kiplikleri. Doktora Tezi. Kırıkkale: Kırıkkale Üniversitesi
• JESPERSEN, Otto (1924). Philosophy of Grammar. Routledge.
• JOHANSON, Lars (2009). “Modals in Turkic”. Modals in the languages of Europe. A Reference Work (Edt. Björn Hansen-Ferdinand de Haan) Berlin -New York: Mouton de Gruyter, 487-510.
• JOHANSON, Lars. (1994). “Türkeitürkische Aspektotempora” (Edt. Rolf Thieroff, Joachim Ballweg). Tensessystems in European Languages. Tübingen, 247-266.
• KAMACI GENCER, Duygu (2018). Anlamsal Bir Fenomen Olarak Kiplik: Dede Korkut Örneği. Ankara: Nobel Akademik Yay.
• KARABAĞ, İmran. (2000). “Türkçede Kip ve Kiplik Olgusu”. Türk Dili, 585, Eylül, 275-278.
• KARADEMİR, Fevzi (2012). “Türkiye Türkçesinde Emir Kip (lik)i Üzerine”. Electronic Turkish Studies, 7 (4).
• KARAHAN, Leyla (1999). “Fiil Terimi Üzerine”. Türk Gramerinin Sorunları Toplantısı II. Ankara, 52-54.
• KERİMOĞLU, Caner (2011). Kiplik İncelemeleri ve Türkçe. İzmir: Dinazor Kitabevi.
• KILIÇ, Veysel (2013). "A Contrastive Study of Turkish and English Modality with Reference to Speech Act Theory". Dialectologia 10, 1-22.
• KIEFER, Ferenc (1987). “On defining modality”. Folia Linguistica, 21, 67-69.
• KİYEKBAYEV, Celil Giniyatoviç (1966). Hezirgi Başkurt Tili. Ufa.
• KONONOV, Andrey N. (2001). Grammatika sovremennogo turetskogo literaturnogo yazıka. İstanbul: Multilingual Yabancı Dil Yay.
• KORAŞ, Hikmet (2005). “Türkiye Türkçesinde Gereklilik”. TÜBAR-XVII-/2005-Bahar, 135-154.
• KORAŞ, Hikmet (2006). “Günümüz Türk Lehçelerinde Gereklilik”. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 1(20), 131-141.
• KORKMAZ, Zeynep (1969). “ası/-esi Gelecek Zaman İsim-Fiil (participium) Ekinin Yapısı Üzerine”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 16, 31-38.
• KORKMAZ, Zeynep (1973). Sadru'd-din Şeyhoğlu, Marzubân-nâme Tercümesi, İnceleme-Metin-Sözlük-Tıpkıbasım. Ankara: DTCF Yay.
• KORKMAZ, Zeynep (1974). “Eski Türkçedeki Oğuzca Belirtiler”. Türkoloji Dergisi, VI/1 1974, 15-30.
• KORKMAZ, Zeynep (2003). Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi). Ankara: TDK Yay.
• KORMUŞİN, İgor Valentinoviç (1988). “Kategoriya Nakloneniya” Sravnitelno-istoriçeskaya grammatika tyurskih yazıkov Morfologiya (Edt. Edhem Rahimoviç Tenişev). Moskova.
• KORNFILT Jaklin (1997). Turkish. London, New York: Routledge.
• KREIDLER, Charles W. (1998). Introducing English Semantics. London: Routledge.
• KROEGER, Paul R. (2005). Analyzing Grammar An Introduction. New York: Cambridge University Press.
• LYONS, John (1977). Semantics I-II. New York, Melbourne: Cambridge University Press.
• MANSUROĞLU, Mecdut (1998). “Karahanlıca”. Tarihî Türk Şiveleri (Çev. Mehmet Akalın). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 133-171.
• MİTHUN, Marianne (1995). “On the Relativity of Irreality”. Modality in Grammar and Discourse (Edt. Joan Bybee- Suzanna Fleishman). Philadelphia: John Benjamins, 367-388.
• NARROG, Heiko (2009). Modality in Japanese: The Layered Structure of the Clause and Hierarchies of Functional Categories. Amsterdam: John Benjamins Publishing Company.
• NUYTS, Johan (2006). “Modality: Overview and linguistic issues”. The expression of modality, 126, 1-26.
• ORUÇ ASLAN, Birsel (2011). "Türkçede Gereklilik Kipi", 38. ICANAS, 10-15 Eylül 2007. C.III: Dil Bilimi, Dil Bilgisi ve Dil Eğitimi Bildirileri, Ankara, 1245-1261.
• ÖZMEN, Mehmet (2003). “Gerek, Gerekmek ve Gereklilik Çekimi”. Dil ve Edebiyat Araştırmaları Sempozyumu 2003, Mustafa Canpolat Armağanı (Haz. Aysu Ata-Mehmet Ölmez). Ankara: Şafak Matbaası, 177-193.
• ÖZMEN, Mehmet (2003). “Gerek, Gerekmek ve Gereklilik Çekimi”. Dil ve edebiyat Araştırmaları Sempozyumu 2003, Mustafa Canpolat Armağanı (Haz. Aysu Ata-Mehmet Ölmez). Ankara: Şafak Matbaası, 177-190.
• PALMER, F. R. (2001). Mood and Modality, New York: Cambridge University Press.
• POPPE, Nicholas. (1964). Bashkir Manual (Descriptive Grammar and Texts with A Bashkir- English Glossary). Indiana University, Bloomington.
• PORTNER, P. (2009). Modality. OUP Oxford.
• PRITSAK, Omeljan (1998). “Kıpçakça”, Tarihî Türk Şiveleri (Çev. Mehmet Akalın). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 111-122.
• RENTZSCH, Julian (2015). Modality in Turkic Languages: Form and Meaning from a Historical and Comparative Perspective. Berlin: Klaus Schwarz Verlag.
• SLOBIN, Daniel Isaac; AKSU-KOÇ, Ayhan (1982). “Tense, Aspect and Modality in the Use of the Turkish Evidential”. Tense-Aspect: Between Semantics and Pragmatics (Edt. Paul J. Hopper). Amsterdam: John Benjamins, 185-201.
• ŞAHİN, Hatice (2009). Eski Anadolu Türkçesi. Ankara: Akçağ Yay.
• TEKİN, Talat (1997). Türkoloji Eleştirileri. Ankara: Simurg Yay.
• TİMURTAŞ, Faruk Kadri (1972). Yûnus Emre Divan. Tercüman 1001 Temel Eser.
• TOPARLI, Recep (1998). Harezm Türkçesi. Tokat.
• TOPUZ, Metin (2011). Kant ve Nietzsche’de İsteme Kavramı. Mersin.
• TRASK, Robert Lawrence (1999). Key Concepts in Language and Linguistics. London-New York: Routledge.
• TÜRK, Vahit (1995). “Eski Türkçede –gu, -gü Eki ve İşlevleri”. Tuncer Gülensoy Armağanı (Yay. Haz. Ahmet Buran). Kayseri, 351-358.
• TÜRKYILMAZ, Fatma. (1999). Tasarlama Kiplerinin İşlevleri. Ankara: TDK.Yay.
• ÜSTÜNOVA Kerime (2005). “Türkçede Zaman Kavramı ve İşlenişi”. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 9, 187-201.
• ÜSTÜNOVA, Kerime (2004). “Dilek Kipleri ve Zaman Kavramı”, Türk Dili, Dil ve Edebiyat Dergisi, C. LXXXVIII, S. 635, 678-686.
• VAN der AUWERA, Johan; PLUNGİAN, Viladimir A. (1998). “Modality's Semantic Map”. Linguistics Typology, 2, 79-124.
• VARDAR, Berke; GÜZ, Nükhet; HUBER, Emel; ÖZTOKAT, Erdim; SENEMOĞLU, Osman (1998). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. İstanbul: ABC Kitabevi.
• YAMAN, Ertuğrul (1999). Türkiye Türkçesinde Zaman Kaymaları. Ankara: TDK Yay.
• YARAR, Emine (2001). “Bilimsel Söylemde Olasılık Kipi”. XV. Dilbilim Kurultayı-Bildiriler (89- 98), İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi Matbaası.
• YAVAŞ, Feryal (1980). “The Turkish Future Marker”. Kansas Working Papers in Linguistics (Edt. Patricia Hamel-Ronald Schaefer). Vol. 5, No. 1, 139-149.
• YAZICI ERSOY, Habibe (2013). “Başkurt Türkçesinde Niyet Kipi ve İşaretleyicileri”. Prof. Dr. Leylâ Karahan Armağanı (Edt. Ülkü Gürsoy-Figen Güner Dilek-Dilek Ergönenç Akbaba-Feyzi Ersoy-Yavuz Kartallıoğlu-Habibe Yazıcı Ersoy). Ankara: Akçağ, 497-513.
• YAZICI ERSOY, Habibe (2014). Başkurt Türkçesinde Kip. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• YULDAŞEV, Ahnef Ahmetoviç (1958). Sistema slovoobrazovaniya i spryajeniya glagola v başkirskom yazıke. Moskova.
• YULDAŞEV, Ahnef Ahmetoviç (1981). Grammatika sovremennogo başkirskogo literaturnogo yazıka. Moskova: İzdatelstvo “Nauka”.
• ZEYNULLİN, Marat Valeyeviç (2002). Hezirgi Başkurt Ezebi Tili- Morfologiya. Ufa.