Hissediş/İdrâk Fiillerinin Cümle Bağlamadaki Sentaktik ve Semantik Vazifeleri Üzerine

Yıl 2022, , 17 - 39, 23.03.2022

Ahmet Şefik Şenlik

https://doi.org/10.30767/diledeara.1040647

Öz

Türkçede aralarında anlam bakımından münasebet bulunan önermeler, biçimsel olarak çeşitli yöntemlerle bir araya getirilebilirler; buna göre önermeler/cümleler sentaktik bakımdan bağımsız, bağlı ya da bağımlı olabilirler. Söz dizimi bakımından (sıralı) bağımsız cümleler arasında semantik bakımdan çok sıkı bağlar bulunabilir. Sıralı bağımsız cümleler arasında bu bağını kuran ve/veya kuvvetlendiren dil unsuru, genellikle zarf bağlaçlardır. Biçimsel bakımdan bu nevi bağımsız cümleleri birbiriyle mana bakımından irtibatlandırmak zarf bağlaçların kullanılmadığı durumlarda da mümkün olabilmektedir. Nitekim hissediş/idrâk fiillerinin de katılımıyla oluşturulan bir ifade kalıbı bize bu imkânı verebilmektedir. Söz konusu kalıp daha ziyade konuşma dilinde görülen bir tezahür olarak karşımıza çıkar; ağızlarda da muhtelif şekillerde kendisini gösterir. Tarihî metinlerde de oldukça sık görülmektedir

Bu kalıpta en az üç yüklem/üç önerme bulunur; kurulabilmesi için bir hissediş/idrâk (duyumsama/algılama) fiili şarttır. Bazen bu hissediş/idrâk fiilini bir ki bağlacı takip eder. Bu surette kurulan cümlede idrâk fiilinin dışında kalan önermeler arasında illiyet, zamansal ardışıklık ya da şart-cevap fikrini akla getiren bir semantik ilişki söz konusu olur. Kalıbın oluşmasının mutlak şartlarından birisi de birinci ve üçüncü cüzlerdeki öznelerin aynı olmasıdır.

Bu çalışmada daha önce tasviri hiç yapılmamış olan bu kalıbın ve kalıbı oluşturan parçaların sentaktik ve semantik durumlarına yakından bakılmakta, kalıp Türkçenin tarihi devrelerinden alınan örneklerle incelenmektedir. Ayrıca konuyu aydınlatmak gayesiyle başka dillerdeki paralel tezahürlere de değinilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Hissediş/idrâk (duyumsama/algılama) fiilleri, ifade kalıbı, sıralı cümleler, birleşik cümle, ki-li cümleler, önermeler, semantik ilişkiler

On Syntactic and Semantic Functions of Verba Sentiendi in Sentence/Clause Linking

Öz

In Turkish there are some formal syntactic options to link propositions, which are related to each other semantically. The sentences/clauses can be juxtaposed, coordinated or subordinated syntactically. Even juxtaposed sentences can have very close semantic relationships. Thereby the conjunctional adverbs act a great part. But there are also possibilities to connect sentences without conjunctional adverbs. A combination pattern built by means of verbs of sense/perceptions allows us this possibility. This combination pattern mostly appears in the spoken language, including the dialects. That pattern consists at least of three propositions (A, B and C segments) and for its configuration a verb of sense/perception is necessary as the first predication. Sometimes the verb of perception is followed by the conjunction ki. But this is not an obligation. So it arises between second and third segments (propositions) a semantic relation, which can be interpreted as temporal succession, causality or conditionality. Another obligation for this pattern is subject sameness/identity of the first and third predication.

In this paper we discuss the structure, semantic and syntactic features of the mentioned combination pattern and compare contemporary examples with historical ones.

Anahtar Kelimeler

Verbs of sense/perception, combination patterns, juxtaposition, semantic relations between sentences/clauses

Kaynakça

• Akalın, Ş. H. 2004. Eski Anadolu Türkçesinde ki’si düşmüş Birkeşik Cümleler Üzerine, Zeynep Korkmaz Armağanı, Ankara. 51-60.
• Clauson, G. 1972. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford.
• Durgun, Ö., 2021. Evliyâ Çelebi Seyâhatnâmesi Örneğinde 17. Yüzyıl Osmanlı Türkçesinde Farsçadan Alıntılanan Bağımlılaştırıcı Bağlaçlar [Doktora Tezi]. İstanbul
• Gabain, A. von, 1945. Özbekische Grammatik. Leipzig, Wien.
• Hanser, O., 1974. “Türkischer Satzbau. Die Nebensatzgrammatik des Türkischen, untersucht an ausgewähtlen Beispielen”, Wiener Zeitschrift für die Kunde des Morgenlandes 65 66/1973-1974, 155-218.
• Johanson, L. 1993. “Typen kausaler Satzverbindungen im Türkischen”, Journal of Turkology 1 (2), yay. haz. Berta, Á. & Molnár, Á., Szeged. 213-267.
• Kasem-Beg, 1848. Allgemeine Grammatik der türkisch-tatarischen Sprache. (Rusçadan terc. eden ve yay. haz. Zenker, J. Th.). Leipzig
• Kowalski, 1937. Sir Aurel Stein’s Sprachaufzeichnungen im Äḭnallu Dialekt aus Südpersien (Zapiski Sie Aurela Steine w dialekcie Äḭnallu z południowej Persji). (= Polska Akademia Umiejętności. Prace Komisji Orientalistycznej - 29.)
• Korkmaz, Z., 2009. Türkiye Türkçesi Grameri, Şekil Bilgisi. TDK, Ankara.
• Mundy, 1955. “Turkish syntax as a system of qualification”, Bulletin of the school of oriental and african studies - University London 17, 279-305.
• Şenlik, A. Ş. , 2006. Zur Satzverknüpfung im Altosmanischen unter besonderer Berücksichtigung der interpropositionalen Kausalität. Mainz. [Diss.]
• Tulum, M. , 2011. 17. Yüzyıl Türkçesi ve Söz Varlığı. Türk Dil Kurumu Yayınları. Ankara
• Üstünova, K., 009. ““Bak-” eylemiyle kurulu eksiltili cümle üzerine”, Turkish Studies, International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkish, Volume 4/3. S. 2238-2246.