On The Word of Aylak

Yıl 2020, , 149 - 174, 20.03.2020

Sevda Kaman

https://doi.org/10.30767/diledeara.673285

Cited By: 1

Öz

In Turkish, the word aylak means “loafer, roamer, slacker (person)”. In French, on the other hand, the word flâneur is derived from the verb flâner, which means to waste time, to idle around. The derived word was coined in the 19th century, and has been associated with an idler intellectual, urban idle, thinker. According to Russell, the idler class which emerged after modernism is a class of people who develop the arts, contribute to science, and come up with philosophical ideas. Idlers as stock characters used to be superficially represented as European-style snobs in Turkish novels since Tanzimat era until Yusuf Atılgan’s novel Aylak Adam (The Loiterer) in which the word idler is used to connotate the same meaning as flaneur in French. That novel has been an inspiration to this study in that the novel deals with the term idleness and questions the term through its main character C., who is represented as an idler but a thinker at the same time. This study deals with the terms aylak/aylaklık by studying the etymological and semantic change in the use of the words in historical texts both in Old Turkish and in Turkish. It has been discovered that the word aylak not only means idler, loafer but also connotates “off-task, free; naughty; lazy; free of charge, gratuitous; heart, the gap that heart stands in; whirlpool; gulf” in the historical scheme of Turkish. Also, in Turkish dialects, the word has different meanings, such as “unrequited, free; clear, obvious; worker or servant who is held for a month, square; the road in which the animal draws water from deep wells, turns and commute, well used for irrigation of fields, unemployed.” Based on the data obtained, the reason that the meaning of “thinker traveler” of aylak gained in philosophical and literary fields is not included in dictionaries is that this meaning does not correspond very much in the eyes of the people, idleness is identified with laziness, and that the idle class does not play an active role in Turkey during the development of civilization as in the West. 

Anahtar Kelimeler

Aylak, aylaklık, dictionary, etymology, semantic

Aylak Sözcüğü Üzerine

Öz

Türkçede aylak “işsiz, boş gezen, avare (kimse)” anlamındadır. Fransızca flâner "oyalanmak, aylaklık etmek" fiilinden türetilen flanör (flâneur) ise 19. yy’da ortaya çıkan, “aylak aylak gezen aydın, kentli aylak, düşünür gezgin” anlamına gelen bir kavramdır. Moderniteyle ortaya çıkan aylak sınıf ise Russel’a göre, sanatı geliştiren, bilimleri bulan, felsefi düşünceler ortaya atan bir sınıftır. Türk romanlarında Tanzimat yıllarından beri “alafranga züppe tipi” şeklinde yüzeysel olarak işlenen aylak tipi flanör (flâneur) anlamıyla ilk kez Yusuf Atılgan’ın Aylak Adam romanında işlenmiştir. Romanın başkişisi C.’nin üzerinden bir çeşit aylaklık manifestosunun ele alındığı, aylak kavramının sorgulandığı bu roman, “işsiz, boş gezen avare (kimse)” anlamının yanında “düşünür gezgin” anlamını da karşılayan aylak sözcüğünün incelendiği bu makaleye ilham olmuştur. Makalede Eski Türkçeden Türkiye Türkçesine aylak sözcüğünün etimolojik ve semantik olarak tarihî seyrinin incelenmesi yoluyla sözlüklerdeki ve Türkçenin tarihî kaynaklarındaki aylak/aylaklık algısı üzerinde durulmuştur. Makalede aylak sözcüğünün “işsiz, boş gezen avare (kimse)” dışında Türkçenin tarihî dönemlerinde ve çağdaş lehçelerinde “boşta olan, boş; haylaz; tembel; bedava, karşılıksız, ücretsiz; kalp, kalbin bulunduğu boşluk; girdap; körfez; rıhtım, liman” gibi anlamlara geldiği; ağızlarda ise “karşılıksız, bedava, beleş; açık, aşikâr, belli; bir aylığına tutulan işçi, hizmetçi; açıklık, meydan; derin kuyulardan su çeken hayvanın döndüğü, gidip geldiği yol, yer; tarla sulamakta kullanılan kuyu, işsiz” gibi anlamlarda kullanıldığı tespit edilmiştir. Buna göre aylak sözcüğünün felsefi ve edebî alanda kazandığı “düşünür gezgin” anlamının sözlüklerde yer almaması bu anlamın halk nazarında çok karşılık bulmamasından, aylaklığın tembellikle özdeşleştirilmesinden, bizde aylak sınıfın uygarlığın gelişmesinde Batı’daki gibi etkin rol oynamamasından ileri geldiği sonucuna varılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Aylak, aylaklık, sözlük, kökenbilgisi, anlam bilimi

Kaynakça

• Ahmet Vefik Paşa, (2000), Lehçe-i Osmânî, Hzl. Recep Toparlı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Akbaş, M.-Bozok N. (2015), “Aylak Adam ve Tuhaf Bir Kadın Sokaklarda Gezinirken: Aynı Sokaklar[Da] Farklı Deneyimler[Le]”, Folklor/Edebiyat, 21 (81) , s. 125-138.
• Aktan Küçük, Deniz (2007), Türk Romanında Aylaklık (1875-1960), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Boğaziçi Üniversitesi Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
• Arat, Reşit Rahmeti (1947), Kutadgu Bilig I- Metin, TDK, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Atalay, Besim (1970), Abuşka Lügati veya Çağatay Sözlüğü, Ankara: Ayyıldız Matbaası.
• Atılgan, Yusuf (2000), Aylak Adam, 6. baskı, İstanbul: Yapı Kredi Yay.
• Ayverdi İlhan-Topaloğlu Ahmet (2010), Misalli Büyük Türkçe Sözlük, İstanbul: Kubbealtı Neşriyat.
• Banguoğlu, Tahsin (2000), Türkçenin Grameri, Ankara: TDK Yay.
• Barutçu Özönder, Sema (1996), Alī Şīr Nevayī Muhakemetü’l-Lugateyn, Ankara: TDK Yay.
• Baudelaire, C. (2007), Modern Hayatın Ressamı, İstanbul: İletişim Yay.
• Bölge Ağızlarında Atasözleri ve Deyimler (2016), Ankara: TDK Yay. (BAAD)
• Clauson, Sir Gerard (1960), Sanglax, A Persian Guide to the Turkish Language by Muhammad Mahdi Xan, ( E. J. W. Gibb Memorial” Series. New Series, XX), London.
• Clauson, Sır Gerard (1972), An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, Oxford: Oxford University Press.
• Courteılle, Pavet De (1870), Dictionnaire Turc-Oriental, Paris.
• Çetin Milci, Ebru (2014), Gregoryan Muhiti Kıpçak Türkçesi Mahkeme Tutanakları, (1630-1635) (İnceleme-Metin- Dizin),Yayımlanmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Çulha, Tülay (2006), Karaycanın Kısa Sözvarlığı Karayca-Türkçe Kısa Sözlük, İstanbul: Dil ve Edebiyat Dizisi.
• Dankoff, Robert (2008), Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi Okuma Sözlüğü, çev. Semih Tezcan, İstanbul: YKY Yay.
• Derleme Sözlüğü (1993), Cilt I, Ankara: Türk Dil Kurumu Yay. (DS)
• Erbay, Fatih (2008), W. Radloff‟un “Opıt Slovarya Tyurkskih Nareçiy” Adlı Eseri ve Eserde Geçen Çağatay Türkçesine Ait Kelimelerin İncelenmesi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
• Ercilasun, Ahmet Bican (1991), Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü, Ankara: Kültür Bakanlığı Yay.
• Erdem, Aslan (2012), “Kaplumbağanın Ölümcül Günahı: Aylaklık”, Roman Kahramanları, (9), Ocak/Mart, s. 43-47.
• Gülensoy, Tuncer (2007), Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözlüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, Cilt I, Ankara: TDK Yay.
• Gürsoy-Naskali, E.-Duranlı, M. (1999), N. A. Baskakov İle T. M. Toşçakova’nın Oyrotsko-Russkiy Slovar’ından Genişletilmiş Altayca-Türkçe Sözlük, Ankara: TDK Yay.
• Gürsoy-Naskali, E.,-Butanayev V. vd., (2007), Hakasça-Türkçe Sözlük, Ankara: TDK Yay.
• Güven, Meriç (2008), “Kitabu’l Müntahab Fi’t-Tıbb’daki Türkçe Organ Adları”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (23), s.111-135.
• Hacıeminoğlu, Necmettin (1991). Türk Dilinde Yapı Bakımından Fiiller, Ankara: Kültür Bakanlığı Yay.
• Kaçalin, Mustafa (2011), El-Luġātu’n-Nevā’iyye ve’l-İstişhādātu’l-Çaġataʿiyye (Giriş- Metin-Dizinler-Tıpkıbaskı), Ankara: TDK Yay.
• Kanar, Mehmet (2018), Eski Anadolu Türkçesi Sözlüğü, İstanbul: Say Yay.
• Karamanlıoğlu, Ali Fehmi (1994), Kıpçak Türkçesi Grameri, Ankara: TDK Yay.
• Kerestecıyan, Bedros (1971), Materiaux pour un dictionnaire etymologique de la langue Turque, Amsterdam: Philo.
• Koç, Kenan-Ayabek Bayniyazov vd. (2003), Kazak Türkçesi-Türkiye Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yay.
• Korkmaz, Zeynep (2009), Türkiye Türkçesi Grameri, Şekil Bilgisi, Ankara: TDK Yay. Meninski, F. (1680), Lexicon I-III. (=Lex.), Vienna.
• Netchıtaılova, E. (2016), “Flâneur, Aylak ve Empatik İşçi”, çev. Filiz Aydoğan, TRT Akademi, 1 (2) , s. 640-657.
• Necip, Emir Necipoviç (1995), Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü, çev. İklil Kurban. Ankara: TDK Yay.
• Nişanyan, S. (2018), Nişanyan Sözlük-Çağdaş Türkçenin Etimolojisi, İstanbul: Liber Plus Yay. Öner, Mustafa. (2009), Kazan-Tatar Türkçesi Sözlüğü, Ankara: TDK Yay.
• Özyetgin, A. Melek (1996), Altın Ordu, Kırım ve Kazan Sahasına Ait Yarlık ve Bitiklerin Dil ve Üslûp İncelemesi, Ankara: TDK Yay.
• Paçacıoğlu, Burhan (2016), VIII.-XVI. Yüzyıllar Arasında Türkçenin Söz Dağarcığı, İstanbul: Kesit Yay.
• Radloff W. (1898), Versuch Eines Wörterbuches Der Türk-Dialecte, Petersburg. Rahimi, Farhad (2016), Fethali Kaçar’ın Çağatay Türkçesi Sözlüğü, Yayımlanmış Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Räsänen, M. (1969), Versuch Eines Etymologıschen Wörterbuchs der Turksprachen, Helsinki.
• Redhouse, J. W. (1987), A Turkısh and English Lexicon. Lebanon: Librairie Du Liban Beirut.
• Russell, Bertrand (1950), Aylaklığa Övgü. İstanbul: Cem Yayınevi.
• Salan, Musa (2019), Tarihî Kuzeybatı Kıpçakçası, Fiil Yapım Ekleri ve Tarihî Karşılaştırmalı Etimolojik Fiil Sözlüğü, İstanbul: Hiperyayın.
• Saraçbaşı, M. Ertuğrul (2010), Örnekleriyle Büyük Deyimler Sözlüğü, İstanbul: Yapı Kredi Yay.
• Sevortyan, E.V. (1974), Etimologiçeskiy Slovar’ Tyurkskih Yazıkov, Moskova.
• Starostin, S. A.-Dybo, A. V. vd. (2003), An Etymological Dictionary of Altaic Languages, Leiden/Boston: Brill. (EDAL)
• Şçerbak, A. M-Tenişev, E. vd. (1969), Drevnetyurskiy Slovar, Nauka, Leningrad. Şemseddin Sami, (1317/1901), Kamus-ı Türkî, Dersaâdet: İkdam Matbaası.
• Şeyh Süleyman Efendi (1298/1882), Lugat-i Çağatay ve Türkî-i Osmânî, İstanbul: Mihran Matbaası.
• Tarama Sözlüğü (1995), Cilt I, Ankara: TDK Yay.
• Taş, İbrahim (2010), “Şeybāníler Dönemi Çağatayca Ķur’ān Tefsiri'nin Sözvarlığı Üzerine Notlar”, International Journal of Central Asian Studies, Cilt XIV, s. 33-71.
• Tavkul, Ufuk (2000), Karaçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü, Ankara: TDK Yay.
• Tekin, Talat (1995), Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlüler. Ankara: Simurg Yay.
• Tekin, Talat-Mehmet Ölmez vd. (1995), Türkmence-Türkçe Sözlük, Ankara: Simurg Yay.
• Thúry, Jozsef (1903), A “Behdset-ül-Lugat” Czimü Csagataj Szotar, Budapest: Kiadja a Magyar Tudomanyos Akademia.
• Tietze, Andreas (2002), Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı. C. I: A-E, İstanbul- Wien: Simurg Yay.
• Tietze, Andreas (2009), Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı. C. II: F-J, Wien: Osterreichischen Akademie der Wissenschaften.
• Toparlı, Recep-Vural, Hanifi vd.(2007). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yay. Tuğlacı, Pars (1985), Okyanus Ansiklopedik Sözlük, Cilt I, İstanbul: Cem Yayınevi.
• Türkçe Sözlük (2010), Ankara: TDK Yay. (TS)
• Vámbéry, Ármin (1878), Etymologisches wörterbuch der TurkoTatarischen sprachen, Leipzig. Yudahin, K. K. (2011), Kırgız Sözlüğü, çev: Abdullah Taymas. Ankara: TDK Yay.
• Yüce, Nuri (1993), Ebu’l-Kâsım Cârullâh Mahmud bin ʿOmar bin Muhmmed bin Ahmed ez- Zamaḫşari, el-Ḫvârizmi Mukaddimetü’l-Edeb. Ḫvârizm Türkçesi ile Tercümeli Şuşter Nüshası. Giriş, Dil Özellikleri, Metin, İndeks, Ankara: TDK Yay.
• Zajączkowskı, A. (1954), Vocabulaire Arabe-Kıpchak de l’époque de l’Etat Mamelouk, Bulġat al- Muştaq fı luġat at-Turk wa’l-Qıfçaq, II- ére partie Le nom, Warszawa.
• Elektronik Kaynaklar:
• Türk Dil Kurumu, (Güncel Türkçe Sözlük), https://sozluk.gov.tr/ (Erişim tarihi: 22.07.2019)
• Türk Dil Kurumu, (Derleme Sözlüğü), https://sozluk.gov.tr/ (Erişim tarihi: 29.09.2019)