Son Dönem Çağatay Türkçesiyle Yazılan Misbâhu’l-Envâr Adlı Eserde “Yör-” Fiili ve Anlamları

Yıl 2024, Sayı: 29, 324 - 333, 21.03.2024

Ümit Eker

https://doi.org/10.30767/diledeara.1435924

Öz

“yör-” fiili Türk dilinde Eski Uygur Türkçesi döneminden itibaren yoğun olarak kullanılmaktadır. Fiil tarihî Türk lehçelerinde daha çok “hareket etmek, gitmek, dolaşmak, gezmek, gezinmek, yürümek, çözmek, yorumlamak (tabir etmek)” anlamlarında kullanılmış olup fiilin daha az kullanılan “yaşamak” anlamı da Orhun Türkçesi döneminden itibaren değişen yoğunluklarda kullanımını devam ettirerek günümüze kadar ulaşmayı başarmıştır.
Bu çalışmada son dönem Çağatay Türkçesiyle yazılmış Misbâhu’l-Envâr adlı eserdeki “yör-” fiili kullanımları incelenmiştir. Fiilin özellikle “yaşamak” anlamında, çekimli ve çekimsiz fiil olarak hangi ek ve yapılarla kullanıldığı ortaya konulmuştur. Eski Uygur Türkçesinden itibaren Türk dilinin bütün tarihî dönemlerinden çeşitli eserler seçilip taranarak “yör-” fiilinin “yaşamak” anlamı merkezindeki kullanımları ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır.
Buna göre “yör-” fiili Orhun ve Eski Uygur Türkçesinde daha çok “yürümek, hareket etmek, gitmek, dolaşmak, gezinmek, uygulamak, yürütmek, çözmek, yorumlamak/tabir etmek” anlamlarında kullanılmış olup “yaşamak” anlamı bu dönemde henüz oluşum aşamasındadır. Fiilin bu anlamdaki kullanımı, sırasıyla Karahanlı, Harezm ve Çağatay Türkçesi dönemlerinde değişen yoğunluklarda devam etmiş, Çağatay Türkçesinin ardılı Özbek ve Yeni Uygur Türkçelerinde de varlığını sürdürmüştür.
Son dönem Çağatay Türkçesiyle yazılan Misbâhu’l-Envâr’da “yaşamak” anlamında 11 kullanım bulunmaktadır. Fiilin özellikle “görülen geçmiş zaman, geniş zaman, gelecek/geniş zaman, şart kipi” gibi farklı zaman/kip ekleriyle kullanımı, bu işlevdeki kullanımın genişliğini gösterir. Fiil, çekimsiz fiil olarak da sıfat fiil ve zarf fiil ekleriyle kullanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

: Çağatay Türkçesi, Son Dönem Çağatay Türkçesi, Yör- Fiili.

Kaynakça

• Akalın, Ş., Toparlı, R. vd. (2011). Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Akar, A. (2020). Bilge Tonyukuk Yazıtı. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Arat, R. R. (2007). Kutadgu Bilig I Metin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ata, A. (1997). Kısasü’l-Enbiyâ Giriş-Metin-Tıpkıbasım. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• __________ (2013). Karahanlı Türkçesinde İlk Kur’an Tercümesi Rylands Nüshası, Giriş-Metin-Notlar-Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Bahavudun, M. T., Geyurani, G. vd. (2002). Çagatay Tilining İzahlık Lugati. Doğu Türkistan: Şincan Halk Neşriyati.
• Begmatov, Ė., Madvaliyev, A. vd. (2006). Uzbek Tilining İzahlı Lugati. Taşkent: Özbekistan Respublikası Fenler Akademiyası, Alişer Nevaiy Namidegi Til ve Edebiyat İnstitüti, Özbekistan Milliy Ėntsiklopediyası Devlet İlmiy Neşriyati.
• Berdak, Y, Tulum, M. M. (1994). Sözlük, Özbekistan Türkçesi-Türkiye Türkçesi, Türkiye Türkçesi-Özbekistan Türkçesi. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları.
• Caferoğlu, A. (2015). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Clauson, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: At The Clarendon Press.
• Demirci, Ü. (2014). Eski Uygurca Dört Çatik. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Dilçin, C. (1983). Yeni Tarama Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eckmann, J. (2014). Nehcü’l-Ferâdîs. Yay. Semih Tezcan, Hamza Zülfikâr, Aysu Ata. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• __________ (2017). Çağatayca El Kitabı. çev. Günay Karaağaç. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• İmam, H. A., Nur, P. vd. (2011). Hazırkı Zaman Uygur Tilining İzahlık Lugati. Sincan: Sincan Halk Neşriyatı.
• Kanar, M. (2011). Eski Anadolu Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Say Yayınları.
• Ma’rufova, Z. M. (1981). Uzbek Tilining İzahli Lugati. Moskova: Moskva Rus Tili Neşriyati.
• Necip, E. N. (1995). Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Räsänen, M. (1969). Versuch Eines Etymologischen Wörterbuchs Der Türksprachen. Helsinki: Suomolalaisen Kirjiallisuuden Kirjapaino.
• Şeyh Süleyman Efendi-i Buhârî (2003). Lugat-i Çagatay ve Türkî-i Osmânî. Ankara: Kitap Matbaası.
• Toparlı, R. (1988). Mu’înü’l-Mürîd. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Ünlü, S. (2012a). Karahanlı Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• __________ (2012b). Harezm Altınordu Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• __________ (2013). Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• Üşenmez, E. (2010). Karahanlı Türkçesinin Sözlüğü. İstanbul: Doğu Kitabevi.
• __________, Boltabayev, S. vd. (2016). Özbekçe Türkçe Sözlük. İstanbul.