El-Hurûc Mine’l-Hilâf Kâidesi ve Şâfiî Mezhebinde Uygulanması

Yıl 2020, Cilt: 3 Sayı: 2, 97 - 120, 31.12.2020

Muhammet Bağçivan

https://doi.org/10.47145/dinbil.821949

Cited By: 1

Öz

“Fakihin, şer’î bir meselenin hükmünde kendinden farklı bir sonuca ulaşan bir diğer fakihin görüşüyle -kendi benimsediği hükmü ihlal etmeden- amel etmesi” şeklinde tanımlanabilecek el-hurûc mine’l hilâf, fıkıh geleneğinde farklı fikirlere karşı hoşgörüyü ifade eden önemli kâidelerden biridir. Bu çalışmada el-hurûc mine’l hilâf hakkında bilgi sunulması ve Şirbînî’nin Muğnî’l-Muhtâc adlı eserinde söz konusu kâidenin uygulandığı meselelerin tespit ve tahlîli amaçlanmaktadır. Bu bağlamda hurûc mine’l hilâfın mahiyeti, ilgili kavramlar, hîlaf çeşitleri ve kâidenin uygulanması için gereken şartlar irdelenmiştir. İlkenin pratiğini yansıtması için Muğnî’l-Muhtâc’da hurûc mine’l-hilâfın uygulandığı konulardan temsil gücü yüksek olduğuna inanılan başlıca meseleler tahlil edilmiştir. Muğnî’l-Muhtâc’da hurûc mine’l-hilâfın tatbik edildiği meseleler ibâdât, muâmelât ve ʻukûbât başlıkları altında incelenmiştir. İbâdet konusunda bu kâidenin daha fazla uygulandığı ve hurûc mine’l-hilâfın uygulanmasına “efdal/daha faziletli”, “evlâ”, “müstehap”, “mendûp” ve “sünnet”; terkedilmesine ise “hilâf-ı evlâ” ve “mekruh” hükümlerinin verildiği görülmüştür. Nitekim bazı meselelerde hilâfa riâyet edilmemesi durumunda hilâfın söz konusu olduğu fiilin tekrar yapılması gerektiği belirtilmiştir. Ancak bunu yapmak vacip değil; müstehap görülmüştür. Bununla birlikte müçtehidin zannına göre sahih sünnete ters düşen ve yine onun mezhebine göre mekruh ya da haram olan bir fiilin yapılmasına neden olması halinde hilâfa riâyet edilmediği tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh, Şirbînî, Muğnî’l-Muhtâc, Hilâf, İhtiyât, Hoşgörü

The Principle of al-Khuruj Minal Khilaf and Its Application in Shafii Sect

Öz

Al-khuruj minal khilaf which can be defined as "the faqih’s acting with the view of another faqih who has reached a conclusion different from his in the hukm of a shariah issue" -without violating the hukm he himself has adopted-” is one of the important kaidahs that express tolerance towards different ideas in the fiqh tradition. In the study, it is aimed to present information about al-khuruj minal khilaf and to identify and analyze the issues in which the aforesaid kaidah is applied in Şirbînî's work Mughnî'l-Muhtâc. In this context, the nature of khuruj minal khilaf, the types of the khilaf, the concepts it is related to and the conditions required for the practice of the principle are examined. To reflect the practice of the principle in Muğnî'l-Muhtâc, the main issues that are believed to be highly representative of the subjects in which khuruj minal khilaf is applied have been analyzed. In Mughnî'l-Muhtâc, the issues in which khuruj minal khilaf is applied are examined under the titles of ibadat, muamalat and uqubat. It has been observed that this kaidah is applied more in the subject of ibadah and the ahkam of "aftal/ more virtuous", "awla", "mustahabb", “mandub” and "sunnah" were given on the practice of khuruj minal khilaf while the ahkam on its being abandoned are "khilaf al awla" and "makruh". As a matter of fact, it has been stated that if the khilaf is not obeyed in some issues, the act in which the khilaf is in question must be repeated. However, it is not wajib to do this; it is considered “mustahabb”. Moreover, it has been determined that if it causes causes an act contrary to the sound sunnah in accordance with the zan of the mujtahid and which is makruh or haram according to his madhhab, the khilaf is not followed.In Muğnî'l-Muhtâc, the issues in which khuruj minal khilaf is applied are examined under the titles of ibadat, muamalat and uqubat. It has been observed that this kaidah is applied more in the subject of ibadah and the ahkam of "aftal/ more virtuous", "awla", "mustahabb", “mandub” and "sunnah" were given on the practice of khuruj minal khilaf while the ahkam on its being abandoned are "khilaf al awla" and "makruh". As a matter of fact, it has been stated that if the khilaf is not obeyed in some issues, the act in which the khilaf is in question must be repeated. However, it is not wajib to do this; it is considered “mustahabb”. Moreover, it has been determined that if it causes causes an act contrary to the sound sunnah in accordance with the zan of the mujtahid and which is makruh or haram according to his madhhab, the khilaf is not followed.

Anahtar Kelimeler

Khilaf, Fiqh, Tolerance, Şirbînî, Mughnî'l-Muhtâc, Precaution

Kaynakça

• Beyhakî, Ebûbekir Ahmed b. Hüseyin b. Ali. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdulkâdir Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 3. Basım, 1422/2002.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâ’îl b. İbrâhîm b. Muğîre el-Cuʻfî. Sahîhu’l-Buhârî. iʻtinâ, Ebû Abdillah Abdusselam b. Muhammed b. Ömer Alluş. Riyad: Mektebü’r-Rüşd, 2. Basım, 1427/2006.
• Büceyrimî, Süleymân b. Muhammed b. Ömer eş-Şâfiî. el-Büceyrimî ʻalâ’l-Hatîb. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1417/1996.
• Demîrî, Kemâluddin Ebü’l-Bekâ Muhammed b. Musa b. Îsâ. en-Necmü’l-vehhâc fî şerhi’l-Minhâc. iʻtinâ, Salâhuddîn Muhammed Me’mûn el-Hımsî vd. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Minhâc, 1425/2004.
• Desûkî, Şemsüddîn Muhammed. Hâşiyetü’d-Desûkî ale’ş-Şerhi’l-Kebîr. b.y.: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, ts.
• Ebû Zehra, Muhammed. İslam’da fıkhi mezhepler tarihi. çev. Abdulkadir Şener. yy: Hisar Neşriyat, 2. Basım, ty.
• Eşit, Yusuf. “Fıkıh Usûlünde İcmâ Ehliyeti Tartışmaları”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19/1 (2019), 168-184.
• Eşit, Yusuf. “Fıkhî hükümlerin Kat‘î ve Zannî Ayrımının İslam Medeniyetindeki Hoşgörü Kültürüne Katkısı”. Eleştiri ve Tahammül Ahlakı. ed. Mahsum Aytepe-Teceli Karasu. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2019.
• Halvetî, Muhammed b. Ahmed el-Buhûtî. Hâşiyetü’l-Halvetî ʻalâ Müntehâ’l-İrâdât. thk. Sâmî b. Muhammed b. Abdillah es-Sukayr- Muhammed b. Abdillah b. Sâlih el-Lüheydân. 7 Cilt. Suriye: Dâru’n-Nevâdir, 1432/2011.
• Hamevî, Ahmed b. Muhammed el-Hanefî. Ğamzu ‘uyûni'l-besâir şerhu kitâbi’l-Eşbâh ve’n-Nezâir. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1405/1985.
• Hatîb el-Bağdadî, Ebûbekr Ahmed b. Ali b. Sâbit. el-Fakîh ve’l-mütefakkih. 2 Cilt. Riyâd: Dâru İbni’l-Cevzî, 1417/1996.
• Heytemî, Şehâbuddîn Ahmed b. Hacer. Tuhfetü’l-muhtâc bî şerhi’l-Minhâc. 10 Cilt. Mısır: Matbaʻatu Muhammed Mustafa, ts.
• İbn ʻArafe, Muhammed el-Vergammî et-Tûnisî. el-Muhtasaru’l-fıkhî. thk. Hâfız Abdurrahman Muhammed Hayr. 10 Cilt. Dubai: Müessetü Ahmed el-Habtûr, 1435/2014.
• İbn Kâdî Şühbe, Bedruddîn Ebü’l-Fazl Muhammed b. Ebîbekîr el-Esedî eş-Şâfiî. Bidâyetü’l-muhtâc fî şerhi’l-Minhâc. İʻtinâ, Enver b. Ebîbekir Şeyheyi’d-Dâğistân. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Minhâc, 2011/1432.
• İbn Kudâme Makdisî, Ebû Muhammed Abdullah b. Ahmed. el-Muğnî şerhu muhtasari’l-Hırakî. thk. Abdullah b. Abdilmuhsin et-Turkî - Abdulfettâh Muhammed el-Hulv. 25 Cilt. Riyad: Dâru Âlemi’l-Kutub, 3. Basım, 1997/1417.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem el-İfrîkî el-Mısrî. Lisânu’l-Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru’s-Sâdir, ts.
• İbn Rüşd (el-Cedd), Ebü’l-Velîd el-Kurtubî. el-Beyân ve’t-taḥṣîl ve’ş-şerḥ ve’t-tevcîh ve’t-taʿlîl fî mesâili’l-Müstaḫrece. thk. Muhammed Huccî vd. 20 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 2. Basım, 1408/1988.
• İbn Rüşd (el-Hafîd), Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Ahmed el-Kurtubî (ö. 595/1198), Bidâyetü’l-müctehid ve nihâyetü’l-muktesıd. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Maʻrife, 6. Basım, 1402/1982.
• İbn-i Âbidîn, Muhammed Emîn. Reddûl-Muhtâr ʻalâ’d-Dürrî’l-Muhtâr Şerhu Tenvîri’l-Ebsâr. Thk. Âdil Ahmed Abdulmevcûd - Ali Muhammed Muavvaz. 14 Cilt. Riyad: Dâru Âlemi’l Kutub, 1423/2003.
• İbni Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed b. Saîd. el-Muhallâ. thk. Muhammed Münîr ed-Dımaşkî vd. 11 Cilt. Mısır: İdâretu’t-Tibâati’l-Muniriyye, 1347.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid b. Abdilhamîd es-Sivâsî el-İskenderî. Fethü’l-kadîr ʻalâ’l-Hidâye şerhi Bidâyeti’l-Mübtedî. tlk. Abdurrezzâk Gâlib el-Mehdî. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1423/2003.
• İbnü’r-Rifʻa, Ebü’l-Abbâs Necmuddîn Ahmed b. Muhammed. Kifâyetü’n-nebîh şerhu’t-Tenbîh. thk. Mecdî Muhammed Surûr Bâsellum. 21 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2009.
• İbnü’ş-Şât, Ebû Kâsım Kâsım b. Abdullah. İdrâru’ş-şurûk ‘alâ Envâi’l-Furûk. thk. Halîl el-Mansûr. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1418/1998.
• ʻİmrânî, Ebü’l-Hüseyin Yahyâ b. Ebi’l Hayr b. Sâlim el-Yemenî eş-Şâfiî. el-Beyân fî mezhebi’l- İmami’ş-Şafiî. iʻtinâ, Kâsım Muhammed en-Nurî. 14 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Minhâc, 2000/1421.
• ʻİzzeddîn b. Abdisselâm. el-Kavâʻidü’l-Kübra/Kavâʻidü’l-Ahkâm fî İslâhi’l-Enâm. thk Nezîh Kemâl Hammâd - Osmân Cumʻa Damîriyye. 2 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Kalem 1421/2000.
• Karâfî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. İdrîs es-Sanhâcî. el-Furuk/Envâru'l-burûk fî envâi'l-furûk. thk. Halîl el-Mansûr. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1418/1998.
• Karâfî, Şihâbuddîn Ahmed b. İdrîs. ez-Zahîre. thk. Muhammed Huccî vd. 14 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1994.
• Karadağ, Bekir. Mısır Hanefîliği Memlükler Dönemi Hanefî Fıkıh Düşüncesi. Ankara: Astana Yayınları, 2020.
• Karadağ, Bekir. “İslam Hukukunda Maslahat-Mefsedet Dengesi”. İslam Düşüncesi Araştırmaları, Ed. Abdülcelil Bilgin-Yusuf Aydın, 213-239, Ankara: Araştırma Yayınları, 2019.
• Kavâdirî, Muhtâr. Murâʻâtu’l-Hilâf’ ve Eseruhu fî Fıkhi’l-İslâmi. İslamabad: Câmiʻtü’l-İslâmîyyetü’l-ʻÂlemiyye, Külliyyetü’ş-Şerîʻa ve’l-Kânûn, Yüksek Lisans Tezi, 1999-2000.
• Kılıç, Muharrem. “Hukuki Görüş Ayrılıkları (İhtilâf) ve Hilâf’a Riayet (Mürââtü’l-Hilâf) İlkesi Konusunda Şâtibî’nin Yaklaşımı”. Marife Dergisi 5/2 (Güz 2005), 55-73.
• Mâverdî, Ebü'l-Hasan Ali b. Muhammed b. Habîb el-Basrî. Hâvi'l-kebîr hüve şerhu Muhtasari'l-Müzenî. thk. Ali Muhammed Muavvaz - Âdil Ahmed Abdulmevcûd. 18 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Kutubi'l-İlmiyye, 1994.
• Merverrûzî, Kâdî Ebû Muhammed el-Hüseyn b. Muhammed. b. Ahmed. et-Taʻlîka. thk. Ali Muhammed Muavvaz - Âdil Ahmed Abdulmevcûd. 2 Cilt. Mekke: Mektebetü Nezâr Mustafâ el-Bâz, ts.
• Mevsılî, Abdullāh b. Mahmûd b. Mevdûd el-Hanefî. el-İhtiyâr li ta’lîli’l-Muhtâr. iʻtinâ, Muhammed Adnan Dervîş. 4 Cilt. Beyrut: Şirketu Dâri’l-Erkam b. Ebi’l-Erkam, ts.
• Meydânî, Abdulganî el-Ğuneymî. el-Lübâb fi şerhi’l-Kitab. tlk. Abdurrezzâk el-Mehdî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru Kitâbi’l-Arabî, 2014.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyin Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî en-Nîsâbûrî. Sahîhu Müslim. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1991/1412.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref.- Sübkî, Takıyyüddîn Ali b. Abdilkâfî.- el-Mutiʻî, Muhammed Necîb. el-Mecmûʻ şerhu’l-Mühezzeb. thk. Muhammed Necîb el-Mutîʻî. 23 Cilt. Cidde: Mektebetü’l-İrşad, ts.
• Nevevî, Muhyiddîn Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref. Minhâcü’t-tâlibîn ve ʻumdetü’l-müftîn. iʻtinâ, Muhammed Muhammed Tâhir Şa‘bân. Beyrut: Dâru’l-Minhâc, 3.Basım 1436/2015.
• Nevevî. Ravzatü’t-Tâlibîn. thk. Züheyr eş-Şâvîş. 12 Cilt. Beyrût: el-Mektebu’l-İslâmî, 3. Basım, 1412/1991.
• Nevevî, Muhyiddîn Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref. Sahîhu Müslim bi şerhi’n-Nevevî. 18 Cilt. b.y.: el-Matbaʻatu’l-Mısriyye bi’l-Ezher, 1347/1929.
• Orhan, Fatih. “Fıkıh Usûlünde Murâʻâtu’l-Hilâf ve Hüccet Değeri”. Usûl İslam Araştırmaları 29 (Bahar 2018), 97-122.
• Pala, Ali İhsan. islam hukukunda ihtiyat ilkesi. Ankara: Fecr Yayınları, 2009.
• Pala, Ali İhsan. “Fıkhî İhtilafların Uzlaşımına Katkısı Açısından “Murâʻâtu’l-Hilâf” ve “el-Hurûc mine’l-Hilâf” İlkeleri”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 14/28 (Ekim 2016), 589-615.
• Remlî, Şemsuddîn b. Muhammed b. Ebi’l-Abbâs Ahmed b. Hamza b. Şihâbiddîn. Nihâyetü’l-muhtâc ilâ şerhi’l-Minhâc. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 3. Basım 1424/2003.
• Rûyânî, Ebü’l-Mehâsin Abdulvâhid b. İsmâîl. Bahru’l-mezheb fî furûi’l-mezhebi’ş-Şâfiî. thk. Târık Fethî es-Seyyid. 14 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2009.
• Serahsî, Şemseddîn. Kitâbu’l-Mebsût. 31 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Maʻrife, ts.
• Suyûtî, Celâlüddîn Abdurrahman. el-Eşbâh ve’n-nezâir fî kavâʻidi ve furûʻi’ş-Şâfiʻiyye. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1983/1403.
• Sübkî, Tâcuddîn Abdulvehhâb b. Ali b. Abdilkâfî. el-Eşbâh ve’n-nezâir. thk. Âdil Ahmed Abdulmevcûd - Ali Muhammed Muavvaz. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1411/1991.
• Şâfiî, Muhammed b. İdris el-Ümm. thk. Rifʻat Fevzî Abdulmuttalip. 11 Cilt. Mısır: Dâru’l-Vefâ, 1422/2001.
• Şâtıbî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Mûsâ b. Muhammed el-Lahmî. el-Muvâfakât fî usûli’ş-şeriʻa. tlk. Ebû ʻUbeyde Meşhûr b. Hasan. 6 Cilt. b.y.: Daru İbni ʻAffân 1417/1997.
• Şemsuddîn İbn Kudâme Makdisî, Ebü’l-Ferec Şemsüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Ahmed el-Makdisî. Şerhu’l-kebîr. Thk. Abdullah b. Abdilmuhsin et-Turkî - Abdulfettâh Muhammed el-Hulv. 32 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hicr, 1993/1414.
• Şîrâzî, Ebû İshâk İbrahim b. Ali b. Yûsuf el-Fîrûzebâdî. el-Mühezzeb fî fıkhi’l-İmami’ş-Şafiî. thk. Zekeriyyâ Umeyrât. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1416.
• Şirbînî, Şemsuddîn Muhammed b. Muhammed el-Hatîb. Muğni’l-muhtâc ilâ maʻrifeti meʻânî elfâzi’l-Minhâc. thk. Ali Muhammed Muavvaz - Âdil Ahmed Abdulmevcûd. 6 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Kutubi'l-İlmiyye, Beyrut 1421/2000.
• Tahtâvî, Ahmed b. Muhammed b. İsmâʻîl. Hâşiyetü’t-Tahtâvi. tsh. Muhammed Abdulazîz el-Hâlidî. Beyrut: Dâru Kutubi’l-İlmiyye, 1417/1998.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevra. Sünenü’t-Tirmizî. thk. Ahmed Muhammed Şâkir vd. 5 Cilt. b.y.: Şirketu Mektebe ve Matbaʻa Mustafâ el-Bâbî el-Halebî ve Evlâdih, 2. Basım 1968/1388.
• Venşerîsî, Ebû Abbâs Ahmed b. Yahyâ. el-Miʻyâru’l-muʻrib ve’l-câmiʻu’l-muğrib ʻan fetâvâ ehli İfrîkiyye ve’l-Endelüs ve’l-Mağrib, Thk. Muhammed el-Huccî vd., 13 Cilt. Rabât: Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye bi’l-Memleketi’l-Mağribiyye – Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1401/1981.
• Venşerîsî, Ebû Abbâs Ahmed b. Yahyâ.ʻUddetü’l-burûk fî cemʻi mâ fi’l mezheb mine’l-cumûʻ ve’l-furûk. thk. Hamza Ebû Fâris. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1410/1990.
• Zebîdî, Muhammed Murtazâ el-Hüseynî. Tâcu’l-ʻarûs min cevâhiri’l-kâmûs. thk. Abdussettâr Ahmed Ferrâc vd. 40 Cilt. Kuveyt: Matba’atu Hukûmeti Kuveyt, 1385/1965.
• Zerkeşî, Bedruddîn Muhammed. b. Bahâdır b. Abdullah eş-Şâfiî. el-Bahru’l-muhît fî usûli’l-fıkh. thk. Abdulkâdir Abdullah el-ʻÂnî. 4 Cilt. Kuveyt: Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 2. Basım 1413/1992.
• Zerkeşî, Bedruddîn Muhammed. b. Bahâdır eş-Şâfiî. el-Mensûr fi’l-kavâʻid. thk. Teysîr Fâik Ahmed Mahmûd. 3 Cilt. Kuveyt: Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 2. Basım, 1404/1985