The Salafist Doctrine in the Context of Islam and Democracy Debates and the Historical Roots of 'Human Ideologies' Rhetoric

Yıl 2020, Cilt: 3 Sayı: 2, 6 - 28, 31.12.2020

Ertuğrul Cesur

https://doi.org/10.47145/dinbil.832372

Öz

Salafism, which has become known as an exclusionary discourse, actually constitutes the basic problematic of Islamic theology. However, since its emergence follows internal problems in the early period in Islamic history and will require confrontation with all these problems when opened for discussion, it remains a topic that it mostly avoids even in theological circles. Although "Salafist aggressiveness" in history was mitigated by the Ash'arism in the 10th century with a "soft transition" and suppressed by the state apparatus that adopted the Ash'ari doctrine, this process took place in political showdowns rather than analytical consistency, the problem sometimes recurred and kept its vitality for centuries has succeeded. Salafism, which was revived by the colonial powers that realized the functionality of this aggressiveness in the modern period and evolved into a new phase as Wahhabism, establishment of it as a state was supported by the international system centered in the West after the First World War and encouraged to gain influence in other Islamic countries. After World War Selefism falling from the agenda in Turkey for a long time, but which translations wich starting with the entry of Turkey into NATO is embarking on a new era. By means of translations increasing from year to year until the end of the 1970's, Salafism can be mentioned as "passive", but a decisive influence in the shaping of new religious thought in Turkey. When it comes to the 1980s, we see that all kinds of humanitarian thoughts, such as democracy, even Friday prayers, the Sunni belief represented by official institutions such as DIB were rejected with a discourse in the form of "human ideologies" in the name of the predecessor (Salafi) doctrine.

Anahtar Kelimeler

Islam, Ideology, Salafism, Ash'arism, Democracy

İslam ve Demokrasi Tartışmaları Bağlamında Selefi Öğreti ve ‘Beşeri İdeolojiler’ Retoriğinin Tarihsel Kökleri

Öz

Daha çok dışlayıcı bir söylem olarak bilinen Selefilik aslında İslam ilahiyatının da temel problematiğini teşkil eder. Ancak ortaya çıkışı İslam tarihinde erken dönem iç sorunları takip ettiğinden ve tartışmaya açıldığında tüm bu sorunları göğüslemeyi gerektireceğinden ilahiyat çevrelerinin bile çoğunlukla uzak durduğu bir konu olarak kalır. Tarihte “Selefi agresivite” 10. yy’da Eş’arilik tarafından bir “yumuşak geçişle” hafifletilebilmiş ve Eş’ari öğretiyi benimseyen devlet aygıtınca baskılanmış ise de bu süreç analitik - sistematik tutarlılıktan çok politik hesaplaşmalar içinde gerçekleştiğinden sorun zaman zaman nüksederek yüzyıllar boyunca canlılığını korumayı başarmıştır. Modern dönemde bu agresivitenin işlevselliğini fark eden sömürgeci güçler tarafından ihya edilen ve Vahhabilik olarak yeni bir aşmaya evirilen Selefiliğin, I. Dünya Savaşı sonrası Batı merkezli uluslararası sistem tarafından devletleşmesine destek verilmiş, diğer İslam ülkelerinde de nüfuz kazanması teşvik edilmiştir. Dünya Savaşı’nın ardından Türkiye’de Selefilik uzun bir süre gündemden düşse de NATO’ya girişle birlikte bu yıllarda başlayan tercümelerle yeni bir döneme geçilir. 1970’lerin sonuna kadar yıldan yıla artan çeviriler yoluyla artık Türkiye için de Selefilik adına “pasif” ancak yeni dini düşüncenin şekillenmesinde belirleyici olan bir etkiden söz edilebilir. 1980’li yıllara gelindiğinde ise Selefi doktrin adına “beşeri ideolojiler” şeklinde bir söylemle “demokrasi” gibi her türlü insani düşüncenin yanı sıra Cuma namazını kılmayı reddeden ve DİB gibi resmi kurumlar tarafından genel Sünni inanışın temsilini dahi din dışı addeden bir anlayışı ile karşılaşılır.

Anahtar Kelimeler

İslam, İdeoloji, Selefilik, Eş’arilik, Demokrasi

Kaynakça

• Alvan, Türkân. “Devrinden Seyrine Sultan III. Murad’ın Kitâbü’l-Menâmât’taki Mektuplarına Dair Bazı Tespitler”. FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi 3 (Bahar 2014): 27-60.
• Armaoğlu, Fahir. 19. Yüzyıl Siyası̂ Tarihi (1789-1914). Ankara: TTTK Basımevi, 1997.
• Askalani, İbn Hacer. El İsabe fi Temyizi’s Sahabe. Cilt 5. Beyrut: Mektebetu'l Asriyye, 2012.
• Askalani, İbn Hacer. Silsiletu'z Zeheb. Beyrut: Daru’l Marife, 1986.
• Ayverdi, Ekrem Hakkı. Osmanlı Mimarisinde Fatih Devri. Cilt 4. İstanbul: Baha Mtb, 1974.
• Başer, Sait. Kutadgu Bilig'de Kut ve Töre. İstanbul: İrfan Yayınları, 2011.
• Bedir, Murteza, “Mütekaddimin ve Müteahhirin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 32: 186-188. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Bedirhan, Yaşar. İslam Öncesi Türk Tarihi ve Kültürü. Konya: Eğitim Yayınları, 2019.
• Belazuri, Ensabu’l Eşraf, Beyrut: Daru’l Fikr, 1996.
• Büyükkara, Mehmet Ali. İmamet Mücadelesi ve Haşimoğulları. İstanbul: Rağbet Yayınları, 1999.
• Cevdet Paşa, Ahmet. Peygamberler ve Halifeler Tarihi, Cilt 1. İstanbul: Merve Yayınları, (tarihsiz).
• Çavuşoğlu, Semiramis. “Kadızâdeliler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 24: 100-102. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Çelebi, İlyas. “Hızlan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 17: 419-420. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Dalgın, Nihat. “İbn Lehîa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 20: 158 – 159. İstanbul: TDV Yayınları 1999.
• Dannenbauer, Heinrich. Grundlagen der Mittelalterlichen Welt, Skizzen und Studien. Stuttgart: W. Kohlhammer Vrl. 1958.
• Dönmez, İbrahim Kafi. “İcmâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 21: 417-431. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Eba Zeyd, Sâbir Abduh. Minhâcü Ehli's Sünne. İskenderiyye: Dârü'l-Vefâ, 2005.
• Ebu Amr, Hay bin Salim El Hay. Et Temyiz. Kuveyt: Garas li'n Neşr, 2007.
• Ebu Hanife, “Fıkhu’l Ekber”, İmam-ı A’zam’ın Beş Eseri. Trc. Mustafa Öz. İstanbul: İFAV, 2017.
• Ebu Nuaym, Kitabu’l İmame. Medine: Mektebetu’l Ulum ve’l Hikem, 1987.
• Ebu Zehra, Muhammed. Ebu Hanife. Kahire: Daru’l Fikr el Arabi, 1955.
• Elsner, Hildegard & Reichardt, Hans. Die Germanen. Nürnberg: Tessloff Vrl., 2008.
• Eş’ari, Ebu’l Hasan. El Lüma. Beyrut: Daru’l Kutubu’l İlmiyye, 1971.
• Eş’ari, Ebu’l Hasan. Maḳalatu'l İslamiyyin. Cilt 2. Beyrut: El Mektebetü'l Asriyye, 1990.
• Eş’ari, Ebu’l Hasan. Risaletu İstihsanu’l Havz fi İlmi’l Kelam. Haydarabad: İdaretu’l Maarif el Osmaniyye, 1979.
• Gavci, Vehbi Süleyman. Ebu Hanife Numan. Dımaşk: Daru’l Kalem, 1999.
• Gazali. El Munkızu min ed Dalal, Trc. Hilmi Güngör. Ankara: MEB Yayınları, 1960.
• Gazzali. İhyâu Ulûmi’d Dîn. Cilt 3. Trc. Ahmet Serdaroğlu. İstanbul: Bedir Yayınları, 2002.
• Güzel, Fatih. “Abbâsî Halifesi Mütevekkil’in Türk Nüfuzunu Sonlandırma Çabaları”. KAREFAD 4/2. (2016): 117 – 132.
• Hanbel, Ahmet bin. er Red ale’l Cehmiyye ve'z Zenâdıka. Riyad: Dâru's Sebât, 2003.
• Hanbel, Ahmet bin. Müsned, Cilt 16. Kahire: , Daru'l Hadis, 1995.
• Havva, Said, Şehadet. Trc. Kenan Gültürk. İstanbul: Ravza Yayınları, 2018.
• Hereri, el Uremi, Tefsiru’l Hadâiku'r Ruh ve er Reyhân. Beyrut: Daru’t Turuk, 2001.
• Hilali, Salim bin Zekvan. Es Sîre. Trc. Harun Yıldız. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017.
• Hüseyin, Taha. Min Târih el Edeb el Arabi - El-Asru'l Abbâsîyyi el Evvel. Cilt 2. Beyrut: Dâru'l İlm li'l Melâyîn, 1971.
• İbn Âdil. El Lübab fi Ulumi'l Kitab. Cilt 20. Beyrut: Daru'l Kütübi'l İilmiyye, 1998.
• İbn Asâkir. Târîhu Medîneti Dımaşk. Cilt 30. Beyrut: Daru’l Fikr, 1995.
• İbn Cevzi. el Mevzuât. Cilt 1. Medine: Mektebetu’s Selefiyye, 1966.
• İbn Haldun. Mukaddime. Cilt 1. Beyrut: Dâruʼl Fikr, 2001.
• İbn Hişam. Es Siretü'n Nebeviyye. Cilt 2. Beyrut: Darü’l Kitabil Arabi, 1990.
• İbn Kesir. Büyük İslam Tarihi (El Bidaye). Cilt 8. Trc. Mehmet Keskin. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1994.
• İbn Kesir. Tefsîrü’l Kur’âni’l Azîm. Cilt 8. Riyad: Dâru’t Tayyibe, 1999.
• İbn Kuteybe. El İmame ve’s Siyase. Beyrut: Dâru'l Edvâ, 1990.
• İbn Mukaffa, Âsâru İbni'l-Mukaffa, Beyrut: Dâru'l Kütübi'l İlmiyye, 1989.
• İbn Sa’d. Et Tabakatu’l Kübra. Cilt 1. Beyrut: Daru'l Kutubu'l İlmiyye, 1990.
• İbnu’l Arîf. Miftâḥu’s Saâde. Beyrut: Dar'ul Garb el İslami, 1993.
• İbnü'l Esir. El Kâmil fi't Tarih. Beyrut: Daru'l Kutubu'l İlmiyye, 1987.
• İnalcık, Halil. Osmanlı’da Devle, Hukuk, Adalet. İstanbul: , Eren Yayınları 2005.
• İpşirli, Mehmet. “Osmanlı Devleti'nde Kazaskerlik (XVII. yüzyıla kadar)”. Belleten 61/232. (1997): 597-700.
• Kanunname-i Âl-i Osman. Tarih-i Osmani Encümeni Mecmuasının İlavesi, Ahmed İhsan Şürekası Matbaacılık Osmanlı Şirketi İstanbul: 1329.
• Kastallani. El Mevâhibü’l Ledünniyye. Cilt 2. Beyrut: El Mektebu’l İslami, 2004.
• Kaysi, Abdulkadir Muhammed. İctihad ve’t Taklid fi’ş Şeriati’l İslamiye ve Ebi Hanife en Numan. Beyrut: Daru’l Kutubu’l İlmiyye, 2019.
• Kervegan, Jean François. “Demokrasi”. Siyaset Felsefesi Sözlüğü, Trc. İsmail Yerguz. İstanbul: İletişim Yayınları, 2011.
• Kilavuz, Ahmet S. “Berbehârî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 5: 476-477. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Mardin, Şerif. Din ve İdeoloji. Ankara: Sevinç Mtb., 1969.
• Mertoğlu, M. Suat. “Ümmi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 42: 309-310. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Mervezi, Ahmed bin Ali. Es Sünne. Riyad: Daru’l Asime, 2001.
• Metiner, Mehmet, Yemyeşil Şeriat, Bembeyaz Demokrasi, İstanbul: Karakutu Yayınları, 2008.
• Müslim. El Camiu’s Sahih. Cilt 1. Beyrut: Dârü't Kutubi'l İlmiyye, 1991.
• Nu’aym bin Hammad, Ebu Abdullah. Kitabu’l Fiten. Kahire: Mektebetu't Tevhîd, 1991.
• Özkan, Halit. “Zühri”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 44: 544-549. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Salih es Seyyid, Muhammed. Amr b. Ubeyd ve Ârâuhu el Kelamiyye. Kahire: , Mektebetu Nahdati'ş Şark, 1985.
• Sezgin, Fuat. Tanınmayan Büyük Çağ. İstanbul: Timaş Yayınları, 2010.
• Suyuti. Ed Dürrü'l Mensur fi't Tefsiri'l Me'sur. Beyrut: Darü'l Fikr, 2011.
• Suyuti. Miftahu’l Cenne. Kahire: El İdâretu't Tıbâatu'l Münîriyye, 1928.
• Şehristani. Milel ve Nihal. Trc. Mustafa Öz. İstanbul: Litera Yayınları, 2011.
• Taberi. Târîhu'r Rusül ve'l Mülûk. Kahire: Dârü'l Me'ârif, 1967.
• Taftazani. Şerhu’l Akâid. Trc. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergah Yayınları, 1991.
• Ubeydi, Muhammed bin Abdurrahman. Et Tezkiretü's Sadiyye fi'l Eş'ari'l Arabiyye. Beyrut: Dâru'l Kütübi'l İlmiyye, 2001.
• Wilcken, Ulrich. Griechische Geschichte im Rahmen der Altertumsgeschichte. München: R. Oldenbourg Vrl., 1973.
• Yarman, Rahmi. “Bidat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 6: 129-131. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Yiğit, İsmail. “Osman”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 33: 438-443. İstanbul: TDV Yayınları 2007.
• Yücel, Ahmet. “Kitabet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 26: 81-83. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Zemahşeri. Keşşaf. Cilt I. Riyad: Mektebetu'l Abikân, 1998.